Tài liệu Kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh trung học cơ sở tỉnh sơn la

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ---------- LÒ THỊ VÂN KỸ NĂNG THÍCH ỨNG XÃ HỘI CỦA HỌC SINH THCS TỈNH SƠN LA Chuyên ngành: Tâm lý học Mã số: 60.31.04.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS Nguyễn Thị Huệ HÀ NỘI - 2012 Lời cảm ơn! ===**=== Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn tới Ban chủ nhiệm khoa, các thầy, cô giáo khoa Tâm lý – Giáo dục, phòng Sau Đại học Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã trực tiếp giảng dạy, động viên và tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin gửi lời cám ơn chân thành tới Ban Giám hiệu nhà trường, các thầy giáo, cô giáo và các em học sinh trường PTDT Nội Trú Mai Sơn và trường THCS Tô Hiệu đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt thời gian điều tra và tiến hành các hoạt động tác động để hoàn thành luận văn này. Đặc biệt tác tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS Nguyễn Thị Huệngười thầy trực tiếp giảng dạy, hướng dẫn khoa học, đã tận tâm chỉ dẫn cho tôi những tri thức, phương pháp và kinh nghiệm nghiên cứu để tôi hoàn thành công trình nghiên cứu này. Bằng sự kính trọng của người học trò, tôi luôn chúc cô mạnh khỏe, công tác tốt để tiếp tục hướng dẫn thế hệ sau tôi hoàn thành sự nghiệp của mình. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn tới các đồng chí lãnh đạo, ban chủ nhiệm khoa, các thầy, cô giáo trường Đại học Tây Bắc, tới các bạn bè, đồng nghiệp, người thân của tôi đã tạo điều kiện giúp đỡ, động viên tôi hoàn thành khoá học và luận văn này. Hà Nội, tháng 11 năm 2012 Tác giả Lò Thị Vân DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN STT Chữ viết tắt Nghĩa đầy đủ của chữ viết tắt 1 Bộ GD&ĐT Bộ Giáo dục và Đào tạo 2 CT Chỉ thị 3 GS Giáo sư 4 IQ Intelligence Quotient (chỉ số trí thông minh) 5 KHCNMT Khoa học công nghệ môi trường 6 PTDT Phổ thông dân tộc 7 PGS Phó giáo sư 8 SSQ-SF Social Skills Questinonnaire- Student Form (Thang đánh giá kỹ năng xã hội cho học sinh) 9 THCS Trung Học Cơ Sở 10 TS Tiến sĩ 11 UNESCO United Nations Educational Scientific and Cultural Organization (Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc) 12 UNICEF United Nations International Childrens Emergency Fund. (Quỹ Nhi đồng Liên hiệp quốc) 13 VS Viện sĩ 14 1 SD 1 độ lệch chuẩn MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 2 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu .............................................................. 2 4. Giả thuyết khoa học ...................................................................................... 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 3 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 3 7. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 3 8. Cấu trúc của luận văn .................................................................................... 5 Chƣơng 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ KỸ NĂNG THÍCH ỨNG XÃ HỘI CỦA HỌC SINH THCS ....................................................... 6 1.1 Sơ lƣợc lịch sử nghiên cứu vấn đề kỹ năng thích ứng xã hội ................ 6 1.1.1. Nghiên cứu về kỹ năng thích ứng xã hội ở nước ngoài ...................... 6 1.1.2. Nghiên cứu vấn đề kỹ năng thích ứng xã hội ở Việt Nam ................. 7 1.2. Một số khái niệm cơ bản của đề tài ...................................................... 11 1.2.1. Kỹ năng ............................................................................................. 11 1.2.2. Thích ứng và thích ứng xã hội .......................................................... 14 1.2.3. Khái niệm kỹ năng thích ứng xã hội ................................................. 16 1.3. Một số vấn đề lí luận tâm lí học về kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS ............................................................................................... 19 1.3.1. Đặc điểm tâm, sinh lý của học sinh THCS ....................................... 19 1.3.2. Kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS.................................. 24 1.4. Các yếu tố ảnh hƣởng đến kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS ..................................................................................................... 35 1.4.1. Yếu tố chủ quan ................................................................................ 35 1.4.2. Yếu tố khách quan ............................................................................. 37 Tiểu kết chƣơng 1 .......................................................................................... 38 Chƣơng 2: TỔ CHỨC QUÁ TRÌNH NGHIÊN CỨU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................................................... 39 2.1. Vài nét về địa bàn và khách thể nghiên cứu ........................................ 39 2.1.1. Trường Trung học cơ sở Tô Hiệu ..................................................... 39 2.1.2. Trường PTDT Nội Trú Mai Sơn ....................................................... 40 2.2. Tổ chức nghiên cứu ................................................................................ 42 2.2.1. Nghiên cứu lý luận ............................................................................ 43 2.2.2. Nghiên cứu thực trạng ....................................................................... 43 2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu....................................................................... 47 2.3.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết ................................................... 47 2.3.2. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi……………………………47 2.3.3. Phương pháp chuyên gia ................................................................... 48 2.3.4. Phương pháp quan sát ....................................................................... 48 2.3.5. Phương pháp phỏng vấn sâu ............................................................. 49 2.3.6. Thực nghiệm tác động....................................................................... 49 2.3.7. Phương pháp xử lý số liệu................................................................. 62 Tiểu kết chƣơng 2 .......................................................................................... 63 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG MỘT SỐ KỸ NĂNG THÍCH ỨNG XÃ HỘI CỦA HỌC SINH THCS TỈNH SƠN LA ........................................... 64 3.1. Thực trạng một số kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La qua các tiểu trắc nghiệm ......................................................... 64 3.2. So sánh sự khác biệt hành vi thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La ..................................................................................................... 69 3.2.1. Sự khác biệt theo tiêu chí giới tính ................................................... 69 3.2.2. Sự khác biệt theo tiêu chí trường ...................................................... 71 3.2.3. Sự khác biệt theo tiêu chí khối lớp.................................................... 72 3.3. Các yếu tố ảnh hƣởng tới sự hình thành và phát triển kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS ........................................................... 73 3.3.1. Yếu tố khách quan ............................................................................. 74 3.3.2. Yếu tố chủ quan ................................................................................ 76 3.4. Đánh giá của giáo viên về kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La ......................................................................................... 77 3.4.1. Nhận thức của giáo viên về mức độ quan trọng của kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS ................................................................... 77 3.4.2. Đánh giá của giáo viên về kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La ....................................................................................... 78 3.5. Kết quả thực nghiệm tác động .............................................................. 79 3.5.1. Thống kê học sinh thiếu hụt kỹ năng thích ứng xã hội theo các tiêu chí so sánh ............................................................................................ 80 3.5.2. Số học sinh có thiếu hụt kỹ năng thích ứng xã hội ........................... 81 3.5.3. So sánh kết quả sau thực nghiệm ...................................................... 82 Tiểu kết chƣơng 3 .......................................................................................... 87 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................................... 88 DANH MỤC TÀI LlỆU THAM KHẢO ..................................................... 92 PHỤ LỤC DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Bảng 2.2: Bảng 2.3: Bảng 3.1: Phân bố mẫu thực trạng................................................................. 43 Phân bố mẫu thực nghiệm ............................................................ 44 Bảng phân bố mẫu đối chứng ....................................................... 44 Điểm trung bình của các kỹ năng thích ứng xã hội qua các tiểu trắc nghiệm .................................................................................... 64 Bảng 3.2: Phân loại học sinh theo các nhóm điểm trên thang đo hành vi các kĩ năng thích ứng xã hội ......................................................... 66 Bảng 3.3: Phân loại học sinh theo các nhóm điểm trên thang đo thái độ các kỹ năng thích ứng xã hội ........................................................ 67 Bảng 3.4: Tỉ lệ học sinh có điểm thấp hơn giá trị trung bình 1SD ............... 68 Bảng 3.5: Điểm trung bình và độ lệch chuẩn SSQ-SF của học sinh nam và học sinh nữ ............................................................................... 70 Bảng 3.6: Điểm trung bình và độ lệch chuẩn SSQ-SF trên các tiểu trắc nghiệm của học sinh 2 trường PTDT Nội Trú Mai Sơn và THCS Tô Hiệu .............................................................................. 71 Bảng 3.7: Điểm trung bình và độ lệch chuẩn SSQ-SF của các khối lớp ở 2 trường PTDT Nội Trú Mai Sơn và THCS Tô Hiệu ................... 72 Bảng 3.8: Những yếu tố khách quan ảnh hưởng đến kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La ............................................. 74 Bảng 3.9: Những yếu tố chủ quan ảnh hưởng đến kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La ............................................. 76 Bảng 3.10: Đánh giá mức độ quan trọng của kỹ năng thích ứng xã hội đối với học sinh THCS ........................................................................ 77 Bảng 3.11: Đánh giá của giáo viên về kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS thành phố Sơn La ....................................................... 79 Bảng 3.12: Số học sinh thiếu hụt thống kê theo các tiêu chí so sánh ............. 81 Bảng 3.13: Điểm trung bình của nhóm học sinh thiếu hụt kỹ năng thích ứng xã hội ...................................................................................... 81 Bảng 3.14: Điểm trung bình và độ lệch chuẩn của nhóm thực nghiệm trước (Lần 1) và sau (Lần 2) tác động........................................... 82 Bảng 3.15: Điểm trung bình của nhóm đối chứng sau hai lần đo ................... 85 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1: Giá trị trung bình trên mỗi item hành vi so với thái độ của các kỹ năng thích ứng xã hội ................................................. 65 Biểu đồ 3.2: Phân loại học sinh theo các nhóm điểm trên thang đo hành vi .. 66 Biểu đồ 3.3: Phân loại học sinh theo các nhóm điểm trên thang đo thái độ các kỹ năng thích ứng xã hội ............................................ 68 Biểu đồ 3.4: Tỉ lệ thiếu hụt hành vi so với nhận thức ................................ 69 Biểu đồ 3.8: Những yếu tố khách quan ảnh hưởng đến kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La .......................... 75 Biểu đồ 3.9: Những yếu tố chủ quan ảnh hưởng đến kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La ................................. 77 Biểu đồ 3.10: Thể hiện mức độ quan trọng của kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS ................................................................ 78 Biểu đồ 3.14a: So sánh kỹ năng xã hội (hành vi) trước (Lần 1) và sau tác động (Lần 2) .......................................................................... 84 Biểu đồ 3.14b: So sánh kỹ năng xã hội (thái độ) trước (Lần 1) và sau tác động (Lần 2) .......................................................................... 84 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong xu thế hội nhập, hợp tác, cùng phát triển như hiện nay đòi hỏi mỗi cá nhân phải nhanh chóng thích ứng với những thay đổi xung quanh. Xã hội phát triển, một mặt đem đến cho con người những thuận lợi và cơ hội để phát huy tiềm năng của bản thân. Mặt khác, nó cũng mang lại cho con người những khó khăn, thách thức đòi hỏi con người phải trang bị cho mình cả kiến thức và những kỹ năng hành động cần thiết để giải quyết và nỗ lực vượt qua. Trong số những kỹ năng hành động đó, kỹ năng thích ứng xã hội có vai trò rất quan trọng, nó góp phần đảm bảo thành công cho mọi hoạt động mà con người tham gia vào đó. Kỹ năng thích ứng xã hội là thành phần quan trọng trong nhân cách con người trong xã hội hiện đại, giúp con người đáp ứng được với những thay đổi lớn trong hoạt động cũng như trong cuộc sống để có được thành công. Vì vậy, nếu được trang bị và rèn luyện các kỹ năng thích ứng xã hội ngay từ đầu sẽ là điều kiện tốt giúp mỗi cá nhân chuyển dịch nhận thức, thái độ thành hành động thực tế mang tính tích cực tạo nên sự thích ứng với môi trường công việc, môi trường xã hội luôn thay đổi từng ngày. Giáo dục trong xu hướng hiện nay không chỉ hướng vào mục tiêu tạo ra nguồn nhân lực có đầy đủ tri thức mà còn hướng đến mục tiêu phát triển các kỹ năng và giá trị của mỗi cá nhân. Thực tế cho thấy, giáo dục nước ta còn ít quan tâm đến việc giáo dục cho học sinh kỹ năng thích ứng với môi trường học tập, môi trường xã hội. Do đó, học sinh nói chung còn thiếu hụt rất nhiều những kỹ năng thích ứng xã hội cơ bản, cần thiết để có khả năng đáp ứng tốt với những yêu cầu của xã hội, của cuộc sống đặt ra. Dưới góc độ nghiên cứu tâm lý giáo dục, kỹ năng thích ứng xã hội còn là vấn đề khá mới mẻ nên chưa có nhiều công trình nghiên cứu, chủ yếu chỉ 1 tập trung ở một số dự án, một số đề tài. Những nghiên cứu về kỹ năng thích ứng xã hội cũng chưa có cơ sở lý luận đầy đủ, rõ ràng, đồng bộ và còn nhiều điều chưa sáng tỏ, gây nhiều tranh luận. Học sinh là lứa tuổi đang trong giai đoạn hình thành và phát triển nhân cách nên rất cần được trang bị những kỹ năng thích ứng xã hội cơ bản ngay từ những bậc học đầu tiên. Điều này đặc biệt quan trọng với trẻ em ở lứa tuổi học sinh THCS, một giai đoạn phát triển có nhiều sự đột biến. Mặt khác, học sinh THCS là giai đoạn kế tiếp học sinh tiểu học với nhiều biến đổi quan trọng về sinh lý, tâm lý và xã hội nên việc hình thành, phát triển và rèn luyện kỹ năng thích ứng xã hội cho các em là rất cần thiết. Vấn đề đặt ra là học sinh THCS Tỉnh Sơn La đã hình thành và phát triển kỹ năng thích ứng xã hội ở một mức độ nào? Các nhà giáo dục cần phải làm gì để giúp các em có khả năng thích ứng xã hội tốt hơn? Có những yếu tố nào ảnh hưởng đến kỹ năng thích ứng xã hội của trẻ. Có những biện pháp nào để nâng cao và rèn luyện kỹ năng thích ứng xã hội cho học sinh THCS. Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài “Kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh Trung học cơ sở Tỉnh Sơn La” để nghiên cứu. 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực trạng về kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La, chúng tôi đề xuất một số biện pháp tâm lý sư phạm nhằm góp phần rèn luyện kỹ năng thích ứng xã hội cho học sinh THCS. 3. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu mức độ biểu hiện và các yếu tố ảnh hưởng đến một số kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La. 2 3.2. Khách thể nghiên cứu Đề tài chỉ tập trung nghiên cứu 195 học sinh và 26 giáo viên tại hai trường THCS Tô Hiệu (TP Sơn La) và Trường PTDT Nội trú (huyện Mai Sơn- tỉnh Sơn La). 4. Giả thuyết khoa học Học sinh THCS ở tỉnh Sơn La có kỹ năng thích ứng xã hội ở mức trung bình. Có sự khác biệt về kỹ năng thích ứng xã hội xét theo giới tính, môi trường sống và giữa các khối lớp. Có những yếu tố khách quan và chủ quan ảnh hưởng tới kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS, trong đó yếu tố chủ quan có ảnh hưởng nhiều hơn. Nếu thiết lập được các biện pháp rèn luyện tích cực và phù hợp sẽ trang bị và nâng cao được kỹ năng thích ứng xã cho học sinh. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Tìm hiểu, phân tích, khái quát hóa cơ sở lý luận về kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS. 5.2. Nghiên cứu thực trạng kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La và những nguyên nhân ảnh hưởng đến thực trạng đó. 5.3. Đề xuất và thực nghiệm biện pháp tác động nhằm rèn luyện kỹ năng thích ứng xã hội cho học sinh THCS. 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu Chúng tôi chỉ tập trung nghiên cứu một số kỹ năng như: kỹ năng hợp tác; kỹ năng tự khẳng định; kỹ năng kiềm chế; kỹ năng đồng cảm; kỹ năng giải quyết vấn đề của học sinh THCS tỉnh Sơn La. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết Thông qua việc sử dụng các phương pháp phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa các tài liệu về kỹ năng và kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS để xây dựng cơ sở lí luận của đề tài. 3 7.2. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi Xây dựng một hệ thống câu hỏi cho giáo viên và học sinh THCS nhằm thu thập các thông tin về kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La. 7.3. Phương pháp chuyên gia Xin ý kiến chuyên gia về đề cương, bộ công cụ nghiên cứu…nhằm nghiên cứu kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS. 7.4. Phương pháp phỏng vấn Phỏng vấn giáo viên và học sinh nhằm thu thập thêm thông tin về kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La. 7.5. Phương pháp trắc nghiệm. Sử dụng thang đánh giá kỹ năng thích ứng xã hội của Gresham & Elliott nhằm thu thập thông tin từ phía học sinh về: + Nhận thức mức độ quan trọng trong hệ thống danh mục các giá kỹ năng thích ứng xã hội. + Tự nhận thức về mức độ thực hiện các kỹ năng thích ứng xã hội của bản thân. + Nắm bắt thực trạng về kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La thông qua tự nhận thức. 7.6. Phương pháp quan sát. Quan sát trực tiếp và ghi chép các biểu hiện thích ứng xã hội của học sinh thông qua các hoạt động trong và ngoài trường của học sinh THCS tỉnh Sơn La. 7.7. Phương pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học Sử dụng thống kê toán học với sự hỗ trợ của phần mềm SPSS để xử lý các số liệu điều tra nghiên cứu thực tiễn. 4 8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung của luận văn được cấu trúc thành 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận Tâm lý học về kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS Chương 2: Tổ chức và phương pháp nghiên cứu Chương 3: Thực trạng một số kỹ năng thích ứng xã hội của học sinh THCS tỉnh Sơn La 5 Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN TÂM LÍ HỌC VỀ KỸ NĂNG THÍCH ỨNG XÃ HỘI CỦA HỌC SINH THCS 1.1 Sơ lƣợc lịch sử nghiên cứu vấn đề kỹ năng thích ứng xã hội 1.1.1. Nghiên cứu về kỹ năng thích ứng xã hội ở nước ngoài Năm 1989, Bộ Lao động Mỹ đã thành lập một Ủy ban thư ký về Rèn luyện các kỹ năng cần thiết. Thành viên của ủy ban này đến từ nhiều lĩnh vực khác nhau như giáo dục, kinh doanh, doanh nhân, người lao động, công chức…nhằm mục đích “thúc đẩy nền kinh tế bằng nguồn lao động kỹ năng cao và nguồn thu nhập cao”. Cũng trong khoảng thời gian này, tại Úc, Hội đồng kinh doanh Úc và Phòng thương mại và công nghiệp Úc với sự bảo trợ của Bộ Giáo dục, Đào tạo và Khoa học và Hội đồng giáo dục quốc gia Úc đã xuất bản cuốn “Kỹ năng hành nghề cho tương lai” (năm 2002). Cuốn sách cho thấy các kỹ năng và kiến thức mà người sử dụng lao động yêu cầu bắt buộc phải có. Kỹ năng hành nghề là các kỹ năng cần thiết không chỉ để có được việc làm mà còn để tiến bộ trong tổ chức thông qua việc phát huy tiềm năng cá nhân và đóng góp vào định hướng chiến lược của tổ chức[39, tr.3]. Tháng giêng năm 1998, FasTracKids quốc tế được thành lập và mua quyền sở hữu trí tuệ đối với chương trình giảng dạy. Sau đó nó bắt đầu sự phát triển giáo dục ban đầu của nó. FasTracKids phát triển nền tảng đa phương tiện truyền thông, tương tác và trẻ em. Những năm đầu thập niên 90, một số nước Châu Á như: Ấn Độ, Lào, Campuchia, Indonexia, Malaysia, Thái Lan…đã đưa ra cách thiết kế chương trình giáo dục và trang bị kỹ năng như: lồng ghép vào chương trình dạy chữ, học vấn, vào tất cả các môn học và các chương trình ở những mức độ khác nhau. Dạy các chuyên đề cần thiết cho người học như: kỹ năng nghề, kỹ năng hướng nghiệp… và được chia làm ba nhóm chính là: Nhóm kỹ năng cơ bản 6 (gồm các kỹ năng đọc, viết, ghi chép…), nhóm kỹ năng chung (gồm các kỹ năng tư duy phê phán, tư duy sáng tạo, ra quyết định, giải quyết vấn đề …) và nhóm kỹ năng cụ thể (gồm các kỹ năng bình đẳng giới, bảo vệ sức khỏe, nâng cao đời sống tinh thần…) [39, tr.4]. Vào tháng 6/2005, 20 ngàn trường tiểu học trên khắp nước Anh bắt đầu áp dụng một chương trình mới của Bộ Giáo dục nhằm dạy học sinh cách hoàn thiện các kỹ năng thích ứng xã hội, chẳng hạn như cách kết bạn, cách giải quyết các cuộc cãi cọ, cách chế ngự sự ghen ghét hay các bài học khuyến khích trẻ khen ngợi bạn bè, tha thứ lỗi lầm của người khác…Bộ Giáo dục nước này cho biết đã đến lúc các thầy cô giáo phải nhận thức rằng trách nhiệm giúp trẻ phát triển các kỹ năng thích ứng về xã hội và tình cảm không chỉ là của gia đình mà còn của nhà trường. Chương trình trên được giới thiệu trong bối cảnh tình trạng cha mẹ ly hôn, nuôi con đơn thân, không có thời gian cho con đang rất phổ biến ở nước Anh. Các nhà giáo dục cũng vừa lên tiếng cảnh báo về thực trạng học sinh cấp hai gặp rắc rối trong hành vi đang gia tăng. Ngay sau đó, hàng trăm trường tiểu học ở Anh đã áp dụng thử nghiệm chương trình mới, trong đó các em có thể được hướng dẫn thảo luận về các tình huống cụ thể thường gặp trong xã hội. Chương trình rất đa dạng với các giờ khuyến khích các em nói về cảm xúc của mình, yêu cầu các em xây một “bức tường tình bạn”, trong đó viết về giá trị của tình bạn lên viên gạch…sáng kiến này của Bộ Giáo dục Anh nhận được nhiều lời khen ngợi từ phía phụ huynh. 1.1.2. Nghiên cứu vấn đề kỹ năng thích ứng xã hội ở Việt Nam Tại Việt Nam, việc giáo dục cho con trẻ biết đối nhân xử thế, kinh nghiệm làm ăn để đáp ứng và biến ứng với những rủi ro, sự cố, những điều không mong muốn…đã được phản ánh khá phong phú qua hệ thống danh ngôn, ca dao, tục ngữ và những lời dạy của người xưa. Còn trong mục tiêu 7 dạy học ở trường thì học để làm người hay nói cách khác học để biết đối nhân xử thế, học để sống tốt hơn và học để phục vụ bản thân – gia đình và xã hội đã được quan tâm ngay từ những ngày đầu tiên của giáo dục Việt Nam. Nhưng có lẽ với mục tiêu và nội dung như thế vẫn chưa được gọi là kỹ năng thích ứng xã hội mà tất cả như là những lời giáo dục để ứng phó với sự thay đổi của môi trường tự nhiên và môi trường xã hội. Cùng với “Kỹ năng sống”, thuật ngữ “Kỹ năng thích ứng xã hội” bắt đầu được quan tâm tại Việt Nam vào những năm đầu thập niên 90, khi xã hội bắt đầu có những chuyển biến phức tạp về nền kinh tế thị trường và việc du nhập các nền văn hóa từ các nước bên ngoài vào Việt Nam đã tác động rất lớn đến cách nghĩ và bản chất sinh hoạt lao động của con người. Vì lẽ đó đòi hỏi mỗi người phải học cách thích nghi với những sự thay đổi đang ngày một hiện rõ và lớn dần, từ đây những kỹ năng khác ngoài trình độ học vấn, bắt đầu được xem xét và quan tâm – đó chính là điều kiện để giáo dục Việt Nam quan tâm đến các kỹ năng thích ứng xã hội, cho phép thử triển khai giáo dục kỹ năng thích ứng xã hội trong chương trình giáo dục và triển khai một số dự án về kỹ năng sống của các tổ chức khác trên thế giới. Tại Việt Nam, đầu những năm 90 Thủ tướng Chính phủ cũng đã có văn bản chỉ đạo tại Quyết định 1363/TTg về việc rèn luyện kỹ năng thích ứng xã hội ở các bậc học, nội dung quyết định cũng đã có đề cập đến việc trang bị cho người học những hiểu biết về văn hóa ứng xử, về thái độ sống… Tầm quan trọng của những kỹ năng xã hội cũng được đề cập đến trong Chỉ thị 10/GD&ĐT năm 1995 hay Chỉ thị 24/CT&GD năm 1996 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và đào tạo chỉ đạo về công tác phòng chống HIV/AIDS hay tăng cường công tác phòng chống ma túy tại trường học. Năm 1996, các nội dung giáo dục kỹ năng thích ứng xã hội được thông qua trong chương trình “Giáo dục kỹ năng sống để bảo vệ sức khỏe và phòng 8 chống HIV/AIDS cho thanh thiếu niên trong và ngoài nhà trường” của UNICEF. Giai đoạn 1 của chương trình chỉ dành cho một số đối tượng của ngành giáo dục và Hội chữ thập đỏ. Họ được trang bị một số kỹ năng như: kỹ năng tự nhận thức, kỹ năng tự giao tiếp, kỹ năng kiên định, kỹ năng đặt mục tiêu, kỹ năng xác định giá trị…Sang giai đoạn 2 của chương trình đối tượng tập huấn được mở rộng và thuật ngữ kỹ năng thích ứng xã hội được hiểu một cách rộng rãi hơn trong nội dung giáo dục sống khỏe mạnh và an toàn [3; tr 26 ]. Trong những năm đầu của thế kỷ 21, một số bộ luật của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam sửa đổi cũng đã có những định hướng và điều khoản liên quan đến việc trang bị kỹ năng thích ứng xã hội cho học sinh như: Luật chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 2004 hay Luật giáo dục năm 2005. Mặt khác, giáo dục Việt Nam bắt đầu quan tâm đến nhiều vấn đề liên quan đến người học – đặc biệt là vấn đề phát triển toàn diện cho người học nhằm đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của xã hội và của nền kinh tế tri thức. Từ năm 2001, Bộ Giáo dục và đào tạo thực hiện giáo dục kỹ năng thích ứng xã hội cho học sinh phổ thông qua dự án “Giáo dục sống khỏe mạnh, kỹ năng sống cho trẻ vị thành niên” với sáng kiến và hỗ trợ của UNICEF tại Việt nam. Tham gia dự án có học sinh THCS và trẻ em ngoài trường học ở một số tỉnh thuộc nhiều khu vực như: Lào Cai, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Hải Phòng, Hà Nội, Gia lai, Kon Tum, Thành phố Hồ Chí Minh, An Giang, Kiên Giang. Các em được rèn luyện kỹ năng thích ứng xã hội thiết thực để ứng phó với những vấn đề ảnh hưởng đến cuộc sống an toàn, mạnh khỏe của trẻ em: Giao tiếp với bạn bè và thầy cô, tự tin trước tập thể, hợp tác với nhóm…Mục tiêu của dự án là hình thức thái độ tích cực của học sinh đối với việc xây dựng cuộc sống khỏe về thể chất, mạnh về tinh thần, hiểu biết về xã hội; Nâng cao nhận thức của cha mẹ học sinh về kỹ năng thích ứng xã hội để họ chủ động trong việc dạy kỹ năng thích ứng xã hội cho con em mình [2, tr.37,38,43,44]. 9 Năm học 2007 – 2008, Bộ giáo dục và đào tạo đã đưa ra phong trào thi đua “Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực”. Phong trào này bắt đầu được triển khai mạnh mẽ trong hầu hết tất cả các bậc học từ mầm non cho đến đại học. Ngày 22/07/2008, một lần nữa Bộ Giáo dục và đào tạo đã ra chỉ thị về việc phát động phong trào thi đua “Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực” trong các trường phổ thông giai đoạn 2008 - 2013. Kèm theo chỉ thị này là một thông báo về hướng dẫn triển khai phong trào “Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực” năm học 2008 - 2009 và giai đoạn 2008 - 2013 với mục tiêu liên quan đến kỹ năng thích ứng xã hội là “Rèn luyện kỹ năng ứng xử hợp lý với các tình huống trong cuộc sống, thói quen và kỹ năng làm việc, sinh hoạt theo nhóm; Rèn luyện sức khỏe và ý thức bảo vệ sức khỏe, kỹ năng phòng, chống tai nạn giao thông, đuối nước và các tai nạn thương tích khác; Rèn luyện kỹ năng ứng xử văn hóa, chung sống hòa bình, phòng ngừa bạo lực và các tệ nạn xã hội [4]. Năm 2009, Trung tâm hỗ trợ sinh viên Thành phố Hồ Chí Minh tổ chức diễn đàn “Những kỹ năng thực hành xã hội dành cho sinh viên” và thông qua diễn đàn này tài liệu “Những kỹ năng thực hành xã hội dành cho sinh viên” cũng đã được xuất bản. Mới đây tháng 07/2011 Nhà Văn hóa Thanh niên Thành phố Hồ Chí Minh tiếp tục tổ chức chương trình tập huấn những kỹ năng thích ứng xã hội cho sinh viên. Ngày 31/08/2011, Nguyên Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo, GS.VS Phạm Minh Hạc - Chủ tịch Hội Cựu Giáo chức Việt Nam đã phát biểu về triết lý giáo dục hiện nay tại buổi tọa đàm “Triết lý giáo dục Việt Nam” do Báo điện tử Đảng cộng sản Việt Nam tổ chức tại Hà Nội. Trong buổi tọa đàm này, triết lý giáo dục “Giáo dục hệ giá trị bản thân” đã được chú trọng. Nhà trường hình thành và phát triển ở người học hệ giá trị của từng người: tâm lực, trí lực, 10 thể lực, giá trị học thức, giá trị sống, giá trị tay nghề và lương tâm nghề, giá trị đóng góp, giá trị tự khẳng định mình; Người học tạo cho mình có các giá trị để sống và hoạt động, phát huy hệ giá trị bản thân đem lại cuộc sống cho mình, gia đình và cộng đồng xã hội. Vừa qua, Bộ Giáo dục và Đào tạo thông báo tuyển chọn tổ chức và cá nhân chủ trì thực hiện đề tài/ nhiệm vụ khoa học và công nghệ cấp Bộ năm 2012 theo công văn số 3198/Bộ GDĐT-KHCNMT ngày 13/05/2011. Danh mục tuyển chọn của Bộ gồm 181 đề tài và 12 nhiệm vụ thuộc các lĩnh vực khoa học và công nghệ, trong đó có 2 đề tài sau: 1. Giáo dục kỹ năng sống cho học sinh trung học phổ thông khu vực miền núi phía Bắc Việt Nam trong bối cảnh hiện nay. 2. Các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình thích ứng xã hội của học sinh trung học cơ sở và vai trò của nhà trường. Tóm lại, cho đến nay, kỹ năng thích ứng xã hội vẫn còn là một trong những vấn đề khá mới mẻ trong khoa học cũng như trong hệ thống giáo dục Việt nam. Nghiên cứu kỹ năng thích ứng xã hội mới chỉ dừng lại ở những dự án, những đề tài với số lượng còn hạn chế. Những nghiên cứu tập trung chủ yếu ở mặt giáo dục kỹ năng thích ứng xã hội thông qua một số chương trình, biện pháp thực nghiệm tác động, còn việc tìm hiểu kỹ năng thích ứng xã hội dưới góc độ tâm lý học thì có rất ít nghiên cứu. Do đó, kỹ năng thích ứng xã hội vẫn là một lĩnh vực đầy tiềm năng cần khai phá và cần sự quan tâm nghiên cứu nhiều hơn nữa. 1.2. Một số khái niệm cơ bản của đề tài 1.2.1. Kỹ năng Trong bất kỳ hoạt động nào, muốn đảm bảo kết quả, con người không chỉ cần có tri thức mà cần có những kỹ năng, kỹ xảo nhất định. Trong tâm lý học tồn tại hai quan niệm khác nhau về kỹ năng. 11 * Quan niệm thứ nhất: coi kỹ năng là mặt kỹ thuật của thao tác, hành động hay hoạt động. Đại diện cho quan niệm này là các tác giả như Ph.N.Gônôbôlin, V.A.Krutretxki, A.G.Kôvaliov…Các tác giả này cho rằng, muốn thực hiện được một hành động, cá nhân phải có tri thức về hành động đó, tức là phải hiểu được mục đích, phương thức và các điều kiện để thực hiện nó. Vì vậy, nếu ta nắm được các tri thức hành động, thực hiện nó trong thực tiễn theo các yêu cầu khác nhau, tức là ta đã có kỹ năng hành động. Ph.N.Gônôbôlin cho rằng: Kỹ năng là những phương thức tương đối hoàn chỉnh của việc thực hiện những hành động bất kỳ nào đó. Các hành động này được hình thành trên cơ sở các tri thức và kỹ xảo – những cái được con người lĩnh hội trong quá trình hoạt động. V.A. Krutretxki (1980) lại cho rằng: Kỹ năng là phương thức thực hiện hoạt động - cái mà con người lĩnh hội được. Trong một số trường hợp thì kỹ năng là phương thức sử dụng các tri thức vào trong thực hành, tức là khi có tri thức, tức là con người phải sử dụng chúng vào trong cuộc sống, trong thực tiễn. Và cũng trong quá trình ấy, các kỹ năng được hoàn thiện hơn trước, hoạt động của con người cũng trở nên hoàn hảo hơn [22, tr.88]. * Quan niệm thứ hai: coi kỹ năng không đơn thuần là mặt kỹ thuật của hành động mà nó còn là biểu hiện mặt năng lực của con người. Kỹ năng theo quan niệm này vừa có tính ổn định, mềm dẻo, linh hoạt, vừa có tính mục đích. Đại diện cho quan niệm này là các tác giả như: N.D. Levitov, K.K. Platonov, X.I. Kiegof… N.D. Levitov cho rằng: Kỹ năng là sự thực hiện có kết quả một động tác nào đó hay một hoạt động phức tạp hơn bằng cách lựa chọn và áp dụng những cách thức đúng đắn có chiếu cố đến những điều kiện nhất định. Như vậy, Levitov chú ý đến kết quả của hành động tức là phải biết chọn cách hành động đúng đắn, phù hợp với các điều kiện cho phép [25, tr.70]. 12