Tài liệu Ký sinh trùng y học

§¹i c-¬ng ký sinh trïng y häc PGS.TS. NguyÔn V¨n §Ò Chñ nhiÖm Bé m«n Mục tiêu • Nắm được các khái niệm: - Định nghĩa Ký sinh trùng - Định nghĩa vật chủ - Định nghĩa chu kỳ và nêu các kiểu chu kỳ • Nắm được các đặc điểm KST và bệnh KST • Nắm được tác hại và nguyên tắc phòng chống KST NG-êi bÖnh NhiÔm trïng Ký SINH TRïNG RèI LO¹N CHøC N¡NG /CHUYÓN HO¸/§ét biÕn gen VI TRïNG/svt ChÊn th-¬ng 1. Mét sè ®Þnh nghÜa 1.1. §Þnh nghÜa vÒ ký sinh trïng Ký sinh trïng (parasite) lµ sinh vËt sèng nhê vµo sinh vËt đang sèng kh¸c (chiÕm sinh chÊt cña sinh vËt kh¸c ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn). • Sù ký sinh cã thÓ hoµn toµn (ký sinh b¾t buéc suèt ®êi) nh­ giun ®òa, giun tãc, giun mãc„ hoÆc ký sinh kh«ng hoµn toµn (ký sinh t¹m thêi, lóc ký sinh, lóc tù do) nh- c«n trïng hót m¸u. • VÞ trÝ ký sinh cã thÓ néi ký sinh (ký sinh bªn trong c¬ thÓ vËt chñ) nh­ s¸n l¸ gan, s¸n d©y„ hoÆc ngo¹i ký sinh (ký sinh bªn ngoµi c¬ thÓ vËt chñ nh- b¸m vµo da hay hót m¸u qua da) nh- tiÕt tóc y häc. • Ký sinh trïng cã thÓ ®¬n chñ (chØ ký sinh trªn mét loµi vËt chñ nhÊt ®Þnh, nÕu l¹c chñ chóng sÏ kh«ng tån t¹i) nh- giun ®òa ng-êi. • Ký sinh trïng cã thÓ ®a chñ, nghÜa lµ mét loµi ký sinh trïng cã kh¶ n¨ng ký sinh vµ ph¸t triÓn trªn nhiÒu loµi vËt chñ kh¸c nhau nh- s¸n l¸ gan, s¸n l¸ phæi... • §a nhiÔm ký sinh trïng: Trªn mét vËt chñ cã thÓ bÞ ký sinh nhiÒu loµi KST nh- ng-êi ®a nhiÔm giun s¸n. • §Æc biÖt c«n trïng ®a thùc rÊt nguy hiÓm v× chóng cã thÓ mang mÇm bÖnh tõ ®éng vËt sang ng-êi. • Ký sinh trïng l¹c chñ, lµ ký sinh trïng x©m nhËp vµo vËt chñ kh«ng thÝch hîp, nh-ng chóng vÉn tån t¹i vµ ph¸t triÓn, tuy kh«ng hoµn toµn. VÝ dô: bÖnh Êu trïng s¸n nh¸i, s¸n chã ë ng-êi. • Ký sinh trïng c¬ héi lµ vËt chñ mang KST l¹nh, khi c¬ thÓ suy gi¶m MD hay suy sôp, KST nµy ph¸t triÓn vµ trë nªn g©y bÖnh. VÝ dô: c¸c bÖnh ®¬n bµo ë bÖnh nh©n HIV/AIDS, bÖnh nh©n lao. • Béi ký sinh trïng lµ nh÷ng ký sinh trïng ký sinh trªn nh÷ng ký sinh trïng kh¸c. VÝ dô: ký sinh trïng sèt rÐt sèng ký sinh trong muçi. 1.2. §Þnh nghÜa vÒ vËt chñ • VËt chñ (host) lµ nh÷ng sinh vËt bÞ ký sinh, tøc lµ bÞ ký sinh trïng chiÕm sinh chÊt. • “VËt chñ chÝnh” (definitive host = final host) lµ vËt chñ mang ký sinh trïng tr-ëng thµnh vµ cã kh¶ n¨ng sinh s¶n h÷u giíi, vÝ dô: ng-êi, chã, mÌo lµ vËt chñ chÝnh cña s¸n l¸ gan nhá • “VËt chñ trung gian” (intermediate host) lµ vËt chñ cÇn thiÕt cho ký sinh trïng ph¸t triÓn mét giai ®o¹n cña chóng nh-ng kh«ng tíi tr-ëng thµnh vµ kh«ng cã sinh s¶n h÷u giíi, vÝ dô: èc lµ vËt chñ trung gian cña s¸n l¸, tr©u bß/lîn lµ VCTG cña SD bß/SD lîn. • “M«i giíi truyÒn bÖnh” (transmitter = carrier) lµ nh÷ng sinh vËt mang (vËn chuyÓn) mÇm bÖnh (ký sinh trïng) tõ chç nµy sang chç kh¸c nh-ng sinh th¸i ký sinh trïng kh«ng thay ®æi. VÝ dô: ruåi nhÆng vËn chuyÓn trøng giun s¸n, bµo nang ®¬n bµo... • “VËt chñ chøa” (paratenic host) lµ vËt chñ tiÕp nhËn Êu trïng ký sinh trïng vµ nh÷ng Êu trïng nµy di chuyÓn ®Õn vÞ trÝ nµo ®ã trong c¬ thÓ, dõng l¹i ë ®ã, kh«ng ph¸t triÓn. NÕu vËt chñ thÝch hîp kh¸c ¨n ph¶i, Êu trïng nµy tiÕp tôc ph¸t triÓn vµ tr-ëng thµnh. VÝ dô: s¸n l¸ phæi trong thÞt thó rõng. 1. 3. §Þnh nghÜa vÒ chu kú • Chu kú sèng hay vßng ®êi cña ký sinh trïng lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tõ trøng hay bµo nang cho ®Õn khi KST tr-ëng thµnh sinh s¶n vµ tiÕp tôc chu kú míi. • KiÓu chu kú 1: Ng-êi <---> ngo¹i giíi. VÝ dô giun ®-êng ruét, đơn bµo ®-êng ruét. • KiÓu chu kú 2: Ng-êi ---> ngo¹i giíi ---> vËt chñ trung gian ---> ng-êi. VÝ dô s¸n l¸ gan nhá, s¸n l¸ phæi. • KiÓu chu kú 3: Ng-êi ---> ngo¹i giíi ---> vËt chñ trung gian ---> ngo¹i giíi ---> ng-êi. VÝ dô s¸n m¸ng. • KiÓu chu kú 4: Ng-êi ---> vËt chñ trung gian --->ngo¹i giíi ---> ng-êi. VÝ dô trïng roi ®-êng m¸u. • KiÓu chu kú 5: Ng-êi ---> vËt chñ trung gian ---> ng-êi. VÝ dô giun chØ, sèt rÐt. • KiÓu chu kú 6: Ng-êi <---> ng-êi, VÝ dô trïng roi ©m ®¹o truyÒn tõ ng-êi nµy sang ng-êi kh¸c khi giao hîp, ghÎ truyÒn qua tiÕp xóc. 2. Ph©n lo¹i ký sinh trïng Ký sinh trïng Parasites Giun s¸n §¬n bµo Ch©n gi¶ Giun S¸n Vi nÊm TiÕt tóc yhäc Trïng l«ng Líp nhÖn Trïng roi Bµo tö trïng Líp c«n trïng 3. ®Æc ®iÓm chÝnh cña kST 3.1. §Æc ®iÓm h×nh thÓ: • H×nh thÓ ký sinh trïng rÊt ®a d¹ng gi÷a c¸c loµi • Cïng mét loµi nh-ng ký sinh trªn c¸c vËt chñ kh¸c nhau chóng cã kÝch th-íc kh¸c nhau nh- s¸n l¸ gan nhá. • HoÆc c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cña ký sinh trïng chóng cã h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc kh¸c nhau, thËm chÝ h×nh th¸i hoµn toµn kh¸c h¼n nhau nh- bä gËy víi muçi, dßi víi ruåi... 3.2. §Æc ®iÓm cÊu t¹o: • CÊu t¹o c¬ quan ký sinh trïng còng ph¸t triÓn thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn ký sinh nh- giun s¸n kh«ng cã m¾t, kh«ng cã ch©n, chØ ph¸t triÓn phÇn miÖng vµ bé phËn b¸m ®Ó hót thøc ¨n, cßn víi c«n trïng ph¸t triÓn c¬ quan vËn ®éng vµ chÝch hót. • ChÝnh c¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña ký sinh trïng lµ c¬ së ®Þnh lo¹i b»ng h×nh th¸i häc 3.3. §Æc ®iÓm sèng: • Ký sinh trïng sèng, tån t¹i vµ ph¸t triÓn nhê vµo vËt chñ vµ m«i tr-êng. • Cã loµi ký sinh trïng tån t¹i suèt ®êi trªn vËt chñ gäi lµ ký sinh “vÜnh viÔn”, cã loµi ch× ký sinh khi chiÕm thøc ¨n gäi lµ ký sinh “t¹m thêi”. • M«i tr-êng quyÕt ®Þnh sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña hÇu hÕt ký sinh trïng, nhÊt lµ ký sinh trïng cã chu kú phøc t¹p. • Thøc ¨n còng lµ yÕu tè ¶nh h-ëng ®Õn ®êi sèng cña ký sinh trïng. • Do ®êi sèng cña ký sinh trïng th-êng kÐo dµi, tõ vµi th¸ng ®Õn hµng nhiÒu chôc n¨m g©y t¸c h¹i m·n tÝnh, ©m Ø, kÐo dµi. 3.4. §Æc ®iÓm sinh s¶n: • Sinh s¶n v« tÝnh: b»ng h×nh thøc nh©n ®«i tÕ bµo, th-êng ë ®¬n bµo nh- trïng roi, amÝp, ký sinh trïng sèt rÐt trong c¬ thÓ ng-êi. • Sinh s¶n h÷u tÝnh: lµ cã phèi hîp sinh dôc ®ùc vµ c¸i bao gåm c¸c c¸ thÓ ký sinh trïng l-ìng giíi nh- s¸n l¸, s¸n d©y vµ c¸c c¸ thÓ lµ ®¬n giíi nh- giun ®-êng ruét, s¸n m¸ng. • HÇu hÕt c¸c loµi ký sinh trïng ®Òu ®Î trøng, mét sè loµi ®Î Êu trïng (giun chØ) hoÆc rông ®èt mang theo trøng nh- s¸n d©y. Trong giai ®o¹n ph¸t triÓn cña s¸n l¸ qua èc, cã hiÖn t-îng sinh s¶n ®a ph«i. 4. §Æc ®iÓm bÖnh ký sinh trïng 4.1. §Æc ®iÓm chÝnh cña bÖnh ký sinh trïng • BÖnh ký sinh trïng th-êng diÔn biÕn ©m thÇm, lÆng lÏ nh-ng cã mét sè bÖnh cÊp tÝnh nh- amÝp cÊp, sèt rÐt ¸c tÝnh, giun xo¾n. • Th-êng kÐo dµi, hµng n¨m hay hµng chôc n¨m, cã ng-êi nhiÔm ký sinh trïng suèt ®êi do t¸i nhiÔm liªn tôc, vÝ dô bÖnh giun ®òa. • BÖnh cã thêi h¹n nhÊt ®Þnh phô thuéc tuæi thä cña ký sinh trïng vµ sù t¸i nhiÔm. • BÖnh cã tÝnh chÊt x· héi do ký sinh trïng phæ biÕn trong céng ®ång vµ bÖnh liªn quan chÆt chÏ víi ®êi sèng kinh tÕ-x· héi, tËp qu¸n ¨n uèng vµ canh t¸c cña c¶ céng ®ång x· héi.