Tài liệu Ký về xứ thanh qua một số tác giả tiêu biểu

§¹i Häc Quèc gia Hµ Néi Tr-êng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n §Æng ThÞ Thu H-¬ng Ký vÒ xø Thanh qua mét sè t¸c gi¶ tiªu biÓu Chuyªn ngµnh: V¨n Häc ViÖt Nam M· sè: 60 22 34 LuËn v¨n Th¹c sÜ khoa ng÷ v¨n Ng-êi h-íng dÉn khoa häc: TiÕn sÜ Ho¶ DiÖu Thuý Hµ néi – 2010 A. PhÇn më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi §Ò tµi ‚Ký vÒ xø Thanh qua mét sè t¸c gi¶ tiªu biÓu‛ ®­îc h×nh thµnh tõ nh÷ng lý do sau: Xø Thanh, m¶nh ®Êt cña sö thi vµ thÕ sù, c¸i n«i ®· sinh ra rÊt nhiÒu anh hïng vµ thi sÜ cho ®Êt n-íc, xøng ®¸ng lµ ®èi t-îng thÈm mü cña nghÖ thuËt nãi chung, v¨n häc nãi riªng. §-îc nu«i d-ìng vµ ch¾p c¸nh tõ m¶nh ®Êt giµu truyÒn thèng Êy, dÔ hiÓu t¹i sao, lùc l-îng s¸ng t¸c cña v¨n ch-¬ng Xø Thanh lu«n dåi dµo vµ sung m·n, thÕ hÖ sau nèi tiÕp thÕ hÖ tr-íc, kh«ng chØ x©y dùng vµ båi ®¾p cho lùc l-îng cÇm bót xø Thanh m·i giµu tiÒm lùc mµ cßn bæ sung vµo lùc l-îng cÇm bót c¶ n-íc, gãp phÇn x©y dùng nÒn v¨n häc n-íc nhµ. Trong hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng Mü, Xø Thanh võa hËu ph­¬ng võa lµ tiÒn tuyÕn, võa lµ an toµn khu còng võa lµ ‚®iÓm löa‛. BiÕt bao sù kiÖn næi bËt ®· diÔn ra ë m¶nh ®Êt nµy trong nh÷ng n¨m th¸ng Êy. §Êt n-íc b-íc vµo c«ng cuéc ®æi míi, xø Thanh còng nhanh chãng ®æi thay m¹nh mÏ. Tr-íc mét thùc tiÔn giµu sù kiÖn tÝnh Êy, xø Thanh ®· trë thµnh m¶nh ®Êt mµu cña ký. ThÓ lo¹i nµy ®· thùc sù ®ãng vai trß tÝch cùc trong viÖc ph¶n ¸nh søc sèng cña mét vïng ®Êt giµu tiÒm n¨ng. Næi lªn trong lµng ký Xø Thanh sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m víi thÕ hÖ ®Çu tiªn lµ nh÷ng tªn quen thuéc: NguyÔn ThÕ Ph-¬ng, TrÇn HiÖp, L÷ Giang, NguyÔn TrÇn ThiÕt; tiÕp sau ®ã lµ líp kÕ cËn xuÊt s¾c: Phïng Gia Léc, Lª §×nh C¸nh, Lª Xu©n Giang vµ hiÖn nay lµ nh÷ng tªn tuæi: NguyÔn V¨n §Ö, KiÒu V-îng, §ç V¨n Ph¸c v.v… Hä ®Òu lµ Héi v¨n häc nghÖ thuËt Thanh Hãa, héi viªn Héi nhµ v¨n ViÖt Nam. Nh÷ng bµi ký vµ tËp ký cña hä hoÆc tõng g©y chÊn ®éng trong d- luËn b¹n ®äc hoÆc tõng ®o¹t gi¶i trong c¸c cuéc thi. §iÒu ®¸ng kÓ lµ qua nh÷ng s¸ng t¸c ký cña hä, ng-êi ®äc hiÓu thªm vÒ m¶nh ®Êt vµ con ng-êi xø Thanh. Thªm n÷a, thÓ ký, vµo tay hä ®· ph¸t huy søc m¹nh cña thÓ lo¹i trong chiÕm lÜnh vµ t¸c ®éng tÝch cùc tíi hiÖn thùc cuéc sèng. §ã lµ lý do ®Ó chóng t«i ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu. GÇn ®©y, xu h-íng giíi thiÖu t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm v¨n häc ®Þa ph-¬ng vµo ch-¬ng tr×nh gi¶ng d¹y ë khèi c¸c tr-êng phæ th«ng vµ bËc ®¹i häc. §Ò tµi t×m hiÓu, nghiªn cøu c¸c t¸c gi¶ ®Þa ph-¬ng nh»m gãp phÇn bæ sung t- liÖu cho m¶ng v¨n häc nµy. 2. LÞch sö vÊn ®Ò Theo thèng kª s¬ bé, cho ®Õn nay ®· cã kho¶ng trªn 35 tËp ký cña c¸c nhµ v¨n xø Thanh mµ phÇn lín c¸c bµi ký Êy ®Òu viÕt vÒ xø Thanh, cïng víi hµng tr¨m bµi ký ch-a tuyÓn thµnh tËp in r¶i r¸c trªn c¸c b¸o, t¹p chÝ tõ Trung -¬ng ®Õn ®Þa ph-¬ng. Song, c¸c bµi viÕt, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ký xø Thanh l¹i ch-a nhiÒu, nÕu kh«ng nãi lµ cßn rÊt khiªm tèn, ch-a t-¬ng xøng víi sè l-îng t¸c phÈm. Theo quan s¸t cña chóng t«i, thùc tr¹ng nghiªn cøu vÒ ký xø Thanh diÔn ra nh- sau: Tr-íc hÕt lµ h-íng nghiªn cøu vÒ mét t¸c phÈm cô thÓ. H-íng nghiªn cøu nµy th-êng dµnh cho nh÷ng t¸c phÈm t¹o ®-îc sù chó ý cña d- luËn hoÆc c¸c s¸ng t¸c ®o¹t gi¶i, nh-: C¸i ®ªm h«m Êy ®ªm g× cña Phïng Gia Léc, Vµng d-íi biÓn xanh, B·i c¸ gi÷a vô c¸, §¶ng viªn lµng t«i cña NguyÔn V¨n §Ö, Ng· ba nhøc nhèi cña KiÒu V­îng v.v… Ch¼ng h¹n, xung quanh bµi ký tõng ‚g©y chÊn ®éng‛ mét thêi cña Phïng Gia Léc cã kh¸ nhiÒu bµi nhËn xÐt. PhÇn lín c¸c bµi viÕt ®Òu tËp trung vµo néi dung hiÖn thùc ‚g©y sèc‛ cña t¸c phÈm. §éc gi¶ ®¸nh gi¸ cao tinh thÇn dòng c¶m, d¸m ®Êu tranh trùc diÖn víi c¸i xÊu, c¸i ¸c vµ d¸m ‚chÞu tr¸ch nhiÖm‛ tr­íc hiÖn thùc ph¶n ¸nh cña t¸c gi¶. Cã bµi viÕt ®· ®¸nh gi¸ ‚C¸i ®ªm h«m Êy h«m g×‛ cïng víi mét sè bµi ký ra ®êi cïng thêi gian nµy nh­ TiÕng ®Êt cña Hoµng H÷u C¸t, Ng-êi ®µn bµ quú cña Xu©n Ba, Lêi khai cña bÞ can cña TrÇn Huy Quang ‚ch¾c ch¾n sÏ sèng m·i trong ký øc ng-êi ®äc vµ vÜnh viÔn ®i vµo lÞch sö v¨n häc d©n téc‛ (L· Nguyªn) nh­ nh÷ng dÊu mèc ®¸nh dÊu b-íc chuyÓn tõ v¨n häc sö thi sang v¨n häc cña thêi kú ®æi míi. Nhµ nghiªn cøu Hoµng Ngäc HiÕn trong mét bµi gi¶ng vÒ thÓ lo¹i ký ®· nhËn xÐt vÒ thµnh c«ng cña bµi ký B·i c¸ gi÷a vô c¸ cña NguyÔn V¨n §Ö: ‚Cã nh÷ng bµi ký hay ®­îc viÕt hoµn toµn kh«ng ph¶i v× nh÷ng ‚nçi nhøc nhèi‛. Ch¼ng h¹n bµi B·i c¸ gi÷a vô c¸ cña NguyÔn V¨n §Ö chøa chan nh÷ng t×nh c¶m hµo høng, hå hëi, ca ngîi lao ®éng dòng c¶m cña nh÷ng ng-êi ®¸nh c¸ ngµy ®ªm vËt lén víi sãng giã gi÷a biÓn c¶‛ […,13]. T¸c gi¶ NguyÔn ThÕ Hinh th× Ên t-îng vÒ mét bµi ký cña KiÒu V-îng: ‚§äc truyÖn ký cña nhµ v¨n KiÒu V-îng, ®Æc biÖt lµ ký Mét ®o¹n ®êi, ta thÊy bãng d¸ng ng-êi nghÖ sÜ thÊp tho¸ng sau nh÷ng lêi v¨n t¶, kÓ, b×nh phÈm ®¸nh gi¸ vÒ cuéc sèng con ng-êi xø Thanh vµ ®Êt n-íc ViÖt Nam nh÷ng n¨m th¸ng cïng nhÞp b-íc ®i lªn cña lÞch sö‛[…, 51] v.v… H-íng nghiªn cøu thø hai ®i t×m hiÓu, nghiªn cøu chung vÒ ®Æc ®iÓm vµ sù vËn ®éng cña c¶ nÒn ký xø Thanh nh­: ‚Ký - thÓ lo¹i xung kÝch, c¸i nÒn ph¸t triÓn v¨n xu«i Thanh Hãa‛ cña t¸c gi¶ TrÇn HiÖp, ‚ThÓ ký, mét m¶ng v¨n häc hiÖn thùc trong dßng v¨n häc hiÓn minh cña thêi ®¹i‛ cña t¸c gi¶ NguyÔn V¨n §Ö; HoÆc t×m hiÓu d-íi gãc ®é t¸c gi¶ hay mét ph­¬ng diÖn cña thÓ lo¹i, nh­: ‚Ký vµ truyÖn ng¾n cña NguyÔn V¨n §Ö‛; ‚Ký KiÒu V­îng- nçi nhøc nhèi trÝ tuÖ‛ cña TS Háa DiÖu Thóy; ‚Nçi ¸m ¶nh trÝ tuÖ trong ký cña KiÒu V-îng‛ cña TS Hoµng ThÞ Mai; ‚Xø Thanh trong bót ký cña KiÒu V-îng‛ cña nhãm t¸c gi¶ TrÇn Quang Dòng – Mai ThÞ Ph­¬ng v.v… Trong sè nh÷ng bµi nghiªn cøu chung vÒ ký xø Thanh, ®¸ng kÓ nhÊt lµ mét sè bµi viÕt cña c¸c t¸c gi¶: TrÇn HiÖp víi ‚Ký- thÓ lo¹i xung kÝch, c¸i nÒn ph¸t triÓn cña v¨n xu«i Thanh Hãa‛; NguyÔn v¨n §Ö víi ‚ThÓ ký, mét m¶ng v¨n häc hiÖn thùc trong dßng v¨n häc hiÓn minh cña thêi ®¹i‛. Lµ nhµ v¨n tr-ëng thµnh vµ g¾n bã víi ho¹t ®éng cña v¨n nghÖ Xø Thanh tõ nh÷ng ngµy ®Çu khi mét nhãm nh÷ng c©y bót xø Thanh rñ nhau thµnh lËp ra tËp san Ng-êi b¹n v¨n hãa (tiÒn th©n cña T¹p chÝ Xø Thanh) b©y giê. V× vËy, TrÇn HiÖp cã ®iÒu kiÖn quan s¸t, n¾m b¾t lùc l-îng s¸ng t¸c cña xø Thanh trong ®ã cã thÓ lo¹i ký mét c¸ch tØ mØ vµ thÊu ®¸o. Trong bµi viÕt, t¸c gi¶ ®· bao qu¸t diÔn tr×nh vËn ®éng cña ký xø Thanh qua c¸c chÆng vµ ng-êi ®äc cã thÓ h×nh dung ®-îc sù ph¸t triÓn cña ký xø Thanh trong m¹ch vËn ®éng cña v¨n häc c¶ n-íc nãi chung, Thanh Hãa nãi riªng. Víi vèn hiÓu biÕt cña ‚ng­êi trong cuéc‛, TrÇn HiÖp ®· cã nh÷ng nhËn ®Þnh kh¸ s©u s¸t vµ ®Ých ®¸ng vÒ ký Thanh Hãa. Ch¼ng h¹n, ë chÆng tõ 1960 ®Õn 1965, víi nh÷ng chiÕn th¾ng giÆc Mü trªn ®Êt Thanh Hãa nh­ ‚chiÕn th¾ng L¹ch Tr­êng‛, ‚chiÕn th¾ng ngµy 3 vµ 4/4/1965 tõ bÕn phµ GhÐp ®Õn cÇu LÌn mµ trung t©m lµ Hµm Rång, b¾n r¬i 47 m¸y bay Mü, ®· thóc giôc nh÷ng ng-êi cÇm bót kh«ng thÓ kh«ng ghi chÐp l¹i‛. Ký ®· vµo cuéc vµ ®Æc ®iÓm cña ký giai ®o¹n nµy lµ ‚ghi chÐp kü h¬n, dµi h¬n, nh­ng chÊt v¨n häc trong c¸c bµi ký Êy ch­a thËt hoµn chØnh, cßn ch¾p v¸…‛ . Sau khi v¨n nghÖ Thanh Hãa ®­îc t¨ng c­êng mét l·nh ®¹o võa cã ‚t©m‛ võa ‚cã nghÒ‛ lµ nhµ v¨n NguyÔn ThÕ Ph­¬ng, v¨n häc Thanh Hãa nãi chung, ký nãi riªng ®· khëi s¾c, cïng víi kh«ng khÝ sôc s«i ‚TÊt c¶ ®Ó ®¸nh th¾ng giÆc Mü x©m l­îc‛, thêi gian sau 1965, ký xø Thanh khëi s¾c trong viÖc ph¶n ¸nh kh«ng khÝ chiÕn ®Êu vµ s¶n xuÊt. ‚Lo¹t ký cña thêi gian nµy nh×n vÒ néi dung t- t-ëng vµ nghÖ thuËt lµ nh÷ng b¶n anh hïng ca cña qu©n d©n Thanh Hãa‛. ‚Nh÷ng bµi, nh÷ng tËp bót ký Êy h«m nay ®äc l¹i chóng ta nh­ ®­îc sèng l¹i mét thêi ®· ®i vµo lÞch sö…‛. §Êt n­íc thèng nhÊt, ‚c¸c c©y bót v¨n xu«i cã dÞp l¾ng l¹i ®Ó suy ngÉm vÒ nh÷ng g× m×nh ®· tõng tr¶i, ®· viÕt vµ còng ®Ó chuÈn bÞ cho m×nh sèng vµ s¸ng t¸c trong thêi kú míi‛ vµ ®©y lµ giai ®o¹n ký xø Thanh gÆt h¸i ®­îc nhiÒu thµnh c«ng, ®Æc biÖt ë m¶ng ký viÕt ‚vÒ thêi kú phôc h­ng kinh tÕ sau chiÕn tranh‛. ‚ë thêi kú nµy, thÓ ký kh«ng chØ lµ cña c¸c c©y bót v¨n xu«i mµ cßn cuèn hót c¶ c¸c nhµ th¬ nh- V-¬ng Anh, V¨n §¾c, §ç Xu©n Thanh, nhµ viÕt kÞch Hµ Khang, nhµ nghiªn cøu Hoµng TuÊn Phæ (…) C¸c tËp ký ë thêi kú nµy ®¸nh dÊu b­íc tr­ëng thµnh míi trªn con ®­êng v¨n nghiÖp cña mçi c©y bót‛. B-íc vµo thêi kú ®æi míi, c¸c c©y bót xø Thanh võa muèn tËp trung nhiÒu thêi gian vµ trÝ lùc ‚®Ó lµm nªn nh÷ng t¸c phÈm dµi h¬i‛ nh­ng ‚kh«ng v× vËy mµ thÓ ký bÞ l·ng quªn‛. §Æc ®iÓm cña ký xø Thanh giai ®o¹n nµy lµ ‚ C¸c bµi ký cña c¸c nhµ v¨n ®-îc cÊu tróc nh- truyÖn ký th× ký cña c¸c nhµ th¬ l¹i cã c¸i chÊt bay bæng vµ t­¬i m¸t…v× vËy mµ cã søc truyÒn c¶m m¹nh mÏ h¬n‛. §Æc biÖt, ký giai ®o¹n nµy ®· viÕt ‚lªn tay vµ m¹nh tay h¬n. Nh÷ng g× tr­íc ®©y trong thùc tÕ cuéc sèng, khi cÇm bót c¸c nhµ v¨n ph¶i nÐ tr¸nh th× ë thêi kú nµy ®· ®Æt lªn trang viÕt, lµm cho c¸c bµi ký thËt h¬n, sinh ®éng h¬n, bít ®i lèi ghi chÐp mét chiÒu (…) ký kh«ng cßn lµ lo¹i v¨n häc lµng nhµng, ng-êi ®äc ng¹i ®äc, ng¹i xem, nã ®· trë thµnh nh÷ng t¸c phÈm võa bæ Ých cho ng-êi ®äc gãp phÇn kh«ng nhá cho c¸c cÊp, c¸c ngµnh nhËn ra nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®-îc gi¶i quyÕt. Kh«ng Ýt bµi ký ®· vang lªn lêi kªu cøu cho c¸c sè phËn qan tr¸i, c¶nh b¸o ®¹o ®øc, nÕp sèng trong x· héi xuèng cÊp, cã tªn, cã hä, cã ®Þa chØ râ rµng‛. MÆc dï t¸c gi¶ TrÇn HiÖp tù x¸c ®Þnh: ‚nh÷ng g× chóng t«i nªu trªn ®©y ch-a h¾n lµ mét c«ng tr×nh nghiªn cøu, tæng kÕt, chóng t«i chØ mong cung cÊp ®­îc phÇn nµo vÒ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña thÓ ký ë Thanh Hãa‛, song chóng t«i coi ®©y lµ nh÷ng tæng kÕt s¬ bé b-íc ®Çu, ®ång thêi lµ nh÷ng gîi ý hÕt søc quý b¸u cho ®Ò tµi cña chóng t«i. Mét bµi viÕt cã tÝnh kh¸i qu¸t vµ tæng qu¸t kh¸c vÒ ký xø Thanh cña mét nhµ v¨n, còng lµ c©y bót tõng tham gia viÕt ký: NguyÔn V¨n §Ö. NÕu bµi viÕt cña t¸c gi¶ TrÇn HiÖp thiªn vÒ kh¸i qu¸t c¸c chÆng vËn ®éng cña ký th× bµi cña NguyÔn V¨n §Ö ®· quan t©m h¬n ®Õn ®Ò tµi ph¶n ¸nh vµ c¸ch ph¶n ¸nh cña mét sè c©y bót vµ bµi ký tiªu biÓu. C©y bót viÕt ký mµ NguyÔn V¨n §Ö quan t©m nhiÒu h¬n c¶ lµ Phïng Gia Léc víi bµi ký ‚C¸i ®ªm h«m Êy ®ªm g×‛ næi tiÕng cña «ng. Cã thÓ nhËn ra, chñ ý cña NguyÔn V¨n §Ö muèn tõ ‚C¸i ®ªm h«m Êy ®ªm g×‛ ®Ó bµn vÒ h­íng ®i vµ søc sèng cña ký. NguyÔn V¨n §Ö nhËn thÊy ‚Phïng Gia Léc viÕt bµi ký nµy dùa vµo sù viÖc diÔn ra rÊt thËt trªn quª anh (…) h¬n thÕ n÷a, Phïng Gia Léc ®øng h¼n vÒ phÝa nh÷ng kÎ yÕu ®uèi bÞ quyÒn hµnh chÌn Ðp, khuyÕn khÝch hä cÊt tiÕng nãi ®ßi hái cho m×nh nh÷ng g× cÇn ph¶i cã‛. Nh÷ng trang ký mét thêi cña Phïng Gia Léc ®· ‚lµm day døt bao tr¸i tim ®ang h­íng tíi c¸i thiÖn, mong mái tr«ng ®îi lÏ c«ng b»ng‛ vµ v× vËy ‚sè ®«ng b¹n ®äc ®ãn ®îi nh÷ng thiªn bót ký cña Phïng Gia Léc mét c¸ch hå hëi‛. Song ngay khi kh¼ng ®Þnh nh÷ng g× Phïng Gia Léc ®· lµm ®-îc trong mét sè thiªn bót ký næi tiÕng cña anh, NguyÔn V¨n §Ö vÉn nu«i kh¸t väng: ‚Theo t«i, t¸c phÈm, sù ngang nhiªn tù t¹i vµ søc bÒn cña nã ë chç nã chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè v¨n hãa kh¸i qu¸t cao. Ngay c¶ khi viÕt vÒ c¸i ¸c, sù lý gi¶i nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn ®éc ¸c…‛. Tõ ®ßi hái Êy, b»ng linh c¶m cña mét nhµ v¨n, t¸c gi¶ nhËn xÐt kh¸ th¼ng th¾n vÒ t¸c phÈm cña Phïng Gia Léc: ‚Dï Phïng Gia Léc ®· tõng ghi dÊu Ên mét thêi cho ng-êi ®äc, nh÷ng t¸c phÈm cña anh vÉn chØ ¸nh lªn nh- nh÷ng tia chíp mµ kh«ng cã ®é bÒn l©u dµi‛. NguyÔn V¨n §Ö còng cã nhËn xÐt vÒ c¸c bµi ký cña mét vµi t¸c gi¶ kh¸c nh­ NguyÔn Ngäc LiÔn víi ‚Th¸ng ba huyÖn Qu¶ng‛, V¨n §¾c víi ‚Nh÷ng bµi ca vÒ mÝa Lam S¬n‛, Mai Ngäc Thanh víi ‚B©y giê §ån Trang‛, ‚ThÊy ë vïng ®Êt cæ‛, ‚Cãi Nga S¬n‛ v.v…Qua c¸c bµi ký nµy, t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh thªm kh¶ n¨ng ph¶n øng nhanh, giµu tÝnh thêi sù vµ søc chiÕn ®Êu cña thÓ ký vµ t¸c gi¶ còng chØ ra nh÷ng h¹n chÕ cña ký xø Thanh: ‚Ký cña cña c¸c nhµ viÕt ký chuyªn nghiÖp vµ kh«ng chuyªn nghiÖp ë Thanh Hãa trong nhiÒu n¨m qua vÉn ch-a tho¸t khái c¸ch viÕt kÓ lÓ, ch-a dån søc cho s¸ng t¹o th«ng qua nh÷ng nh©n vËt ®iÓn h×nh. H¬n thÕ n÷a, nh÷ng t¸c phÈ ký nãi trªn ®Òu sa vµo t- liÖu vµ sù kiÖn, ch-a cã tÝnh kh¸i qu¸t cao vµ nghÖ thuËt viÕt ký nh- cña hä lµ mét lo¹i h×nh v¨n ch-¬ng øng dông, v× thÕ ch-a cã søc hÊp dÉn vµ thuyÕt phôc‛. Nhãm nh÷ng bµi viÕt nghiªn cøu ®Æc ®iÓm cña mét sè c©y bót viÕt ký xø Thanh còng ®· chØ ra ®Æc ®iÓm næi bËt nhÊt cña c¸c c©y bót nµy. Ch¼ng h¹n, hai t¸c gi¶ Háa DiÖu Thóy vµ Hoµng ThÞ Mai ®Òu cho r»ng kÝ cña KiÒu V­îng lµ ‚nçi nhøc nhèi trÝ tuÖ‛: ‚Kh«ng khã ®Ó nhËn ra, ký cña KiÒu V­îng phÇn lín thiªn vÒ khai th¸c, ph¸t hiÖn nh÷ng ‚vÊn ®Ò‛ thuéc m¶ng ®Ò tµi tiªu cùc, nh÷ng vÊn ®Ò nhøc nhèi cña x· héi (…) cã thÓ coi ng­êi viÕt ký vÒ nh÷ng sù viÖc tiªu cùc lµ nh÷ng chiÕn sÜ cÇm bót trªn mÆt trËn chèng tiªu cùc. Ký viÕt vÒ nh÷ng sù viÖc tiªu cùc thùc sù lµ nh÷ng ‚nhøc nhèi trÝ tuÖ‛(Háa DiÖu Thóy- Ký KiÒu V-îng nçi nhøc nhèi trÝ tuÖ); ‚KiÒu V­îng lu«n sèng gi÷ cuéc ®êi víi mét ®«i m¾t ‚më‛. §«i m¾t Êy ®· dÉn d¾t anh, h-íng ®¹o ngßi bót cña anh ®i vµo tËn ngâ ng¸ch cña cuéc ®êi ®Ó t×m vµ ngîi ca nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp vµ ph¸t hiÖn, ®-a ra c«ng luËn nh÷ng sù ®êi cßn nhiÒu trí trªu, khuÊt tÊt‛(Hoµng ThÞ Mai - Nçi ¸m ¶nh trÝ tuÖ trong ký KiÒu V-îng). Víi ký cña NguyÔn V¨n §Ö, t¸c gi¶ Háa DiÖu Thóy cho r»ng ë mét møc ®é nµo ®Êy NguyÔn V¨n §Ö ‚®· chiÕm lÜnh ®­îc thÓ lo¹i ký‛. T¸c gi¶ ®· ‚®i thùc‛ vµ ‚sèng thùc‛ nªn nh÷ng trang ký cña «ng cã thÓ ‚lµm ®éc gi¶ ngì ngµng tr­íc nh÷ng chi tiÕt sèng ®éng thó vÞ‛. ‚NguyÔn V¨n §Ö kh«ng chØ thµnh c«ng trong nh÷ng bµi ký ca ngîi thiªn nhiªn vµ con ng-êi, «ng cßn thµnh c«ng c¶ trong nh÷ng bµi ký viÕt vÒ mÆt tr¸i cña x· héi, béc lé nçi ®au, nçi nhøc nhèi tr­íc nh÷ng gãc khuÊt ®en tèi cña hiÖn thùc‛. Nh×n chung, c¸c bµi viÕt, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ký xø Thanh vµ c¸c c©y bót viÕt ký xø Thanh ch-a nhiÒu. C¸c bµi viÕt, nÕu cã, cßn lÎ tÎ vµ ®ang ë d¹ng phª b×nh, gãp ý, hoÆc ë møc c¶m nhËn kh¸i qu¸t. Thùc sù, ch-a cã mét c«ng tr×nh dµi h¬i nµo ®i s©u nghiªn cøu vÒ sù vËn ®éng, ph¸t triÓn còng nh- ®Þnh gi¸ ®-îc nh÷ng ®Æc ®iÓm, thµnh tùu, ®ãng gãp cña ký xø Thanh trong dßng ch¶y cña nÒn v¨n häc n-íc nhµ. Nhµ v¨n TrÇn HiÖp còng tõng ao ­íc: ‚nÕu cã mét c«ng tr×nh s-u tÇm, s¾p xÕp c¸c t¸c phÈm Êy theo thêi gian, theo tõng lo¹i c«ng viÖc vµ ®-îc nghiªn cøu ph©n tÝch mét c¸ch khoa häc th× chóng ta sÏ cã mét pho sö thi b»ng v¨n häc ®Ëm ®µ s¾c th¸i Thanh Hãa‛. §Ò tµi cña chóng t«i lµ mét nç lùc theo h-íng ®ã. 3. Môc tiªu ®Ò tµi: §Ò tµi ®Æt ra ba môc tiªu còng lµ ba ®Ých nghiªn cøu sau: thø nhÊt, mÆc dï lý thuyÕt vÒ thÓ lo¹i kh«ng ph¶i lµ môc tiªu h-íng tíi cña ®Ò tµi, song dùa trªn nh÷ng ý kiÕn, nh÷ng quan niÖm s½n cã ®· ®-îc thõa nhËn, ®Ò tµi sÏ tæng hîp, kh¸i qu¸t ®-a ra mét quan niÖm vÒ thÓ ký; thø hai, ®Ò tµi sÏ t×m hiÓu, nghiªn cøu nh÷ng ®Æc ®iÓm néi dung cña ký viÕt vÒ xø Thanh; thø ba, ®Ò tµi sÏ t×m hiÓu vµ x¸c ®Þnh mét sè nÐt ®Æc s¾c cña ký vÒ xø Thanh qua ph-¬ng diÖn nghÖ thuËt 4. Ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi: Trong ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi, chóng t«i chØ t×m hiÓu ký vÒ xø Thanh qua nh÷ng c©y bót tiªu biÓu, cô thÓ lµ: nh÷ng t¸c gi¶ mµ t¸c phÈm cña hä gãp phÇn lµm phong phó, ®a d¹ng diÖn m¹o cña ký vÒ xø Thanh; thø hai, nh÷ng t¸c gi¶ mµ t¸c phÈm cña hä t¹o ®-îc sù quan t©m, chó ý cña ®éc gi¶; cuèi cïng, ®Ò tµi sÏ -u tiªn ®Æc biÖt cho nh÷ng t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm ®o¹t gi¶i, ®ãng gãp tÝch cùc cho sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña thÓ lo¹i nãi chung, sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña v¨n häc xø Thanh nãi riªng. 4. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu §©y lµ ®Ò tµi v¨n häc sö nªn chóng t«i sÏ sö dông c¸c ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu sau: Ph-¬ng ph¸p thèng kª, ph©n lo¹i, ph-¬ng ph¸p so s¸nh v¨n häc, ph-¬ng ph¸p ph©n tÝch, kh¸i qu¸t, tæng hîp. Ngoµi ra, ®©y lµ ®Ò tµi nghiªn cøu vÒ m¶ng v¨n häc mang s¾c th¸i ®Þa ph-¬ng, nªn chóng t«i cã thÓ vËn dông c¶ ph-¬ng ph¸p khu vùc häc. 5. KÕt cÊu luËn v¨n Ngoµi phÇn Më ®Çu vµ KÕt luËn, luËn v¨n sÏ cã kÕt cÊu trong ba ch-¬ng: Ch-¬ng mét: Kh¸i niÖm vÒ thÓ ký. Xø Thanh m¶nh ®Êt mµu cña ký Ch-¬ng hai: Nh÷ng bøc tranh hiÖn thùc sèng ®éng, nhiÒu vÎ vÒ xø Thanh Ch-¬ng ba: Mét sè nÐt ®éc ®¸o vÒ ph-¬ng diÖn nghÖ thuËt PhÇn néi dung Ch-¬ng 1 Kh¸I niÖm vÒ thÓ ký. Xø Thanh m¶nh ®Êt mµu cña ký 1.1. Kh¸i niÖm vÒ thÓ ký 1.1.1. Ký lµ mét lo¹i v¨n tù sù §Ó ®-a ra mét ®Þnh nghÜa thÕ nµo lµ ký, thËt kh«ng gi¶n ®¬n. Nhµ v¨n T« Hoµi tõng ph¸t biÓu: ‚Ký còng nh­ truyÖn ng¾n, truyÖn dµi hoÆc th¬, h×nh thï nã ®Êy, nh-ng vãc d¸ng nã lu«n lu«n ®æi míi, ®ßi hái s¸ng t¹o vµ thÝch øng. Cho nªn cµng ch¼ng nªn trãi nã vµo mét c¸i khu«n‛ (Sæ tay nhµ v¨n. NXB T¸c phÈm míi, Hµ Néi, 1977, tr33). N¨m 1958, cuéc gÆp gì quèc tÕ gi÷a c¸c nhµ viÕt ký ®-îc tæ chøc ë Bucarets, nhiÒu c©y bót viÕt ký næi tiÕng còng ®· thó nhËn vÒ sù khã ®Þnh d¹ng cña thÓ lo¹i nµy. §gioc®giª cho r»ng ‚sù lý gi¶i mü häc vÒ kh¸i niÖm ký lµ ch-a cã hoÆc kh«ng ®Çy ®ñ, hoÆc kh«ng ®óng‛ [(Cuéc gÆp gì quèc tÕ c¸c nhµ viÕt ký. Bucarets, 1958, 31](DÉn theo Lý luËn v¨n häc tËp 2, NXB Gi¸o dôc H, tr277). Nhµ nghiªn cøu X« viÕt R-binxÕp th× cho r»ng: ‚VÒ ký, thùc tÕ lµ kh«ng thÓ nãi ®Õn c¸i g× x¸c ®Þnh ®­îc ®Æc tr­ng thÓ lo¹i cña nã‛ (DÉn theo Lý luËn v¨n häc tËp 2, NXB Gi¸o dôc H, tr277). Tuy nhiªn, dï ch-a thÓ ®-a ra mét ®Þnh nghÜa nhÊt qu¸n vÒ thÓ lo¹i, song ®a sè c¸c nhµ nghiªn cøu còng nh- giíi s¸ng t¸c ®Òu thèng nhÊt vÒ mét sè ®iÓm ®Æc tr-ng thÓ lo¹i cña ký nh- sau: Ký tr-íc hÕt lµ mét lo¹i v¨n tù sù. Lµ lo¹i h×nh tù sù, ký cã mang ®Æc ®iÓm cña lo¹i h×nh tù sù nãi chung, nh-: kh¶ n¨ng t¸i hiÖn ®êi sèng trong toµn bé tÝnh kh¸ch quan cña nã; ph-¬ng thøc ph¶n ¸nh hiÖn thùc th«ng qua c¸c sù kiÖn, biÕn cè vµ hµnh vi con ng-êi cho nªn nã còng cã cèt truyÖn vµ hÖ thèng nh©n vËt; trÇn thuËt ®ãng vai trß tæ chøc thÕ giíi nghÖ thuËt cña t¸c phÈm v.v… 1.1.2. Ký trÇn thuËt nh÷ng ng-êi thËt viÖc thËt Tuy nhiªn, ký lµ ‚lo¹i v¨n tù sù ®Æc biÖt‛, hoÆc gi¶ nh- ý kiÕn cña Gulaeps mét nhµ nghiªn cøu Nga cho r»ng ‚Ký lµ mét biÕn thÓ cña lo¹i tù sù‛. Nh÷ng ®Æc tr-ng trªn ®©y míi lµ c¸ch tiÕp cËn tõ bªn ngoµi, ch-a thÊy ®-îc ®Æc thï riªng cña lo¹i h×nh thÓ lo¹i ®Ó ph©n biÖt ký víi c¸c lo¹i h×nh tù sù kh¸c. Víi c¸i nh×n hÖ thèng tõ bªn trong, ký cã ®Æc tr-ng riªng biÖt sau: Kh¸c víi truyÖn ng¾n vµ tiÓu thuyÕt, ký trÇn thuËt ng-êi thËt viÖc thËt, nÕu kh«ng muèn nãi thªm r»ng lµ ‚trÇn thuËt mét c¸ch x¸c thùc‛. Nhµ v¨n viÕt ký lu«n chó ý ®¶m b¶o cho tÝnh x¸c thùc cña hiÖn thùc ®êi sèng ®-îc ph¶n ¸nh trong t¸c phÈm. C¸i ®Ých cña ký kh«ng ph¶i lµ th«ng tin thÈm mü mµ lµ th«ng tin sù thËt. Lª Quý §«n nhËn xÐt vÒ Sö ký trong ‚V©n ®µi lo¹i ng÷‛ cña «ng nh­ sau: ‚T­ M· Thiªn… chØ thÊy sù viÖc th× ghi, kh«ng hÒ ®Ó t©m lµm v¨n, cho nªn v¨n hay‛ (DÉn theo Lý luËn v¨n häc, tËp 2, tr 281). Nh- vËy, theo Lª Quý §«n, phÈm chÊt, gi¸ trÞ nghÖ thuËt cña ký chÝnh lµ ë tÝnh ch©n thùc. Nãi kh¸c ®i ‚ngay trong sù thùc ®· cã tÝnh thÈm mü‛. V× coi träng tÝnh ch©n x¸c nªn cèt truyÖn cña ký kh«ng cã tÝnh h- cÊu. Sù viÖc vµ con ng-êi trong ký x¸c thùc hoµn toµn, cã ®Þa chØ h¼n hoi. V× thÕ ‚ký dùng l¹i nh÷ng sù thËt ®êi sèng c¸ biÖt mét c¸ch sinh ®éng, chø kh«ng x©y dùng c¸c h×nh t­îng mang tÝnh kh¸i qu¸t‛. Nh©n vËt trong ký còng kh«ng nh»m miªu t¶ qu¸ tr×nh h×nh thµnh tÝnh c¸ch trong t-¬ng quan víi hoµn c¶nh. ‚§èi t­îng nhËn thøc thÈm mü cña ký, th-êng lµ mét tr¹ng th¸i ®¹o ®øc – phong hãa x· héi (thÓ hiÖn qua nh÷ng c¸ nh©n riªng lÎ), mét tr¹ng th¸i tån t¹i cña con ng-êi hoÆc nh÷ng vÊn ®Ò x· héi nãng báng‛. Nh÷ng c©u chuyÖn ®êi t­ ‚khi ch­a næi lªn thµnh c¸c vÊn ®Ò x· héi kh«ng ph¶i lµ ®èi t­îng quan t©m cña ký‛. (ThuËt ng÷ v¨n häc, tr137). V× trÇn thuËt ng-êi thËt viÖc thËt nªn nh©n vËt ng-êi trÇn thuËt trong ký chÝnh lµ t¸c gi¶, nh­ ý kiÕn cña nhµ phª b×nh Priliut ‚Th«ng th­êng, ‚t«i‛ trong ký lµ t¸c gi¶, mÆc dï kh«ng trõ h×nh thøc ng­êi trÇn thuËt ­íc lÖ‛. Do trÇn thuËt ng-êi thËt viÖc thËt, t¸c phÈm ký cã gi¸ trÞ nh- nh÷ng t- liÖu lÞch sö, cã ý nghÜa vµ t¸c dông rÊt lín ngay ®èi víi sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt vÒ sau. Tãm l¹i, trÇn thuËt ng-êi thËt viÖc thËt lµ ®Æc tr-ng c¬ b¶n cña ký, nã ph¶i ‚hÕt søc cô thÓ, cã thÓ t¸i hiÖn ®­îc sù thËt ch©n chÝnh. Nh÷ng nh©n vËt t¹o nªn ph¶i lµ nh÷ng con ng-êi thËt trong cuéc sèng hiÖn thùc, nh÷ng sù viÖc m« t¶ ph¶i dinh chÆt víi ®Þa ®iÓm nh- ng-êi ta th-êng nãi ‚ký cã ®Þa chØ chÝnh x¸c cña nã‛ ((DÉn theo Lý luËn v¨n häc, tËp 2, tr 284). V× tÝnh ®Æc thï trªn, nhiÒu nhµ nghiªn cøu cho r»ng ký lµ mét lo¹i h×nh v¨n häc trung gian, n»m gi÷a b¸o chÝ vµ v¨n häc. V× vËy mµ ng-êi ta ph©n ra hai tiÓu lo¹i ký lµ ‚ký v¨n häc‛ vµ ‚ký b¸o chÝ‛ . Ký v¨n häc lµ ‚kÝ cã tÝnh nghÖ thuËt, gÇn víi t¸c phÈm nghÖ thuËt‛, v× vËy nã diÔn ®¹t b»ng v¨n b¶n ®a nghÜa. Nã ‚®a nghÜa ë mét sè yÕu tè cèt yÕu, nh-: giäng ®iÖu ®a nghÜa, chñ ®Ò t- t-ëng ®a nghÜa hoÆc mét sè hiÖn t-îng quan träng cã kh¶ n¨ng ¸m gîi nhiÒu ý nghÜa‛ (NghÖ thuËt viÕt truyÖn ng¾n vµ ký, tr 244). Ng-îc l¹i víi tÝnh ®a nghÜa cña ‚ký v¨n häc‛, ‚ký b¸o chÝ‛ ®Ó l¹i Ên t­îng ‚b¸o chÝ‛ ë tÝnh ‚®¬n nghÜa‛ cña v¨n b¶n. V× vËy, ký b¸o chÝ ‚thÝch hîp víi nhiÖm vô tuyªn truyÒn cæ ®éng, ng-êi ®äc dÔ dµng hiÓu ®óng vµ nhÊt trÝ víi nhau vÒ ý nghÜa lín còng nh- tiÓu kÕt trong v¨n b¶n‛ (NghÖ thuËt viÕt truyÖn ng¾n vµ ký, tr 245). Tuy nhiªn sù ph©n biÖt nµy còng hÕt søc -íc lÖ, song cã thÓ gióp hiÓu ®óng h¬n nh÷ng ®Æc tr-ng cña thÓ lo¹i ký 1.1.3. Ký gåm nhiÒu thÓ Cã lÏ do ®Æc tÝnh trung gian gi÷a b¸o chÝ vµ v¨n häc nªn ký ph©n chia thµnh nhiÒu tiÓu lo¹i, mçi tiÓu lo¹i mang s¾c th¸i riªng: bót ký, ký sù, håi ký, ký øc, ghi nhanh, phãng sù, tïy bót, etxe… Bót ký cã kh¶ n¨ng t¸i hiÖn sù viÖc dåi dµo nh-ng qua ®ã biÓu hiÖn kh¸ trùc tiÕp khuynh h-íng c¶m nghÜ cña t¸c gi¶. Do ®ã, ‚bót ký mang mµu s¾c tr÷ t×nh. Nh÷ng yÕu tè tr÷ t×nh lu«n lu«n ®-îc xen kÏ víi sù viÖc, chÝnh v× thÕ rÊt dÔ ph¸t triÓn thµnh tïy bót. KÝ sù lµ mét thÓ dïng ®Ó ghi chÐp l¹i mét c©u chuyÖn, mét sù kiÖn t-¬ng ®èi hoµn chØnh. Trong ®ã sù viÖc vµ con ng-êi ®an chÐo víi nhau, nh-ng g-¬ng mÆt cña nh©n vËt kh«ng thËt râ nÐt; phÇn béc lé c¶m nghÜ cña t¸c gi¶ vµ nh÷ng yÕu tè liªn t-ëng, nghÞ luËn th-êng Ýt h¬n ë bót ký, tïy bót. Cã thÓ nãi trong c¸c tiÓu lo¹i cña ký th× ký sù gÇn víi truyÖn h¬n c¶. Håi ký víi ®Æc ®iÓm lµ chñ thÓ trÇn thuËt ph¶i lµ ng-êi trong cuéc, kÓ l¹i nh÷ng sù viÖc trong qu¸ khø. Håi ký cã nhiÒu chç gÇn víi nhËt ký, ng-êi viÕt håi ký chØ tiÕp nhËn vµ ghi chÐp phÇn hiÖn thùc mµ t¸c gi¶ nh×n râ h¬n c¶ dùa trªn c¬ së nh÷ng Ên t-îng vµ håi øc riªng trùc tiÕp cña m×nh, v× vËy th-êng khã tr¸nh khái tÝnh phiÕn diÖn vµ Ýt nhiÒu chñ quan cña c¸ nh©n. Phãng sù næi bËt b»ng nh÷ng sù thËt x¸c thùc, dåi dµo vµ nãng hæi. Môc ®Ých cña phãng sù lµ cung cÊp cho c«ng chóng nh÷ng tri thøc ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c, ®Ó hä cã thÓ nhËn thøc, ®¸nh gi¸ ®óng ng-êi vµ viÖc mµ hä quan t©m theo dâi. Trong c¸c tiÓu lo¹i cña ký th× phãng sù gÇn víi b¸o chÝ h¬n c¶. Tïy bót, bót ký, ký sù cã nhiÒu ®iÓm gÇn gièng nhau, nh-ng nÐt næi bËt ë tïy bót lµ qua viÖc ghi chÐp nh÷ng con ng-êi vµ sù kiÖn cô thÓ cã thùc, t¸c gi¶ ®Æc biÖt chó träng ®Õn viÖc béc lé c¶m xóc, suy t- vµ nhËn thøc, ®¸nh gi¸ cña m×nh vÒ con ng-êi vµ cuéc sèng hiÖn t¹i. V× vËy, ®iÒu ®Æc biÖt ë tïy bót lµ ng«n ng÷ rÊt giµu h×nh ¶nh vµ chÊt th¬. Cã thÓ nãi, kÝ lµ thÓ lo¹i ra ®êi tõ rÊt sím trong lÞch sö cña v¨n häc nh©n lo¹i, nh-ng ph¶i ®Õn thÕ kØ XVII, ®Æc biÖt tõ thÕ kØ XIX, khi ®êi sèng lÞch sö cña c¸c d©n téc ngµy cµng ph¸t triÓn theo h-íng t¨ng tèc, khi kÜ nghÖ in Ên vµ b¸o chÝ ph¸t triÓn, v¨n häc më cöa, xÐ rµo ®Ó th©m nhËp vµo c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng tinh thÇn kh¸c, nhµ v¨n ngµy cµng cã ý thøc tham gia trùc tiÕp vµo nh÷ng cuéc ®Êu tranh x· héi, kÝ míi thùc sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ. ë ViÖt Nam, ký còng xuÊt hiÖn sím, Lam s¬n thùc lôc cña NguyÔn Tr·i, ¤ - Ch©u cËn lôc cña D-¬ng V¨n An, Th-îng kinh ký sù cña H¶i Th-îng L·n ¤ng Lª H÷u Tr¸c, Vò trung tïy bót cña Ph¹m §×nh Hæ v.v… ®-îc coi lµ nh÷ng ¸ng ký xuÊt hiÖn sím nhÊt. Tuy nhiªn, ph¶i ®Õn nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX, ®Æc biÖt lµ tõ sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m, khi mµ ®êi sèng kinh tÕ chÝnh trÞ, x· héi cña ®Êt n-íc cã nhiÒu thay ®æi, hiÖn thùc Êy ®· lµ m¶nh ®Êt mµu cho kÝ ph¸t triÓn. GÇn mét thÕ kû qua, kÝ ®· lu«n gi÷ mét vai trß quan träng trong ®êi sèng v¨n häc d©n téc. Cïng víi truyÖn ng¾n, ký ®· trë thµnh thÓ lo¹i ‚c¸i‛ gãp phÇn ph¶n ¸nh kÞp thêi, nhiÒu mÆt hiÖn thùc ®êi sèng phong phó cña ®Êt n-íc, xøng ®¸ng lµ ‚®éi qu©n xung kÝch‛ cña v¨n häc nghÖ thuËt. 1.2. Xø Thanh - m¶nh ®Êt mµu cña kÝ 1.2.1. Søc hÊp dÉn, mêi gäi cña mét vïng danh th¾ng Xø Thanh, gäi theo d©n gian, chØ vïng ®Êt Thanh Hãa, tØnh Thanh Hãa. Lµ mét tØnh lín nèi liÒn B¾c Bé víi Trung Bé, Thanh Hãa lµ tØnh cùc b¾c cña Trung Bé. Trong lÞch sö h×nh thµnh c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh cña ®Êt n-íc, Thanh Hãa lu«n lµ mét ®¬n vÞ ®éc lËp, lµ mét quËn (quËn Giao ChØ) thêi V¨n Lang vµ c¸c vua Hïng, lµ mét Bé (bé Cöu Ch©n), mét Ch©u (Ch©u ¸i), mét phñ (phñ Thanh Hoa) thêi phong kiÕn vµ mét tØnh nh- ngµy nay. Víi diÖn tÝch trªn m-êi mét ngµn km2, phÝa t©y võa tiÕp gi¸p víi n-íc b¹n Lµo, võa gèi ®Çu lªn d·y Tr-êng S¬n hïng vÜ, phÝa ®«ng lµ ®-êng l·nh h¶i dµi tíi …km, xø Thanh héi ®ñ nói cao, s«ng s©u, ®ång b»ng, biÓn c¶, d©n sè ®«ng ®øng thø ba c¶ n-íc l¹i nhiÒu d©n téc, ®-îc xem lµ mét ViÖt Nam thu nhá. Nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cña thiªn nhiªn ban tÆng ®· khiÕn xø Thanh trë thµnh vïng ®Êt ‚quý h­¬ng‛. Nhµ b¸c häc Phan Huy Chó tõng kh¼ng ®Þnh trong LÞch triÒu hiÕn ch-¬ng lo¹i chÝ:“Thanh Hoa m¹ch cao chãt vãt, s«ng lín l­în quanh, biÓn ë phÝa §«ng… Nói s«ng rÊt ®Ñp, lµ mét chç cã c¶nh ®Ñp ë n¬i xung yÕu…VÎ non s«ng tèt t­¬i chung ®óc nªn sinh ra nhiÒu bËc v-¬ng t-íng, khÝ tinh hoa tô häp l¹i, n¶y ra nhiÒu v¨n nho. §Õn nh÷ng s¶n vËt quý, còng kh¸c nhiÒu n¬i. Bëi v× ®Êt thiªng th× ng-êi giái nªn n¶y ra nh÷ng bËc phi th-êng, v-îng khÝ chung ®óc, xøng ®¸ng ®øng ®Çu c¶ n­íc”. Mét häc gi¶ ng-êi Ph¸p, «ng Hippolyte Le Breton, nhà địa phương học nổi tiếng khi nghiên cứu địa lý – lịch sử Bắc Trung bộ trong công trình ‚La provaince de Thanh Hoa‛ cũng đã thừa nhận ‚Thanh Hóa đẹp như tranh‛. Trong bài hát nói ‚Bản tỉnh phong cảnh ca‛ của danh sĩ Nguyễn Thượng Hiền cũng dành những dòng tráng lệ cho mảnh đất này: Nhân trung cảnh, cảnh trung nhân Nhân với cảnh tứ thời giai sinh sắc Tam thập lục động thừa tuyên đệ nhất Thanh Hoa nhân vật tối giai (1) (Người trong cảnh, cảnh trong người/ Cảnh với người bốn mùa đều tươi đẹp/ 36 động đẹp trong nước, Thanh Hóa đứng hàng thứ nhất/ Người Thanh hóa đẹp nổi tiếng). Thö lµm mét chuyÕn du hµnh tõ b¾c xuèng nam, tõ ®«ng sang t©y sÏ thÊy n¬i ®©y ‚mét dßng suèi, mét qu¶ nói chç nµo còng lµ danh th¾ng‛(LÞch triÒu hiÕn ch-¬ng lo¹i chÝ): PhÝa b¾c, rÆng Tam §iÖp lµ cöa ngâ Thanh Hãa, më ra ®ång b»ng B¾c Bé, c¸i n«i cña nÒn v¨n minh s«ng Hång. ThÕ nói hïng vÜ, con rång ®¸ Tr-êng s¬n n»m cuén khóc ch¾n ngang mét kho¶ng trêi, ®u«i vÉy rõng xanh, ®Çu v-¬n tíi biÓn c¶. PhÝa trong Tam §iÖp, mét rõng danh th¾ng chç nµo còng ®Ñp nh- tranh. §ã lµ nói ThÇn §Çu, ®éng Lôc V©n. ®éng BÝch §µo, nói B¹ch Nha, nói V©n Lçi, b·i Am Tiªn, nói Linh Tr­êng, cöa B¹ch C©u… ®Òu lµ n¬i du l·m kú thó, nhiÒu danh sÜ mµi ®¸ ®Ò th¬, bót tÝch cßn l-u m·i víi thêi gian. Tiªu biÓu cho phong c¶nh phÝa ®«ng cña xø Thanh lµ nói Tr-êng LÖ víi b·i biÓn SÇm S¬n, mét trong nh÷ng b·i biÓn hÊp dÉn nhÊt c¶ n-íc. §©y lµ n¬i cã ‚rång vên h¹t ngäc, h¹c b¬i ch©n thµnh‛ víi phong c¶nh biÓn kú thó, mét thÕ giíi thÇn tiªn víi nhiÒu ®Òn miÕu nay cßn l¹i hai n¬i ®¸ng kÓ lµ §Òn §éc C-íc vµ Chïa C« Tiªn. C¸ch SÇm S¬n kh«ng xa lµ huyÖn TÜnh Gia cã quÇn ®¶o BiÖn S¬n ®-îc coi lµ quÇn ®¶o ngäc, gåm 18 hßn ®¶o lín nhá ngoµi biÓn huyÖn TÜnh Gia, xa tr«ng gièng ®µn ngùa 18 con ®ang nhÊp nh« b¬i léi dËp dên trªn sãng n-íc, nªn cßn mang tªn ThËp B¸t M· S¬n. §Þa danh BiÖn H¶i, BiÖn S¬n cßn g¾n víi tÝch ‚Ngäc c­u‛ vµ giÕng ‚Mþ Ch©u Träng Thñy‛, n¬i An D-¬ng V-¬ng ®-îc rïa vµng rÏ sãng ®ãn xuèng thñy cung. QuÇn ®¶o danh th¾ng kú vÜ ®éc ®¸o nµy cña xø Thanh tõng lµ h¶i c¶ng vµ qu©n c¶ng d-íi thêi phong kiÕn, ngµy nay ®ang ®-îc x©y dùng thµnh mét c¶ng c«ng nghiÖp vµo lo¹i lín nhÊt §«ng Nam ¸. PhÝa t©y B¾c vµ mÆt B¾c cña Thanh Hãa lµ c¶ mét ‚rõng‛ danh s¬n th¾ng ®Þa khã mµ kÓ hÕt: Thanh Hãa trªn m-êi mét ngµn km2 th× 3/4 lµ nói vµ rõng, phÇn lín diÖn tÝch rõng nói Êy n»m ë khu vùc miÒn t©y vµ t©y b¾c xø Thanh. §Ønh Phï Lu«ng cao mét ngh×n mÐt quanh n¨m m©y phñ, dÊu trong lßng mét khu sinh th¸i cæ ®ang lµ mèi quan t©m cña giíi khoa häc lÉn v¨n ch-¬ng. Rõng luång xø Thanh, rõng quÕ xø Thanh, lim xø Thanh tõng lõng danh c¶ n-íc, giê cßn hay hÕt? Nói Lam S¬n g¾n víi cuéc khëi nghÜa cña vÞ vua ¸o v¶i Lª Th¸i Tæ vµ ®iÖn Lam Kinh ®ang ®-îc phôc hiÖn. D·y nói N-a cæ kÝnh võa lµ n¬i cÊt dÊu c¶ mét nÒn v¨n hãa, v¨n minh §«ng S¬n rùc râ, võa g¾n víi tªn tuæi vÞ n÷ t-íng anh hïng: TriÖu Trinh N-¬ng. §©u ®©u còng danh lam, th¾ng tÝch: th¸c Ma Ngao cña Lang Ch¸nh, th¸c M¬ cña B¸ Th-íc, suèi c¸ ThÇn CÈm L-¬ng, CÈm Thñy, nói §ång Cæ, nói Phè C¸t, nói Qu©n Yªn v.v… Nh÷ng ®Òn, miÕu. nghÌ, phñ thiªng ghi nhí c«ng ¬n, chøng tÝch c¸c bËc anh hïng hµo kiÖt lµ con em cña m¶nh ®Êt xø Thanh hoÆc g¾n bã víi xø Thanh: ®Òn vua Lª §¹i Hµnh, ®Òn Lª Lai, ®Òn CÇm B¸ Th-íc, nghÌ VÑt thê ng-êi anh hïng Lý Th-êng KiÖt, miÕu Cöa §«ng, phñ Chó TrÞnh, ®×nh Nhµ Lª v.v…; thµnh Nhµ Hå ®ang ®Ò nghÞ UNESCO c«ng nhËn lµ di s¶n thÕ giíi v.v… Cã lÏ ®éc ®¸o vµ næi tiÕng nhÊt trong c¸c danh th¾ng xø Thanh chÝnh lµ ®Þa danh Hµm Rång. ‚Trong câi LÜnh Nam, xø së L¹c Long Qu©n, h×nh bãng rång thiªng hiÖn h÷u kh¾p n¬i, nh-ng hiÕm thÊy ®Êt nµo nh- H¹c thµnh, H¹c phè, phÝa Nam cã Long Hæ lµm tiÒn ¸n, mÆt B¾c l¹i thªm Long M· tr¶i dµi suèt tõ T©y sang §«ng. Hµm Rång lµ d¶i nói thiªng , lµ khÝ thiªng cña ®Êt trêi häp l¹i‛ (Hïng thiªng s«ng nói Hµm rång, tr). NhiÒu ngän nói ®· cã tªn: hßn C¸nh Tiªn, hßn Vµng, hßn §¸m Ch¸y, hßn Cuéi, Hßn §×nh, hßn §Çu Rång, hßn Con Voi, §åi Th«ng, hßn §ång Th¨ng, hßn Hang C¸, hßn Con Mì, hßn M-ín, hßn NghÐ, hßn Ngùa… vµ mét sè tªn míi ®Æt: ®åi QuyÕt Th¾ng, ®åi C4, ®åi C5… NhiÒu ngän nói ch-a cã tªn, nãi lªn tiÒm n¨ng §«ng S¬n - Hµm Rång cßn c¶ mét kho tµng bao la chê ®îi tay ng-êi khai th¸c. Con rång nói §«ng S¬n ®· cã ®é tuæi trªn d-íi triÖu n¨m. Nã v-¬n dµi vµ uèn l-în ®Õn 99 khóc hïng vÜ, ®»ng tr-íc ®Çu trÇn cÊt lªn cùc kú oai phong, tr¸n d« thµnh vßm cao, mòi në hai c¸nh c¨ng phång, con m¾t s©u th¼m kh«ng ®¸y vµ bé hµm më réng thµnh c¸i hang khæng lå s¾p nuèt tr«i c¶ hßn nói Ngäc. §©y lµ mét kiÖt t¸c mü thuËt kú vÜ ®éc nhÊt v« nhÞ, chØ cã bµn tay tuyÖt h¶o cña t¹o ho¸ míi ®ñ søc s¸ng t¹o. Cµng vÒ phi¸ sau l-ng rång nh- cµng thÊp dÇn xuèng, xße n¨m c¸i v©y hãa ra n¨m b«ng hoa nói: Ngò Hoa phong. Råi h¬i bÊt ngê, khóc ®u«i rång quÉy m¹nh, líp líp ®¸ tung lªn xÕp thµnh quÇn phong Bµn A, B»ng Tr×nh, Tiªn S¬n, nh÷ng danh s¬n th¾ng tÝch, nèi dµi thªm lµm ®Ñp m·i cho vïng ®Êt xø Thanh. “ Thanh Hoa th¾ng ®Þa ®©u h¬n H¹c bay ®Ønh nói rång vên h¹t ch©u” (Th¬ ca d©n gian) DÔ hiÓu t¹i sao tõ ngµn x-a c¸c vua chóa, thi sÜ, sö gia, du kh¸ch ®i qua n¬i ®©y ®Òu ®Ó l¹i bót tÝch vµ dÊu Ên cña hä ®Ó kh¼ng ®Þnh vÎ ®Ñp vµ søc hÊp dÉn cña mét vïng ®Êt mµ ‚mét dßng suèi, mét qu¶ nói chç nµo còng lµ danh th¾ng‛(LÞch triÒu hiÕn ch­¬ng lo¹i chÝ). B¶n th©n c¸c c©y bót xø Thanh còng lu«n tù hµo vÒ ®iÒu ®ã. VÎ ®Ñp cña quª h-¬ng lu«n lµ nguån c¶m xóc dåi dµo, bÊt tËn cho v¨n ch-¬ng trong ®ã cã ký. 1.2.2. Søc l«i cuèn cña mét vïng v¨n hãa- lÞch sö Lµ vïng ®Êt giµu trÇm tÝch v¨n hãa khiÕn xø Thanh trë thµnh vïng ®Êt ‚thiªng‛. Nh÷ng di chØ kh¶o cæ cho thÊy n¬i ®©y chøa nhiÒu líp v¨n hãa chång chÊt: Nói §ä n¬i ph¸t hiÖn dÊu tÝch loµi ‚v­în ng-êi‛ thuéc thêi kú ®å ®¸ cò víi nÒn v¨n hãa s¬ kú: v¨n hãa Nói §ä. Nh÷ng di chØ ®å ®¸ víi nh÷ng khuyªn tai, vßng tay, r×u ®¸…tinh x¶o, tuyÖt ®Ñp cã niªn ®¹i hµng triÖu n¨m võa ®­îc ®· lý gi¶i cho nghÖ thuËt chÕ t¸c ®å ®¸ An Ho¹ch næi tiÕng hµng ngµn n¨m d-íi thêi phong kiÕn tõng lµ biÓu t-îng cho tinh hoa nghÖ thuËt d©n téc Nh÷ng di vËt nh- nh÷ng c©y cung vãi mòi tªn ®ång víi søc xuyªn khñng khiÕp, r×u ®ång, l-ìi dao g¨m ®ång, l-ìi c©u ®ång vµ ®å trang søc cña phô n÷, ®Æc biÖt lµ ‚11 l-ìi cµy c¸nh b-ím, cã chiÕc dµi ®Õn 10 cm, réng 13 cm, l¾p vµo b¾p cµy, cã kh¶ n¨ng cµy ruéng n­íc rÊt s©u‛, (Hïng thiªng s«ng nói…, tr117) ph¸t hiÖn trªn ®Êt KÎ Dµng – D-¬ng X¸ (nay thuéc ngo¹i « phÝa b¾c thµnh phè Thanh Hãa), ®­îc coi lµ trung t©m sinh sèng cña ‚ng­êi tèi cæ thêi kú tiÒn Hïng v­¬ng‛ cho thÊy ng-êi ViÖt cæ ®· cã cuéc sèng kh¸ v¨n minh. Trong mét ng«i mé t¸ng ë §«ng S¬n, kh¶o cæ cßn ph¸t hiÖn thÊy t-îng bß b»ng ®Êt nung. T-îng bß vµ l-ìi cµy b-ím b»ng ®ång kh¼ng ®Þnh nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp hiÖn diÖn trªn ®Êt §«ng S¬n cña ng-êi ViÖt cæ. Chøng tá hä biÕt lµm ruéng vµ lµm nghÒ n«ng, ®èi lËp víi quan ®iÓm cho r»ng ‚nh÷ng n¬i ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn qu¸ thuËn lîi, nh­ §«ng D­¬ng (trong ®ã cã Thanh Hãa), nghÒ trång trät ra ®êi qu¸ chËm‛ (DÉn theo ‚Hïng thiªng s«ng nói…, tr115) cña mét sè häc gi¶ ph-¬ng T©y. Trªn d·y Na S¬n ph¸t hiÖn di chØ ®å ®ång lµ c¸c vËt dông s¶n xuÊt, vò khÝ ®-îc x¸c ®Þnh kho¶ng thÕ kû I vµ II sau c«ng nguyªn, t-¬ng øng víi thêi kú lÞch sö Bµ TriÖu. Song cã lÏ tËp trung næi bËt nhÊt cho niÒm tù hµo cña v¨n hãa xø Thanh chÝnh lµ ®Þa danh §«ng S¬n ®· ®-îc vinh dù ®Æt tªn cho mét nÒn v¨n minh: V¨n minh §«ng S¬n. Qua nhiÒu ®ît khai quËt c¸c di chØ thêi kú §«ng S¬n, sè l-îng ®ång thau thu l-îm ®-îc tíi møc v« cïng ®å sé. Ng-êi ta kh«ng thÓ kh«ng nghÜ tíi mét trung t©m rÌn ®óc lín s¶n xuÊt c«ng cô t¹i chç. Trõ mét vµi c«ng cô nhá chÕ t¹o b»ng c¸ch mµi, dòa, hÇu hÕt hiÖn vËt ®ång thau thêi Hïng V-¬ng nãi chung, §«ng S¬n nãi riªng ®Òu lµ s¶n phÈm nghÒ ®óc. V¨n minh §«ng S¬n kÕt tô ë h×nh t-îng trèng ®ång. §· t×m thÊy nh÷ng khu«n ®óc b»ng ®Êt, ®¸ vµ c¶ nåi nÊu ®ång…C¸c khu«n ®óc ®­îc cÊu t¹o ®Ó ®óc nh÷ng ®å vËt ®¹t tiªu chuÈn cao vÒ mü thuËt, chøng tá ng-êi ViÖt cæ thêi Hïng V-¬ng kh«ng nh÷ng khÐo tay, giµu kinh nghiÖm, mµ cßn hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ sù nãng ch¶y cña kim lo¹i, ®é co rót cña hîp kim khi nguéi, søc ®Èy cña n­íc ®ång trong khu«n… Tr×nh ®é luyÖn kim cña ng-êi ViÖt cæ §«ng S¬n cao tíi møc‛ nhiÒu d©n téc v¨n minh trªn thÕ giíi lóc bÊy giê kh«ng s¸nh næi‛. Gi¸o s- sö häc Ph¹m Huy Th«ng ®· viÕt: ‚Ng­êi ViÖt cæ ®· cã thêi lµm chñ mét cuéc sèng huy hoµng víi v¨n hãa §«ng S¬n, víi c¸c vua Hïng. Di chØ §«ng S¬n bªn bê s«ng M· chøng tá tµi n¨ng xuÊt chóng vÒ ph¸t minh vµ ®óc trèng ®ång v¨n minh h¬n ch©u ¢u ngang thêi cña ng­êi ViÖt cæ‛ (DÉn theo ‚Hïng thiªng s«ng nói…, tr253- 256). Trèng ®ång §«ng S¬n g¾n víi thÇn tÝch ‚ThÇn nói §ång Cæ‛. T-¬ng truyÒn thÇn nói §ång Cæ ®· gióp th¸i tö Long §øc nhµ Lý dÑp lo¹n binh ®ao nªn ®-îc phong v-¬ng vµ ®-îc dùng miÕu thê ë thµnh §¹i La (theo §¹i ViÖt sö ký toµn th-). Sau, thÇn nói §ång Cæ cßn nhiÒu lÇn gióp c¸c triÒu vua dÑp giÆc ngo¹i x©m nªn ®-îc nhiÒu lÇn s¾c phong lµ ‚Linh øng ®¹i v­¬ng‛ hoÆc ‚Minh linh c¶m øng b¶o hùu ®¹i v­¬ng‛ v.v…(Theo s¸ch §¹i Nam nhÊt thèng chÝ). Mét xø Thanh giµu trÇm tÝch v¨n hãa ®· t¹o ra ‚câi thiªng‛ g¾n liÒn víi 4000 n¨m dùng n-íc cña d©n téc. Søc sèng v¨n hãa Êy kh«ng chØ lµm nªn mét cèt c¸ch xø Thanh bÒn v÷ng mµ cßn t¹o c¶m høng nghÖ thuËt cho nh÷ng t¸c phÈm v¨n ch-¬ng. Vµ nh- mét l« gÝc tÊt yÕu, mét xø Thanh giµu trÇm tÝch v¨n hãa còng sÏ lµ mét xø Thanh anh hïng. N¬i mµ sö gia Phan Huy Chó ®· tæng kÕt: ‚…VÎ non s«ng tèt t-¬i chung ®óc nªn sinh ra nhiÒu bËc v-¬ng t-íng, khÝ tinh hoa tô häp l¹i, n¶y ra nhiÒu v¨n nho…”. VÞ trÝ ®Þa lý ®Æt xø Thanh vµo vÞ trÝ xung yÕu, lµ ®Êt ‚phªn dËu‛ song còng lµ chèn ‚quý h­¬ng‛. N¬i ®©y ®· sinh ra bao anh hïng hµo kiÖt tõng lµm r¹ng rì non s«ng víi nh÷ng tªn tuæi kiÖt xuÊt: TriÖu ThÞ Trinh, Ng« QuyÒn, D-¬ng §×nh NghÖ, Lª Hoµn, Lª Phông HiÓu, Lª Lîi, v.v…Theo s¸ch C¸c vÞ thÇn thê ë xø Thanh ®· cã hµng tr¨m vÞ anh hïng hiÓn th¸nh ®-îc nh©n d©n ghi nhËn c«ng ®øc trong suèt chiÒu dµi lÞch sö vµ hµng ngh×n anh hïng liÖt sÜ ®· hi sinh trong hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng Mü lµ nh÷ng ng-êi con xø Thanh. §©y còng lµ n¬i ®· sinh ra nhµ sö häc lçi l¹c Lª V¨n H-u; nh÷ng nhµ th¬ danh tiÕng nh-: Lª Thanh T«ng, TrÞnh S©m, Lª Qu¸t, Ph¹m S- M¹nh, NguyÔn Méng Tu©n, L-¬ng §¾c B»ng v.v Trong suèt gÇn 4 thÕ kØ d-ãi c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn Lý - TrÇn - Hå víi c¸c vÞ trÝ ‚phªn dËu‛ phÝa Nam cña tæ quèc, nh©n d©n Thanh Hãa ®· nhiÒu lÇn ®¸nh lui c¸c cuéc x©m lÊn ®Õn tõ c¶ ph-¬ng B¾c vµ ph-¬ng Nam. D-íi thêi TrÇn qu©n d©n Thanh Hãa ®· cïng víi qu©n d©n c¶ n-íc lµm nªn kú tÝch v« cïng lín lao ch-a tõng cã trong lÞch sö ®Êu tranh chèng ngo¹i x©m b»ng ba lÇn th¾ng qu©n x©m l-îc Nguyªn M«ng trong cuéc kh¸ng chiÕn lÇn hai Thanh Hãa thùc sù lµ chç dùa c¨n b¶n. Tõ gi÷a thÕ kû XIV trë ®i mèi ®e däa cña Chiªm Thµnh ®èi víi phÝa Nam quèc gia §¹i ViÖt ngµy cµng nghiªm träng. §Þa bµn Thanh Hãa lµ mét trong nh÷ng ®iÓm th-êng xuyªn bÞ c-íp ph¸. Nh©n d©n Thanh Hãa ®· trë thµnh t-êng thµnh v÷ng ch·i b¶o vÖ kinh thµnh Th¨ng Long, b¶o vÖ non s«ng §¹i ViÖt. Khi kÎ thï ®Õn tõ phÝa T©y, xø Thanh ®· tõng lµ c¸i n«i cña phong trµo CÇn V-¬ng. ChiÕn khu Ngäc Tr¹o, Ba §×nh lµ nh÷ng ®Þa danh lÞch sö trong b¶ng vµng chèng ngo¹i x©m. ChÝn n¨m cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, xø Thanh võa lµ an toµn khu võa hËu ph-¬ng lín cung cÊp søc ng-êi søc cña cho tiÒn tuyÕn. Hµng ngh×n con em Thanh Hãa ®· gia nhËp vÖ quèc qu©n. D©n c«ng Thanh Hãa vµ ®oµn vËn t¶i b»ng xe thå næi tiÕng ®· cã mÆt trªn kh¾p nÎo ®-êng ViÖt B¾c. Cã thÓ nãi, ‚vïng tù do‛ Thanh - NghÖ – TÜnh cã vai trß hÕt søc quan träng ®èi víi mäi diÔn biÕn chiÕn sù cña vïng ®ång b»ng B¾c Bé vµ B×nh - TrÞ - Thiªn khi Êy, ®óng nh- Hå ChÝ Minh giao phã: x©y dùng Thanh Hãa thµnh tØnh kiÓu mÉu, hËu ph-¬ng v÷ng ch¾c cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p vµ can thiÖp MÜ, xøng ®¸ng lµ miÒn ®Êt ‚phªn dËu‛ cña tæ quèc trong sù nghiÖp b¶o vÖ ®éc lËp d©n téc. Trong c«ng cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ, víi vÞ trÝ chiÕn l-îc quan träng lµ cÇu nèi giao th«ng tõ B¾c vµo Nam, Thanh Hãa trë thµnh môc tiªu hñy diÖt víi môc tiªu cña lÇu n¨m gãc: c¾t ®øt cÇu nèi giao th«ng B¾c – Nam. Xø Thanh n»m trªn tuyÕn giao th«ng huyÕt m¹ch: Phµ GhÐp, cÇu Hµm Rång, cÇu Tµo Xuyªn, cÇu LÌn r¶i dµi trªn toµn bé ®Þa phËn Thanh Hãa, v× vËy, xø Thanh trë thµnh ‚tói bom‛, thµnh ®iÓm löa. Tõ 1965, miÒn B¾c trë thµnh chiÕn tr-êng th× xø Thanh lµ mét trong nh÷ng chiÕn tr-êng náng báng nhÊt. Mü ®· nÐm xuèng m¶nh ®Êt nµy …triÖu tÊn bom. Con em Thanh Hãa vÉn ra trËn ®Ó chi viÖn cho chiÕn tr-êng lín miÒn Nam. Vµ ngay trªn quª h-¬ng, tõng cô giµ, em bÐ vÉn lËp c«ng giÕt giÆc. TrËn ®Þa Hµm Rång, chiÕn th¾ng Hµm Rång ®· ®i vµo lÞch sö d©n téc nh- mét dÊu son ngêi chãi vÒ tinh thÇn chiÕn ®Êu vµ hi sinh anh dòng cña qu©n vµ d©n Thanh Hãa. H·y nghe bÌ b¹n n¨m ch©u ca ngîi vµ ng-ìng mé Hµm Rång- ViÖt Nam: ‚ T«i rÊt vinh dù ®-îc lµ kh¸ch cña nh©n d©n Nam Ng¹n – Hµm Rång dòng c¶m ®· dïng sóng tr-êng kiªn quyÕt chiÕn ®Êu chèng m¸y bay hiÖn ®¹i cña Mü. Kh«ng cã g× cã thÓ ®¸nh b¹i c¸c b¹n vµ mÆc dï gian khæ ®Õn ®©u, c¸c b¹n còng sÏ nhÊt ®Þnh th¾ng lîi. Nh©n d©n ViÖt Nam mu«n n¨m‛ . Nh©n d©n Nam Ng¹n vµ vµ ®éi d©n qu©n dòng c¶m mu«n n¨m‛ (AlAN UYN MINT¥N- Phãng viªn nhËt b¸o Lu©n §«n); ‘H×nh ¶nh x· Nam Ng¹n, h×nh ¶nh nh÷ng ng-êi phô n÷ anh hïng, nh÷ng thanh niªn c¸ch m¹ng, c¸c ch¸u nhá vµ c¶ nh÷ng bµi h¸t sÏ kh¾c s©u m·i m·i trong lßng chóng t«i‛ (Phong viªn b¸o thÕ kû- C¬ quan TW cña §CS SiLi Nam Mü); Sau chiÕn tranh cïng víi sù hi sinh phÊn ®Êu quyÕt liÖt, tinh thÇn chÞu th-¬ng chÞu khã kh¨n gian khæ cña c¸n bé nh©n d©n, lùc l-îng vò trang trong tØnh, c¸c mÆt ®êi sèng dÇn dÇn æn ®Þnh, kinh tÕ Thanh Hãa b¾t ®Çu cã sù thay ®æi râ rÖt, víi mét tinh thÇn míi, niÒm tin, søc m¹nh míi. Khi ®Êt n-íc b-íc vµo c«ng cuéc ®æi míi toµn diÖn vµ s©u s¾c, Thanh Hãa còng ®· béc lé -u viÖt cña mét vïng ®Êt nhiÒu tiÒm n¨ng, víi nhiÒu khu kinh tÕ mäc lªn nh- t©n c¶ng Nghi S¬n, khu c«ng nghiÖp LÔ M«n, hå thñy ®iÖn Cöa §¹t, nhµ m¸y ®-êng N«ng Cèng, nhµ m¸y xi m¨ng BØm S¬n... Bªn c¹nh ®ã nh÷ng tiÒm n¨ng tù nhiªn còng ®-îc khai th¸c phôc vô cho ph¸t triÓn kinh tÕ, trong ®ã chñ yÕu lµ ph¸t triÓn du lÞch, ®ã lµ c¸c khu du lÞch BÕn En, Hµm Rång, Lam Kinh, trong ®ã b·i biÓn SÇm S¬n h»ng n¨m thu hót khèi l-îng du kh¸ch rÊt lín, chóng ta cßn cã hÖ thèng chïa chiÒn, ®Òn thê thu hót rÊt nhiÒu kh¸ch thËp ph-¬ng ®Õn tham quan. Sau 10 n¨m ®æi míi vµ më cöa, víi truyÒn thèng c¸ch m¹ng l©u ®êi, víi tinh thÇn thùc sù cÇu thÞ, ®¶ng bé nh©n d©n Thanh Hãa ®· cè g¾ng lËp nªn nhiÒu thµnh tÝch to lín trªn tÊt c¶ mäi lÜnh vùc chÝnh trÞ , kinh tÕ, v¨n hãa, x· héi... Trªn c¬ së tinh thÇn chÝnh trÞ æn ®Þnh, kinh tÕ ph¸t triÓn, c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa x· héi ®· b¾t ®Çu khëi s¾c, ®êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn cña nh©n d©n c¸c d©n téc Thanh Hãa ®· cã nhiÒu ®æi míi vµ tiÕn bé, trËt tù an toµn x· héi ®-îc gi÷ v÷ng. NiÒm tin cña mäi tÇng líp nh©n d©n vµo sù nghiÖp ®æi míi quª h-¬ng d-íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng ngµy cµng ®-îc cñng cè. Trªn ®µ ph¸t triÓn Êy, §¶ng bé vµ nh©n d©n Thanh Hãa víi truyÒn thèng lÞch sö l©u ®êi, víi tiÒm n¨ng to lín cña thiªn nhiªn -u ®·i, sÏ v÷ng tin chuÈn bÞ s½n sµng b-íc vµo thÕ kû XXI víi t-¬ng lai ®Çy høa hÑn. Song sù vËn ®éng nµo còng mang tÝnh hai mÆt, c«ng cuéc ®æi míi cña Thanh Hãa kh«ng chØ cã nh÷ng -u viÖt mµ còng ®· lé ra nhiÒu h¹n chÕ, trong ®ã cã h¹n chÕ chung cña thêi ®¹i vµ cã c¶ nh÷ng h¹n chÕ mang tÝnh ®Æc thï cña vïng ®Êt nµy. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y Xø Thanh næi lªn nhiÒu vÊn ®Ò ‚nãng‛, nhiÒu sù kiÖn næi bËt ®Õn tõ phÝ kh¸ch quan lÉn chñ quan, nh-: thiªn tai lò lôt, sù yÕu kÐm vÒ qu¶n lý, nh÷ng tiªu cùc x· héi v.v… Ký lµ mét thÓ lo¹i n¨ng ®éng lu«n b¸m s¸t vµ ph¶n ¸nh kÞp thêi nh÷ng vÊn ®Ò cËp nhËt. Xø Thanh tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn t¹i ®· vµ lu«n trë thµnh nguån c¶m høng réng lín cña v¨n ch-¬ng, còng lµ m¶nh ®Êt mµu cña ký. DÔ hiÓu t¹i sao, n¬i ®©y kh«ng chØ sinh ra mét lùc l-îng s¸ng t¸c ®«ng ®¶o mµ cßn lµ ®èi t-îng thÈm mü cã søc thu hót m¹nh mÏ víi giíi s¸ng t¸c, trong ®ã cã thÓ lo¹i ký. 1. 3. Ký viÕt vÒ xø Thanh NÕu coi Lam S¬n thùc lôc cña NguyÔn Tr·i lµ bót ký lÞch sö, ¤ - Ch©u cËn lôc cña D-¬ng V¨n An lµ tËp bót ký ®Þa lý, §¹i Nam nhÊt thèng chÝ cña Lª V¨n H-u lµ tËp sö ký th× xø Thanh ®· hiÖn diÖn thÊp tho¸ng trong nh÷ng tËp ký nµy. Song, ph¶i ®îi ®Õn Thanh Hãa kû th¾ng (1904) cña V-¬ng Duy Trinh vµ Thanh Hãa tØnh chÝ (1909) cña Nh÷ B¸ SÜ th× ‚diÖn m¹o‛ vïng ®Êt xø Thanh ®· lé diÖn kh¸ t-êng tËn qua tõng mám nói, dßng s«ng, tõng danh lam, ®Þa thó. Ch¼ng h¹n, Thanh Hãa kû th¾ng chÐp: ‚ Háa Ch©u phong t¹i huyÖn Ho»ng Hãa, th«n NghÜa S¬n. Trªn ®Ønh nói vèn cã chïa Tiªn §ång. Nói nµy nhá mµ toµn ®¸. Ë ®ã cã bÕn ®ß Long H¹m. Nói cßn cã tªn lµ nói Nhi Phong. Cã c©u ‚ng¹n r»ng‛: DÞ tai §«ng S¬n cöu thËp cøu phong, nhÊt hµi vÞ quy hÒ giang ng¹n ®«ng (L¹ thay chÝn chÝn ngän nói §«ng S¬n, cßn cã hßn nhá bê ®«ng ch-a vÒ). Mçi khi ®Õn kú kh¶o thÝ, sÜ tö th­êng ®Õn n¬i ®ã bèc thÎ…‛ (DÉn theo Hïng thiªng s«ng nói Hµm Rång, tr54) Tuy nhiªn, ph¶i b-íc sang thêi kú hiÖn ®¹i, khi ®iÒu kiÖn in Ên ph¸t triÓn th× thÓ ký, thÓ lo¹i g¾n rÊt chÆt víi b¸o chÝ mãi cã ®iÒu kiÖn bïng næ. Sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m, nÒn v¨n häc chÞu sù l·nh ®¹o cña §¶ng, trë thµnh vò khÝ c¸ch m¹ng, tham gia vµo hai cuéc chiÕn tranh vÖ quèc vÜ ®¹i, ký trë thµnh thÓ lo¹i xung kÝch trong viÖc ph¶n kÞp thêi c¸c sù kiÖn, ®éng viªn cæ vò tinh thÇn chiÕn ®Êu, hi sinh cña nh©n d©n. Ký vÒ xø Thanh còng n»m trong dßng ch¶y chung Êy. Theo thèng kª s¬ bé cña chóng t«i, ®Õn nay ®· cã ngãt 40 tËp ký cña c¸c nhµ v¨n xø Thanh viÕt vÒ xø Thanh, cïng víi hµng tr¨m bµi ký ch-a tuyÓn thµnh tËp in r¶i r¸c trªn c¸c b¸o, t¹p chÝ tõ Trung -¬ng ®Õn ®Þa ph-¬ng. Cã thÓ khu«n vÒ mét sè m¶ng ®Ò tµi sau: §Ò tµi ca ngîi vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn vµ con ng-êi xø Thanh cã: TËp ký QuÕ ngäc ch©u th-êng cña Minh HiÖu; TËp ký H-¬ng ®Êt cña §ç v¨n Ph¸c; C¸c bµi ký: B·i c¸ gi÷a vô c¸, Mét chuyÕn ®i biÓn, Vµng d-íi biÓn xanh cña NguyÔn V¨n §Ö; SÇm S¬n biÓn h¸t tr¨m n¨m, BÕn En, Ng-êi th¾p s¸ng vïng rõng, Vïng ®Êt v¨n nh©n, Nhí l¾m ®¶o Mª ¬i v.v… cña KiÒu V-îng; Nh÷ng s©n ga xanh, Kû niÖm xa vêi, §Òn §äc C-íc, Ng-êi vÒ Th-êng Xu©n, Ga hµm Rång cña Lª §×nh C¸nh; Mµu xanh rõng luång cña Lª SÜ Oanh; NÐt míi t«i ghi cña Mai Ngäc Thanh, §«i m¾t vïng cao cña V­¬ng Anh v.v… §Ò tµi vÒ chiÕn tranh ®¸ng l-u ý h¬n c¶ lµ c¸c tËp: Ng-êi bÕn thÐp cña TrÇn HiÖp viÕt vÒ bÕn phµ GhÐp anh hïng vµ anh hïng liÖt sÜ Mai Xu©n §iÓm; Ký sù Hµm Rång nh÷ng ngµy Êy cña Lª Xu©n Giang vµ Tõ Nguyªn TÜnh cïng hµng lo¹t c¸c bµi ký riªng lÎ cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c.