Tài liệu KINH NGHIỆM PHÁT HIỆN VÀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI MÔN VĂN

KINH NGHIỆM PHÁT HIỆN VÀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI MÔN VĂN 1. ĐẶT VẤN ĐỀ: 1.1. Bàn về chuyện dạy văn trong tình hình học sinh không tha thiết với bộ môn Văn như hiện nay đã khó, nói đến chuyện bồi dưỡng học sinh giỏi (HSG) môn văn lại càng khó hơn. Chuyện người thầy phát hiện và bồi dưỡng học sinh giỏi cũng như người trồng hoa. Bông hoa đẹp bởi bàn tay người chăm sóc và tấm lòng yêu hoa. Nhưng đâu phải lúc nào hoa cũng khoe sắc rực rỡ. Chỉ cần một cơn trở gió, một sự thay đổi tiết trời, một sự lãng quên bất cẩn của người là hoa kém sắc, cây không trổ bông. Rất nhiều người cho rằng, giỏi văn chỉ là " khả năng thiên phú". Là người trực tiếp giảng dạy môn văn nhiều năm, tôi cho rằng người thầy dạy văn trong nhà trường ít nhiều đóng vai trò là chất men trong quá trình khơi dậy, đánh thức khả năng tiềm ẩn nơi người học! Năng khiếu và tri thức văn chương nói riêng, tri thức văn hoá nói chung được bồi đắp theo năm tháng, gắn liền với sự nhạy bén của tố chất cá nhân đã làm nên hồn văn ở học sinh. 1.2. Trong nhà trường THCS, nhất là ở những trường không phải là trường điểm, việc phát hiện và bồi dưỡng học sinh giỏi như thế nào để đạt kết quả tốt, quả là một vấn đề không đơn giản. Trường THCS Nguyễn Văn Nghi là ngôi trường gặp nhiều khó khăn từ ngày đầu thành lập, do thiếu điều kiện về cơ sở vật chất, trường phải mượn tạm một số cơ sở để giảng dạy nên việc bồi dưỡng HSG gặp rất nhiều trở ngại. Trong những năm gần đây, việc bồi dưõng HSG đã có sự quan tâm và đầu tư nhất định. Hằng năm, qua các kỳ thi HSG Quận, bộ môn Văn đã có học sinh đạt giải. Song đáng tiếc là số lượng chưa nhiều và chưa có HSG cấp Thành phố ở môn Văn. Điều này có nguyên nhân từ cả hai phía. Trước hết là từ phía người thầy chưa có điều kiện đầu tư về chiều sâu, chưa đạt mức chuyên nghiệp, giáo viên phụ trách dạy HSG còn ít về số lượng ( chỉ có 1 1 giáo viên); thời gian tập trung bồi dưỡng cho HSG cũng không nhiều. Về phía học sinh, ngoài vấn đề năng khiếu, do phải học nhiều môn nên việc đầu tư thời gian tự bồi dưỡng môn văn không được nhiều, một số em thiếu tự tin, chưa có quyết tâm cao. Có trường hợp bị phụ huynh can thiệp thô bạo không cho các em theo đuổi việc học bồi dưỡng môn Văn. Thiết nghĩ, việc phát hiện và bồi dưỡng học sinh giỏi nếu được đầu tư một cách thích đáng và tiến hành bài bản, kết quả sẽ khả quan hơn. Năng khiếu văn, càng được phát hiện và bồi dưỡng sớm bao nhiêu càng tốt bấy nhiêu. Nhưng phát hiện và bồi dưỡng như thế nào cho có hiệu quả là cả một vấn đề cần được trao đổi kỹ lưỡng... 2. PHÁT HIỆN HSG VĂN: 2.1.Thế nào là học sinh giỏi văn? HSG văn trước hết phải là những học sinh có niềm say mê, yêu thích văn chương. Sự say mê ấy phải được biểu hiện thường xuyên, liên tục và bằng ý thức tự giác trong học tập, như soạn bài cẩn thận chu đáo, luôn chủ động tiếp thu kiến thức trong giờ học, đặc biệt phải thể hiện rõ ý thức trách nhiệm trong các bài làm văn theo quy định của chương trình và những bài luyện tập, thực hành rèn luyện kỹ năng mà giáo viên hướng dẫn. Sự say mê sẽ giúp các em chịu khó tìm tài liệu để mở mang kiến thức.Và quan trọng hơn là nó giúp học sinh phát huy được trí tưởng tượng, sự liên tưởng để sống sâu sắc hơn với những cái mình đã đọc, đã học. HSG văn là những học sinh có những tư chất bẩm sinh, như tiếp thu nhanh, có trí nhớ bền vững, có khả năng phát hiện vấn đề và có khả năng sáng tạo (có ý tưởng mới trong bài làm). 2 HSG văn phải có vốn tri thức phong phú và hệ thống, thuộc nhiều thơ văn trong và ngoài chương trình qua sự tìm đọc, tích luỹ; phải có sự hiểu biết càng nhiều càng tốt về con người và xã hội. Một trong những biểu hiện không thể thiếu và thường khó giấu của HSG văn là rất giàu cảm xúc và thường nhạy cảm trước mọi vấn đề, trước cuộc sống. Biểu hiện thường thấy ở những học sinh này là dễ vui nhưng cũng rất dễ buồn trước những vấn đề đặt ra trong tác phẩm và nhất là do sự tác động qua lời giảng của giáo viên. Thường thì đây là những học sinh sống rất tình cảm, thích gần gũi với thầy cô, bạn bè và với mọi người, hay bộc lộ quan điểm tình cảm và chiều sâu nội tâm của mình thông qua cách phát biểu trực tiếp hoặc gián tiếp qua các bài viết. Sự nhạy cảm ở các em luôn gắn liền sự thông minh . HSG văn là những học sinh có vốn từ tiếng Việt khá dồi dào, biết sử dụng chính xác chúng trong những trường hợp khác nhau. Thường những em HSG văn đều có khả năng diễn đạt mượt mà, giàu cảm xúc, giàu hình ảnh, diễn đạt hàm súc và có bản sắc riêng. Năng khiếu ở HSG văn thường đi kèm với các biểu hiện bên ngoài như ánh mắt sáng, cách nói lưu loát, gãy gọn bởi ngôn ngữ diễn đạt là cái vỏ của tư duy. Một học sinh hay nói lặp, nói dài dòng mà lượng thông tin ít, khả năng lựa chọn ngôn ngữ trong diễn đạt hạn chế ... quyết không thể là một học sinh có năng khiếu học văn. HSG văn thường là những học sinh nắm chắc các kỹ năng làm bài văn đặc biệt là văn nghị luận. 2.2. Phát hiện học sinh giỏi văn Từ quan niệm về HSG nói trên, việc phát hiện và bồi dưỡng học sinh giỏi cần được tiến hành từ đầu lớp 7. Cơ sở của việc tuyển chọn như sau: Thứ nhất, tìm hiểu kết quả của học sinh ở cuối lớp 6 qua điểm trung bình môn. Đối với cách ra đề như hiện nay, để tạm gọi là HSG bộ môn Văn ở khối lớp 6 thì điểm trung bình bộ môn Văn phải nên xét từ 8.5 trở lên. Cần tham khảo 3 thêm ý kiến giáo viên đã trực tiếp giảng dạy học sinh ở lớp 6, để nắm bắt những mặt mạnh, mặt yếu của học sinh. Thứ hai, cần xem bài viết đầu tiên của học sinh (ở lớp 7) như một dấu ấn để bắt đầu cuộc hành trình phát hiện năng khiếu của học sinh. Công việc của người thầy trong bài đầu tiên này là kiểm tra chất giọng, chất văn, cách nghĩ của học trò. Những học sinh đạt được cả chất văn và ý văn trong một bài viết không phải nhiều, không phải đều. Cái tật lộ ra ở từng học trò phải được nhận biết, nét tài hoa của từng học sinh cần phải được ghi nhận và trân trọng. Khi chấm bài, thầy cô không chỉ chú trọng những bài chu đáo, khuôn mẫu, đầy đủ...mà còn quan tâm đến những bài có thể có chỗ chưa sâu, nhưng có chỗ độc đáo, sâu sắc... phải sửa kỹ, phê kĩ, thật sự nghiêm khắc khi đánh giá và có nhật kí chấm bài. Dĩ nhiên, một bài viết không thể đánh giá được quá trình nhưng đó là sự khởi đầu để định hướng phát hiện, bổ sung ở những bài viết tiếp theo vì việc tuyển chọn HSG không chỉ dừng lại ở một số bài viết mà phải theo dõi cả quá trình học tập. 3. BỒI DƯỠNG HSG VĂN: 3.1. Xây dựng kế hoạch bồi dưỡng HSG Theo phân phối chương trình môn văn, số tiết dạy chính khoá trong tuần của giáo viên ở trường THCS là 4 tiết. Thời lượng để dạy một tác phẩm ít vì vậy, giáo viên không có điều kiện đi sâu, giảng kỹ tác phẩm; học sinh ít có cơ hội để được ôn luyện bài bản. Thế nên cần phải có thời gian bổ sung những kiến thức mở rộng và nâng cao dành cho HSG qua các buổi học bồi dưỡng thêm. Sau khi đã phát hiện và thành lập được đội ngũ HSG công việc tiếp theo là xây dựng kế hoạch và thực hiện kế hoạch bồi dưỡng HSG (Bao gồm cung cấp kiến thức, hướng dẫn tự học và rèn luyện kỹ năng). Các khâu trên càng thực hiện chu đáo bao nhiêu, kết quả càng tốt bấy nhiêu. Trong phạmvi SKKN này tôi chỉ xin trình bày, trao đổi một vài kinh nghiệm trong việc chọn nội dung kiến 4 thức trọng tâm để khắc sâu cho học sinh và việc rèn luyện kỹ năng làm văn nghị luận văn học cho HSG lớp 9. KẾ HOẠCH THỰC HIỆN CHƯƠNG TRÌNH BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI LỚP 9 Thêi gian Th¸ng 8 Tªn Néi dung c¬ b¶n chuyªn ®Ò 1. Cñng cè, 1.1. Kh¸i qu¸t mét sè kiÕn thøc vÒ v¨n b¶n trong chương «n tËp mét sè tr×nh Ng÷ v¨n 7,8. ®¬n vÞ kiÕn 1.2. ¤n tËp kiÓu bµi nghÞ luËn chøng minh. thøc cò. 1.3. ¤n tËp kiÓu bµi nghÞ luËn gi¶i thÝch. (8 tiết) 1.4. KiÓu bµi nghÞ luËn tæng hîp. 2. Chuyªn ®Ò 2.1. NghÞ luËn v¨n häc: NghÞ luËn vÒ mét t¸c phÈm th¬, truyÖn hoÆc mét ®o¹n trÝch. 1: V¨n nghÞ luËn 2.2 NghÞ luËn x· héi: NghÞ luËn vÒ mét sù viÖc, hiÖn tượng ( 8 tiết) 2.3. Cñng cố kh¾c s©u kiÕn thøc vµ kĩ n¨ng lµm v¨n nghÞ luËn víi c¸c ®Ò v¨n cô thÓ g¾n víi c¸c kiÕn HS ®· hoc ë ®êi sèng; mét vÊn ®Ò tư tưởng ®¹o lÝ. c¸c líp dưíi. 3. Chuyªn ®Ò 3.1. Cung cÊp mét sè kiÕn thøc lÝ luËn: v¨n häc lµ g×, c¸c chøc n¨ng v¨n häc, thÓ lo¹i v¨n häc, nhµ v¨n vµ qu¸ tr×nh 2: Th¸ng 9 T×m hiÓu vÒ s¸ng t¸c, v¨n häc vµ sù tiÕp nhËn v¨n häc… mét sè vÊn 3.2. Hướng dÉn c¸ch vËn dông lÝ luËn v¨n häc trong lµm ®Ò lÝ luËn v¨n v¨n nghÞ luËn. häc. ( 8 tiết) 5 4. Chuyªn ®Ò 4.1. Kh¸i qu¸t chung vÒ v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam: 3: thµnh phÇn cÊu t¹o, c¸c néi dung chÝnh, đặc điểm nghệ Kh¸i qu¸t vÒ thuật… v¨n häc 4.2. Giíi thiÖu chi tiÕt vÒ v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam giai trung ®¹i ®o¹n tõ thÕ kØ VI ®Õn thÕ kØ XVIII. ViÖt Nam 4.3. C¸c bµi tËp cñng cè chuyªn ®Ò. ( 8 tiết) 5. Chuyªn ®Ò 5.1. Giíi thiÖu kh¸i qu¸t vÒ t¸c gi¶ vµ tËp “TruyÒn k× m¹n 4: NguyÔn lôc” cña NguyÔn D÷. D÷ vµ tËp 5.2. T×m hiÓu chi tiÕt vÒ “ChuyÖn người con g¸i Nam “TruyÒn k× Xương” m¹n lôc” 5.3. LuyÖn ®Ò cñng cè kiÕn thøc chuyªn ®Ò. (4 tiết) Th¸ng 10 6. Chuyªn ®Ò 6.1. RÌn luyÖn c¸c kÜ n¨ng x¸c ®Þnh ®Ò, x©y dùng dµn ý, dùng ®o¹n, hµnh v¨n, kh¸i qu¸t, liªn hÖ, n©ng cao, vËn 5: KÜ n¨ng lµm v¨n nghÞ luËn. dông lÝ luËn v¨n häc… 6.2. KÕt hîp luyÖn ®Ò víi kiÕn thøc c¸c chuyªn ®Ò ®· häc vµ c¸c kiÕn thøc më réng, tæng hîp. ( 12 tiết) 7.1. Giíi thiÖu t¸c gi¶ NguyÔn Du vµ t¸c phÈm “TruyÖn 7. Chuyªn ®Ò KiÒu”. 6: “TruyÖn 7.2. T×m hiÓu chi tiÕt c¸c ®o¹n trÝch häc vµ ®äc thªm trong “TruyÖn KiÒu”. KiÒu” NguyÔn Du 7.3. LuyÖn ®Ò víi c¸c kiÓu bµi: thuyÕt minh, nghÞ luËn, ®Æc biÖt lµ c¸c ®Ò v¨n n©ng cao mang tÝnh kh¸i qu¸t so s¸nh. ( 12 tiết) 6 Th¸ng 11 8. Chuyªn ®Ò 8.1. Giíi thiÖu chung vÒ t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm. 7: 8.2. T×m hiÓu chi tiÕt c¸c ®o¹n trÝch häc vµ c¸c v¨n b¶n kh¸c cña t¸c gi¶ ®Ó hiÓu thªm vÎ ®Ñp th¬ v¨n vµ t©m hån nhµ th¬ NguyÔn §×nh ChiÓu. T¸c gi¶ NguyÔn §×nh 8.3. LuyÖn ®Ò kh¾c s©u kiÕn thøc vµ tiÕp tôc rÌn luyÖn kÜ ChiÓu vµ “TruyÖn Lôc n¨ng lµm v¨n. V©n Tiªn”. Th¸ng 12&1 ( 4 tiết) 9. Chuyªn ®Ò 9.1. Kh¸i qu¸t nh÷ng nÐt lín vÒ lÞch sö ViÖt Nam tõ sau 8: C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña t×nh V¨n häc hiÖn h×nh v¨n häc thêi k× nµy. ®¹i ViÖt Nam 9.2. T×m hiÓu mét sè t¸c gi¶, t¸c phÈm tiªu biÓu được häc tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng trong chương tr×nh. T¸m 1945. 9.3. T×m hiÓu mét sè h×nh tượng chñ yÕu cña v¨n häc giai (16 tiết) ®o¹n nµy: h×nh tượng người lÝnh, người lao ®éng, người phô n÷… 10. ¤n tËp tæng hîp vµ luyÖn ®Ò 10.1. Cñng cè kiÕn thøc c¬ b¶n vµ n©ng cao trong chương tr×nh. (20 tiết) chñ ®Ò, so s¸nh, ®èi chiÕu c¸c vÊn ®Ò cã sù tương ®ång 10.2. HÖ thèng nh÷ng nÐt lín tõng thêi k× v¨n häc, tõng trong kiÕn thøc chương tr×nh. Th¸ng 2,3 10.3 LuyÖn ®Ò tæng hîp, kÕt hîp víi viÖc tiÕp tôc rÌn kÜ n¨ng lµm v¨n cña HS: lµm v¨n nghÞ luËn v¨n häc vµ nghÞ luËn x· héi. 7 Tổng 100 tiết cộng 10.4 Ngoµi c¸c bưíc tiÕn hµnh «n tËp như trªn, GV tÝch cùc ra ®Ò kiÓm tra ®¸nh gi¸, HS lµm bµi, chÊm ch÷a b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. 10.5. Bæ sung nh÷ng kiÕn thøc vÒ c¸c v¨n b¶n kh¸c trong chương tr×nh (mét sè v¨n b¶n nước ngoµi, c¸c v¨n b¶n häc thªm…), ®Æc biÖt cã thÓ cßn cã kiÕn thøc cña c¸c líp 6,7,8 10.6. Gi¶i ®¸p c¸c th¾c m¾c cña HS. 3.2 10.7. ChuÈn bÞ ®iÒu kiÖn tèt nhÊt ®Ó HS tù tin tham gia k× thi HSG c¸c cÊp. MỘT SỐ KIẾN THỨC TRỌNG TÂM A. KHÁI QUÁT VỀ VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI - Giúp HS hiÓu được nh÷ng nÐt lín trong lÞch sö ViÖt Nam giai ®o¹n tõ 1945 ®Õn sau 1975. - Nh÷ng næi bËt vÒ phong c¸ch cña c¸c t¸c gi¶ vµ néi dung, nghÖ thuËt cña c¸c t¸c phÈm v¨n häc giai ®o¹n nµy. - Tæng hîp vµ so s¸nh nh÷ng chñ ®Ò chÝnh trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc giai ®o¹n nµy. - Tõ ®ã cã kiÕn thøc vËn dông trong lµm v¨n. - GV kh¸i qu¸t c¸c kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ c¸c t¸c gi¶, t¸c phÈm ®ưîc häc trong chư¬ng tr×nh. LuyÖn ®Ò trong ph¹m vi cña t¸c phÈm. - Lưu ý mét sè vÊn ®Ò cã thÓ gÆp trong lµm v¨n: a. Sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a hiÖn thùc vµ l·ng m¹n trong th¬ v¨n hiÖn ®¹i Việt Nam. b. H×nh ¶nh người lÝnh trong nh÷ng n¨m th¸ng kh¸ng chiÕn. c. VÎ ®Ñp t©m hån cña con người Việt Nam trong th¬ v¨n hiÖn ®¹i: t×nh c¶m gia ®×nh, t×nh yªu quª hư¬ng, t×nh yªu ®Êt nước, t×nh ®ång chÝ, t×nh yªu thiªn nhiªn… d. VÎ ®Ñp cña người lao ®éng. e. H×nh ¶nh người phô n÷. B. CHUYÊN ĐỀ THƠ VIỆT NAM 1945-1975 8 C¸ch m¹ng th¸ng T¸m lµ mèc lÞch sö träng ®¹i më ra mét thêi k× míi cho lÞch sö d©n téc vµ còng më ra mét kØ nguyªn míi cho v¨n häc. Trong suèt ba mươi n¨m (1945-1975) v¨n häc ViÖt Nam ®· n¶y në vµ ph¸t triÓn g¾n bã mËt thiÕt víi nh÷ng bước ®i cña lÞch sö d©n téc, víi vËn mÖnh cña Tæ quèc. Cuéc sèng chiÕn ®Êu vµ lao ®éng s¶n xuÊt được kh¾c ho¹ mét c¸ch ch©n thËt vµ ®Ñp ®Ï qua v¨n häc mµ tiªu biÓu lµ qua nh÷ng vÇn th¬ mượt mµ ®»m th¾m cã lóc khoÎ kho¾n vµ hïng tr¸ng ®Õn k× l¹. Th¬ ca thêi k× nµy ®· cÊt lªn tiÕng nãi tr÷ t×nh míi mÎ, khoÎ kho¾n cã nhiÒu t×m tßi s¸ng t¹o. “Th¬ lµ sù thÓ hiÖn con ngừêi vµ thêi ®¹i mét c¸ch cao ®Ñp”(Sãng Hång). Tõ xa ®Õn nay, th¬ cã mÆt ë mäi n¬i trong cuéc sèng, ë ®©u cã sù sèng th× ë ®ã cã chÊt liÖu thi ca. Cuéc sèng víi tÊt c¶ sù bÒ bén cña nã lµ nh÷ng nguån ®Ò tµi v« tËn cho th¬. Vµ sù cã mÆt cña th¬ ca ch©n chÝnh trong ®êi sèng gãp phÇn chøng minh sù tån t¹i cña con ngưêi ®ang lu«n thiÕt tha ®Êu tranh cho mét lÏ sèng, mét ch©n lÝ tèt ®Ñp. Nhưng th¬ cßn lµ tiÕng nãi cña t©m hån, cña niÒm m¬ ưíc. Th¬ lu«n béc lé kh¸t väng vư¬n tíi mét lý tưëng ®Ñp ®Ï vµ cao thưîng. TiÕng th¬ lµ tiÕng nãi cña t©m hån, lµ sù th«i thóc thÇm kÝn nhưng v« cïng m·nh liÖt cña néi t©m. Th¬ lµ tiÕng lßng nhưng th¬ còng chÝnh lµ cuéc sèng. TiÕng th¬ lµ sù th«i thóc yªu cÇu cña thêi ®¹i. Nhµ th¬ ph¶i biÕt l¾ng nghe, quan s¸t, xóc ®éng ®Ó b¾t lÊy tiÕng nãi s©u xa cña cuéc sèng ®Ó kh¬i dËy hoµi b·o vµ niÒm tin tèt ®Ñp vµo con người. Víi hai cuéc chiÕn tranh yªu nước vÜ ®¹i, th¬ ®· ®em ®Õn cho người ®äc mét tiÕng nãi tr÷ t×nh míi mÎ, khoÎ kho¾n - tiÕng nãi tr÷ t×nh cña quÇn chóng nh©n d©n. C¸c nhµ th¬ thêi kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng MÜ như ChÝnh H÷u, NguyÔn §×nh Thi, Tè H÷u, Huy CËn, NguyÔn Khoa §iÒm, Ph¹m TiÕn DuËt... ®· cã nhiÒu t×m tßi, s¸ng t¹o gãp phÇn ®æi míi thi ca ViÖt Nam. b.1.Các tác giả đã ghi l¹i ®ược nh÷ng h×nh ¶nh kh«ng thÓ phai mê cña mét thêi k× lÞch sö ®Çy gian lao, hi sinh nhưng hÕt søc vÎ vang cña d©n téc. §· hµng ngh×n n¨m lÞch sö tr«i qua tiÕng th¬ vÉn lµ tiÕng nãi tư¬i trÎ nhÊt cña ®êi sèng. Nhµ phª b×nh v¨n häc Nga V. Bi-ª-lin-xki ®· viÕt: “Th¬ trước hÕt lµ cuéc ®êi, sau ®ã míi lµ nghÖ thuËt. Phôc vô cuéc sèng, phôc vô con người lµ môc ®Ých lín nhÊt cña th¬ ch©n chÝnh”. ChÝnh nh÷ng chi tiÕt ch©n thùc, sèng 9 ®éng cña cuéc ®êi ®· kh¬i dËy nh÷ng t×nh c¶m s©u s¾c, míi mÎ cho c¸c nhµ th¬. Vµ cuéc chiÕn ®Êu gian lao cña d©n téc ta trong suèt ba mư¬i n¨m Êy ®· kh¬i nguån s¸ng t¹o cho th¬ ca, ®em ®Õn cho v¨n häc ViÖt Nam thêi k× nµy nh÷ng t¸c phÈm th¬ giµu gi¸ trÞ ph¶n ¸nh hiÖn thùc. §ã lµ nh÷ng t¸c phÈm b¸m s¸t thùc tÕ ®êi sèng d©n téc, ph¶n ¸nh ch©n thùc vµ sinh ®éng hiÖn thùc cuéc sèng vÜ ®¹i cña nh©n d©n ta trong hai cuéc kh¸ng chiÕn vµ trong c«ng cuéc x©y dùng ®Êt nước ë miÒn B¾c x· héi chñ nghÜa. Cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p chÝn n¨m trường k× lµ nguån ®Ò tµi v« tËn cña th¬ ca kh¸ng chiÕn. B¸m s¸t thùc tÕ, th¬ ca thêi k× nµy ®· ph¶n ¸nh cuéc sèng gian lao cña d©n téc ta trong nh÷ng ngµy ®Çu kh¸ng chiÕn. C¸c t¸c gi¶ ®· khai th¸c nh÷ng chi tiÕt, h×nh ¶nh tù nhiªn, b×nh dÞ mµ giµu søc biÓu c¶m cña cuéc ®êi. Hä ®· t×m thÊy chÊt th¬ ngay trong c¸i b×nh dÞ, b×nh thường, g¾n v¨n häc víi hiÖn thùc ®êi sèng kh¸ng chiÕn gian khæ cña nh©n d©n: “¸o anh r¸ch vai QuÇn t«i cã vµi m¶nh v¸ MiÖng cười buèt gi¸ Ch©n kh«ng giµy.” (§ång chÝ – ChÝnh H÷u) §o¹n th¬ thËt ®Õn tõng chi tiÕt, h×nh ¶nh ®· t¸i hiÖn l¹i cuéc sèng gian khæ, thiÕu thèn cña cuéc ®êi qu©n ngò. ThiÕu vò khÝ, thiÕu qu©n trang, thiÕu lư¬ng thùc, thuèc men... người lÝnh ra trËn “¸o v¶i ch©n kh«ng” r¸ch t¶ t¬i, èm ®au bÖnh tËt, sèt rÐt rõng: “Anh víi t«i biÕt tõng c¬n ín l¹nh Sèt run người vừng tr¸n ướt må h«i” ChØ cÇn mÊy c©u ng¾n gän h×nh ¶nh anh bé ®éi thêi chèng Ph¸p hiÖn lªn râ nÐt vµ ®iÓn h×nh. Khã kh¨n, vÊt v¶, thiÕu thèn nhưng ®iÒu ®ã sÏ ®ược gi¶m ®i rÊt nhiÒu v× gi÷a hä cã c¸i Êm ¸p cña t×nh người. C¸i t×nh Êy ®ược båi ®¾p tõ cuéc sèng “®ång cam céng khæ”. ChØ cã n¬i nµo gian khã, míi t×m thÊy c¸i thùc sù cña t×nh người: “Thư¬ng nhau tay n¾m lÊy bµn tay” Kh«ng nãi lêi hoa mü, kh«ng lý lÏ, gi¶i tr×nh mµ chØ cã t×nh yªu gi÷a nh÷ng người ®ång ®éi míi t¹o nªn søc m¹nh v« ®Þch mµ kÎ thï ph¶i khiÕp sî. 10 Kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p th¾ng lîi nhưng mét nöa ®Êt nưíc vÉn cßn ch×m trong bãng ®ªm cña chÕ ®é MÜ - Nguþ. §Ó hoµn thµnh sø mÖnh cao c¶ cña m×nh, th¬ ca ®· theo kÞp bưíc ®i cña lÞch sö, ghi l¹i nh÷ng trang sö hµo hïng cña c¶ d©n téc ta thêi ®¸nh MÜ. Bµi th¬ Bµi th¬ vÒ tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh cña Ph¹m TiÕn DuËt viÕt n¨m 1969 nhưng h¬n bốn mư¬i n¨m sau người ®äc vÉn c¶m thÊy hõng hùc kh«ng khÝ chiÕn trường vµ khÝ thÕ ra trËn cña nh÷ng binh ®oµn vËn t¶i qu©n sù. T¸c gi¶ ®· lµm sèng dËy mét thêi gian khæ oanh liÖt cña nh÷ng anh bé ®éi Cô Hå Trưêng S¬n. ë ®ã cã c¸i d÷ déi, khèc liÖt cña chiÕn tranh: chiÕc xe vËn t¶i mang ®Çy thư¬ng tÝch kh«ng mui, kh«ng ®Ìn, thïng xe l¹i bÞ xưíc. Nhưng ë ®ã l¹i tån t¹i nh÷ng tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh như nh÷ng gia ®×nh nhá: BÕp Hoµng CÇm ta dùng gi÷a trêi Chung b¸t ®òa nghÜa lµ gia ®×nh ®Êy Vâng m¾c ch«ng chªnh ®ường xe ch¹y L¹i ®i, l¹i ®i trêi xanh thªm. Nhµ th¬ ®· ghi l¹i ch©n thùc nhÞp sèng thêi chiÕn b»ng nh÷ng h×nh ¶nh thËt ®Æc s¾c, ®iÓn h×nh. BÕp löa như tÝn hiÖu gäi nhau vÒ xum häp, råi vâng m¾c ch«ng chªnh, chung b¸t ®òa. B÷a c¬m d· chiÕn chØ cã b¸t canh rau rõng, lư¬ng kh« mµ ®Ëm ®µ t×nh nghÜa. Tr¶i qua mÊy tr¨m c©y sè ®ường rõng mưa bom b·o ®¹n, hä gÆp nhau trong chèc l¸t, chØ kịp “B¾t tay nhau qua cöa kÝnh vì råi” ®Ó råi l¹i tiÕp tôc lªn ®ường theo tiÕng gäi cña tiÒn phư¬ng “L¹i ®i, l¹i ®i trêi xanh thªm”. Nhµ th¬ Vò QuÇn Phư¬ng ®· nhËn xÐt: “Chç ®Æc s¾c trong th¬ Ph¹m TiÕn DuËt : lÊy cuéc sèng ®Ó nãi t×nh c¶m. C¸i ®Æc s¾c t×nh c¶m trong th¬ anh ph¶i t×m trong cuéc sèng, kh«ng t×m trong ch÷ nghÜa”. Qu¶ thËt, th¬ cña «ng cã giäng ch¾c khoÎ, ®ượm chÊt v¨n xu«i - mét giäng th¬ riªng biÖt, míi mÎ trong nÒn th¬ ca chèng MÜ. Nh÷ng h×nh ¶nh trÇn trôi, nh÷ng tõ ng÷ thưêng ngµy, nh÷ng sù vËt kh«ng nªn th¬ chót nµo l¹i to¶ s¸ng trong th¬ «ng. Nh÷ng chiÕc xe kh«ng kÝnh lµ mét s¸ng t¹o ®éc ®¸o cña Ph¹m TiÕn DuËt v× xưa nay Ýt cã hoÆc Ýt thÊy lo¹i xe như thÕ ®i l¹i trªn ®ường. ThÕ mµ trªn tuyÕn ®ưêng Trưêng S¬n cã hµng ngh×n, hµng v¹n chiÕc xe như thÕ. ThËt ®éc ®¸o, thËt li k×. §ã chÝnh lµ sù khèc liÖt, d÷ 11 déi cña chiÕn tranh ®ưîc to¸t ra tõ h×nh ¶nh nµy. Trong bµi th¬ cßn cã nh÷ng c©u mang d¸ng vÎ th« méc, b×nh dÞ rÊt lÝnh tr¸ng thêi trËn m¹c: - Kh«ng cã kÝnh kh«ng ph¶i v× xe kh«ng cã kÝnh Bom giËt, bom rung kÝnh vì ®i råi - Kh«ng cã kÝnh, õ th× cã bôi Bôi phun tãc tr¾ng như ngưêi giµ - Kh«ng cã kÝnh õ th× ướt ¸o Mưa tu«n mưa xèi như ngoµi trêi - Kh«ng cã kÝnh råi xe kh«ng cã ®Ìn Kh«ng cã mui xe, thïng xe cã xước… Nhưng còng cã nh÷ng c©u th¬ trµn ®Çy c¶m høng l·ng m¹n: “Nh×n thÊy giã vµo xoa m¾t ®¾ng ThÊy con ®ường ch¹y th¼ng vµo tim ThÊy sao trêi vµ ®ét ngét c¸nh chim Như sa như ïa vµo buång l¸i” ChÊt hiÖn thùc vÒ ®êi sèng chiÕn ®Êu gian khæ mµ hµo hïng cña c¸c chiÕn sÜ l¸i xe kÕt hîp hµi hoµ víi c¶m høng tr÷ t×nh giµu chÊt sö thi ®· t¹o nªn nh÷ng vÇn th¬ ®Çy Ên tưîng. §äc l¹i bµi th¬ dưêng như ta vÉn nghe trong giã rÝt, bôi mï vµ bom næ tiÕng cưêi nãi r©m ran, s«i næi vµ trÎ trung cña c¸c anh lÝnh l¸i xe. §©y lµ khóc tr¸ng ca anh hïng cña anh bé ®éi Cô Hå thêi ®¸nh MÜ. NÕu Bµi th¬ vÒ tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh lµ khóc tr¸ng ca anh hïng cña ngưêi lÝnh trªn mÆt trËn chiÕn ®Êu th× bµi th¬ §oµn thuyÒn ®¸nh c¸ cña Huy CËn lµ khóc tr¸ng ca ®Ñp ca ngîi ngưêi lao ®éng trªn biÓn c¶ lµm chñ lao ®éng vµ Tæ quèc. Trưíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, ngưêi ta biÕt ®Õn Huy CËn víi mét hån th¬ buån v¹n cæ sÇu thÊm ®Ém vµo vò trô vµ lßng ngưêi th× ®Õn nay, th¬ «ng ®· ngËp s©u vµo cuéc ®êi, hiÖn th©n khoÎ kho¾n nhÊt cho sù sèng. Cuéc sèng míi ïa vµo th¬ «ng, mang l¹i cho «ng mét sinh khÝ chưa tõng thÊy. §ã lµ cuéc sèng cña miÒn B¾c nưíc ta trong nh÷ng ngµy ®Çu x©y dùng chñ nghÜa x· héi. Nhµ th¬ ®· t×m thÊy mèi hoµ ®iÖu cña ngưêi lao ®éng víi m¹ch sèng ®ang tõng ngµy tư¬i da th¾m thÞt cña ®Êt nưíc. Mét kh«ng khÝ vui tư¬i, phÊn khëi cña cuéc ®êi, cña vïng than Qu¶ng Ninh ®ang h¨ng say lao ®éng tõ b×nh minh ®Õn hoµng h«n vµ 12 tõ hoµng h«n ®Õn b×nh minh. Con ngưêi n¸o nøc x©y dùng cuéc sèng míi, khÝ thÕ lµm ¨n thËt tưng bõng, ®oµn thuyÒn hïng dòng ra kh¬i lÊy giã lµm l¸i, lÊy tr¨ng lµm buåm: ThuyÒn ta l¸i giã víi buåm tr¨ng Lưít gi÷a m©y cao víi biÓn b»ng Dưêng như thiªn nhiªn còng hoµ vµo kh«ng khÝ lao ®éng khÈn trư¬ng cña ®oµn thuyÒn. Thiªn nhiªn như më ra b¸t ng¸t, mªnh m«ng. C¶ vò trô tõ tr¨ng, giã, m©y ®Õn biÓn ®Òu qu©y quÇn xung quanh ®oµn thuyÒn vµ con ngưêi, n©ng tÇm vãc con ngưêi lªn tÇm vãc vò trô. C«ng viÖc cña hä ®ưîc miªu t¶ như mét trËn ®¸nh. Ngưêi d©n chµi bưíc vµo lao ®éng b×nh thưêng như bưíc vµo nh÷ng trËn chiÕn ®Êu víi vò khÝ lµ nh÷ng tÊm lưíi, víi søc khoÎ cña c¬ b¾p vµ víi t©m thÕ cña ngưêi ®ang n¾m ch¾c phÇn th¾ng: Ra ®Ëu dÆm xa dß bông biÓn Dµn ®an thÕ trËn lưíi v©y gi¨ng. Lao ®éng thùc sù lµ niÒm vui cña cuéc ®êi míi, con ngưêi míi. B»ng lao ®éng vµ må h«i, hä - nh÷ng ngưêi d©n chµi - ®· viÕt nªn bµi ca cuéc ®êi trong mét ®ªm lao ®éng hµo høng, h¨ng say. Vµ b¶n hoµ tÊu cña con ngưêi víi vò trô ®· biÕn ®ªm thµnh héi hoa ®¨ng cho tíi khi trêi bõng s¸ng. §oµn thuyÒn ®¸nh c¸ h¸t khóc ca kh¶i hoµn: C©u h¸t căng buåm víi giã kh¬i §oµn thuyÒn ch¹y ®ua cïng mÆt trêi MÆt trêi ®éi biÓn nh« mµu míi M¾t c¸ huy hoµng mu«n dÆm phơi. Nhµ th¬ Huy CËn khi nãi vÒ t¸c phÈm cña m×nh ®· nhËn ®Þnh: “Bµi th¬ cña t«i lµ mét cuéc ch¹y ®ua gi÷a con ngưêi vµ thiªn nhiªn, vµ con ngưêi ®· chiÕn th¾ng. T«i coi ®©y lµ khóc tr¸ng ca, ca ngîi con người trong lao ®éng vµ tinh thÇn lµm chñ víi niÒm vui. Bµi th¬ còng lµ sù kÕt hîp gi÷a hiÖn thùc vµ l·ng m¹n”. Víi mét t×nh yªu biÓn d¹t dµo, víi mét c¶m høng say mª phÊn chÊn vµ nh÷ng nÐt vÏ tµi hoa, Huy CËn ®· s¸ng t¹o nh÷ng h×nh ¶nh th¬ hïng tr¸ng vÒ con ngưêi lao ®éng vµ cuéc sèng míi cña ®Êt nưíc trong thêi kú míi bưíc vµo x©y dùng XHCN trªn miÒn B¾c nưíc ta. 13 S¸ng t¸c v¨n häc lµ ho¹t ®éng nh»m “hiÓu biÕt, kh¸m ph¸ vµ s¸ng t¹o thùc t¹i x· héi” (Ph¹m V¨n §ång). HiÖn thùc ®Êt nưíc 1945-1975 kh¬i nguån s¸ng t¹o vµ lµ ®èi tưîng ph¶n ¸nh chñ yÕu cña nhiÒu t¸c phÈm v¨n chư¬ng. §ã lµ c¬ së t¹o nªn gi¸ trÞ hiÖn thùc cho v¨n häc. Nhưng hiÖn thùc trong th¬ kh«ng hoµn toµn kh« khèc, trÇn trôi. §êi sèng hiÖn thùc béc lé nhiÒu vÎ ®Ñp,gîi lªn nh÷ng niÒm vui vµ m¬ ưíc ®· lµm n¶y sinh c¶m høng l·ng m¹n. C¶m høng l·ng m¹n nhÊt lµ chÊt tr÷ t×nh c¸ch m¹ng lµ mét yếu tè quan träng cña thi ca, lµm nªn nÐt næi bËt cña thi ca thêi k× nµy, ®ã lµ sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a hiÖn thùc vµ l·ng m¹n. b.2. TiÕng nãi ngîi ca phÈm chÊt cña con ngưêi ViÖt Nam LÞch sö v¨n häc d©n téc xÐt ®Õn cïng lµ lÞch sö t©m hån cña d©n téc Êy. Lßng yªu nưíc, tinh thÇn tù hµo d©n téc lµ nÐt næi bËt trong t©m hån ngưêi ViÖt Nam. Nhưng ë ngưêi ViÖt Nam, yªu nưíc g¾n liÒn víi nh©n ®¹o, nh©n v¨n cao c¶. §iÒu nµy sÏ c¾t nghÜa ®ưîc v× sao mét d©n téc lu«n ph¶i cÇm gư¬m, cÇm sóng suèt mÊy ngh×n n¨m mµ th¬ v¨n l¹i nãi nhiÒu ®Õn nh©n nghÜa, ®Õn t×nh yªu, ®Õn th©n phËn con ngưêi trong x· héi. Yªu nưíc vµ nh©n ®¹o trë thµnh truyÒn thèng quý báu cña con ngưêi ViÖt Nam, v¨n häc ViÖt Nam. TiÕp thu truyÒn thèng Êy, v¨n häc ViÖt Nam thêi k× 1945-1975 nãi chung, th¬ ca nãi riªng ®· ph¸t huy nÐt lín trong tư tưëng cña d©n téc - còng lµ nh÷ng nÐt næi bËt trong phÈm chÊt cña con ngưêi ViÖt Nam thêi k× Êy, ®ã lµ chñ nghÜa yªu nưíc vµ tinh thÇn nh©n ®¹o. Víi hai cuéc chiÕn tranh yªu nưíc vÜ ®¹i, th¬ ca ®· s¸ng t¹o ®ưîc nh÷ng h×nh tưîng nghÖ thuËt cao ®Ñp vÒ ®Êt nưíc, vÒ nh©n d©n, vÒ c¸c tÇng líp, thÕ hÖ con ngưêi ViÖt Nam võa giµu truyÒn thèng d©n téc, võa ®Ëm nÐt thêi ®¹i. b.2.1. Lßng yªu nưíc, s½n sµng hi sinh v× Tæ quèc Nhµ th¬ Tè H÷u ®· tõng nãi: “D©n téc ta, d©n téc anh hïng”. Cuéc chiÕn tranh nh©n d©n ®ưîc ph¸t huy cao ®é ®· t¹o nªn trªn ®Êt nưíc nµy mét chñ nghÜa anh hïng phæ biÕn trong toµn d©n. Êy lµ thêi k× “ra ngâ gÆp anh hïng”. Th¬ ca ViÖt Nam thêi k× nµy ®· miªu t¶ ®ưîc nhiÒu gi¸ trÞ cao ®Ñp vÒ nh©n d©n víi lßng yªu nưíc thiÕt tha, s½n sµng hi sinh v× Tæ quèc. H×nh ¶nh nh©n d©n kh¸ng chiÕn ®ưîc miªu t¶ ®Ëm nÐt vµ gîi c¶m. Tõ ngưêi VÖ quèc qu©n “m¸ vµng nghÖ” ®Õn 14 nh÷ng anh gi¶i phãng qu©n hiªn ngang bÊt khuÊt; tõ nh÷ng bµ bñ, bµ bÇm ®Õn nh÷ng bµ mÑ con män võa ®Þu con võa gi· g¹o, tØa b¾p, chuyÓn l¸n ®¹p rõng; tõ nh÷ng em bÐ m¸ ®á bå qu©n ®Õn nh÷ng cô giµ tãc b¹c ... còng muèn lËp chiÕn c«ng. C¶ nưíc thµnh chiÕn sü trong cuéc chiÕn tranh b¶o vÖ Tæ quèc. Nhưng cã lÏ ®Ñp h¬n c¶ lµ h×nh ¶nh anh bé ®éi Cô Hå. §©y ®ưîc xem như nh©n vËt trung t©m, thÓ hiÖn kh¸ tËp trung nh÷ng ®Æc ®iÓm cña con ngưêi míi trong chiÕn ®Êu. Trong th¬ ca, hä kh«ng ph¶i lµ anh lÝnh thêi xưa “ch©n bưíc xuèng thuyÒn nưíc m¾t như mưa” mµ lµ anh lÝnh ch©n chất nhưng dòng c¶m, kiªn cưêng. §äc bµi th¬ §ång chÝ cña ChÝnh H÷u ta thÊy hiÖn lªn h×nh ¶nh ch©n thùc mµ cao ®Ñp cña anh bé ®éi trong thêi kú ®Çu cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p cßn nhiÒu khã kh¨n thiÕu thèn. Hä lµ nh÷ng ngưêi n«ng d©n nghÌo khæ tõ “tø xø ” nghe theo tiÕng gäi thiªng liªng cña Tæ quèc mµ t¹m xa quª h¬ng lªn ®ưêng chiÕn ®Êu. Hä “mÆc kÖ” quª nhµ, gia ®×nh, ngưêi th©n vµ c¶ nh÷ng g× rÊt ®çi th©n thuéc. ë chiÕn trưêng hä cïng chung môc ®Ých, cïng chung lÝ tưëng chiÕn ®Êu v× ®éc lËp tù do cña d©n téc; cïng chia sÎ gian lao thiÕu thèn cña cuéc sèng qu©n ngò ®Ó “sóng bªn sóng, ®Çu s¸t bªn ®Çu...” trë thµnh tri kØ vµ cao h¬n lµ thµnh ®ång chÝ ®ång ®éi kÒ vai s¸t c¸nh bªn nhau: §ªm nay rõng hoang sư¬ng muèi §øng c¹nh bªn nhau chê giÆc tíi §Çu sóng tr¨ng treo Rõng hoang sư¬ng muèi kh«ng chØ lµ mét hiÖn thùc mµ cao h¬n ®ã lµ ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn thö th¸ch ngưêi lÝnh. Trưíc hiÖn thùc khèc liÖt Êy hä vÉn ®øng v÷ng vµng víi c©y sóng trong tay s½n sµng chê giÆc tíi. §©y lµ hµnh ®éng s½n sµng chiÕn ®Êu v× lÝ tưëng cao ®Ñp, v× ®éc lËp tù do h¹nh phóc cho d©n téc. ChÝnh H÷u ®· t¹c bøc tưîng ®µi vÒ ngưêi chiÕn sü c¸ch m¹ng tõ t×nh ®ång chÝ. Tõ nh÷ng ngưêi lÝnh n«ng d©n nghÌo khæ “¸o v¶i ch©n kh«ng” ®ưîc t×nh c¶m c¸ch m¹ng cao ®Ñp n©ng bưíc hä mang trong m×nh d¸ng h×nh míi - d¸ng ®øng ViÖt Nam ë thÕ kØ XX anh dòng, hiªn ngang, bÊt khuÊt, kiªn cưêng. VÉn lµ nh÷ng anh lÝnh bộ đội Cụ Hồ nhưng ®Õn “Bµi th¬ về tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh” cña Ph¹m TiÕn DuËt l¹i cã mét th¸i ®é, tư thÕ, t×nh c¶m, khÝ ph¸ch míi mang tÝnh hiÖn ®¹i cña nh÷ng con ngưêi kh«ng ph¶i chê giÆc mµ lµ “t×m 15 giÆc” ®Ó ®¸nh “nh»m th¼ng qu©n thï mµ b¾n”. ThÕ hÖ c¸c anh lµ thÕ hÖ cña nh÷ng NguyÔn V¨n Th¹c, §Æng Thuú Tr©m ®· cã thêi méng m¬, s«i næi trªn ghÕ nhµ trưêng nay h¨m hë ra ®i chiÕn ®Êu gi¶i phãng miÒn Nam thèng nhÊt ®Êt nưíc víi mét lßng yªu nưíc rùc löa: “XÎ däc Trưêng S¬n ®i cøu nưíc”. Con ®ưêng Trưêng S¬n ®ưîc coi lµ mét con ®ưêng huyÒn tho¹i trong cuèn sö vµng ®¸nh MÜ. Hµng triÖu tÊn bom cña giÆc MÜ déi xuèng lµm biÕn d¹ng chiÕc xe qu©n sù: kh«ng kÝnh, kh«ng ®Ìn, kh«ng mui. Nhưng ngưêi lÝnh vÉn dòng c¶m, can trưêng trong tư thÕ: Ung dung buång l¸i ta ngåi Nh×n ®Êt, nh×n trêi, nh×n th¼ng Mét tư thÕ ung dung tíi møc ngang tµng cña ngưêi lÝnh l¸i xe. Mét sù tù tin, niÒm kiªu h·nh cña nh÷ng con ngưêi rÊt ®çi tù hµo vÒ sø mÖnh cña m×nh - sø mÖnh gi¶i phãng ®Êt nưíc: Xe vÉn ch¹y v× miÒn Nam phía trước ChØ cÇn trong xe cã mét tr¸i tim H×nh ¶nh ho¸n dô “tr¸i tim” lµ biÓu tưîng cña ý chÝ, cña bÇu nhiÖt huyÕt, cña kh¸t väng tù do, hoµ b×nh ch¸y báng trong tr¸i tim ngưêi chiÕn sÜ. Cho dï xe kh«ng kÝnh, kh«ng ®Ìn, kh«ng mui th× ngưêi lÝnh vÉn cßn mét tr¸i tim yªu nưíc, mét lßng kh¸t khao gi¶i phãng miÒn Nam ch¸y báng. Ph¹m TiÕn DuËt mang theo c¸i nh×n cña tuæi trÎ ViÖt Nam anh hïng, cña nh÷ng ngưêi lÝnh Trưêng S¬n ®· t¹o dùng bøc tưîng ®µi ngưêi lÝnh víi nÐt ngang tµng, dòng c¶m tiªu biÓu cho chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng. Th¬ ca ViÖt Nam 1945 - 1975 ®ã dùng nên nh÷ng tượng ®µi kØ niÖm k× vÜ, ghi l¹i nh÷ng chiÕn c«ng vÒ lßng yªu nưíc cña con ngưêi ViÖt Nam anh hïng. Khóc h¸t ru nh÷ng em bÐ lớn trªn lưng mÑ cña NguyÔn Khoa §iÒm lµ mét tưîng ®µi b»ng th¬ kh¾c ho¹ h×nh ¶nh ngưêi mÑ ViÖt Nam anh hïng trong kh¸ng chiÕn chèng MÜ cøu nưíc. Víi ngưêi mÑ Tµ ¤i, ngoµi viÖc nu«i con nªn ngưêi th× ®¸nh giÆc gi¶i phãng quª hư¬ng lµ ®iÒu träng ®¹i nhÊt cña ngưêi mÑ trong nh÷ng n¨m c¶ nưíc gång m×nh chèng ®Õ quèc MÜ x©m lưîc. TÊt c¶ nh÷ng c«ng viÖc mµ mÑ lµm như: gi· g¹o, tØa b¾p, chuyÓn l¸n, ®¹p rõng ®Òu v× viÖc chung, v× 16 lµng xãm, v× sù nghiÖp c¸ch m¹ng. Vµ ngay c¶ nh÷ng m¬ ưíc kh¸t väng cña mÑ còng dµnh cho quª hư¬ng, ®Êt nưíc: - Con m¬ cho mÑ h¹t g¹o tr¾ng ngÇn Mai sau kh«n lín vung chµy lón s©n - Con m¬ cho mÑ h¹t b¾p lªn ®Òu Mai sau con lín ph¸t mưêi Ka-lưi - Con m¬ cho mÑ ®ưîc thÊy B¸c Hå Mai sau con lín lµm ngưêi tù do §ã lµ nh÷ng ®iÒu ưíc ch©n thËt, cao quý v× ®ã lµ nh÷ng mong mái cña ngưêi mÑ lao ®éng nghÌo khæ cho kh¸ng chiÕn, cho cuéc sèng cña mäi ngưêi. Trong ®ã ưíc ®ưîc tù do lµ m¬ ưíc suèt ®êi cña mÑ, cña cả dân tộc. Kh¸t väng ®éc lËp tù do cña mÑ còng lµ tư¬ng lai vµ h¹nh phóc cña con, cña ®Êt nưíc. Cã thÓ nãi t×nh mÑ Tµ ¤i thiÕt tha vµ ®»m th¾m như t×nh c¶m ngưêi mÑ h»ng cã nhưng l¹i mang nÐt cao c¶ réng lín cña thêi ®¹i. V× thÕ mÑ trë thµnh ngưêi mÑ chiÕn sü- ngưêi mÑ Tæ quèc. §©y còng chÝnh lµ thµnh c«ng cña NguyÔn Khoa §iÒm khi đưa mét bµ mÑ miÒn nói vµo v¨n chư¬ng vµ ®· trë thµnh biÓu tưîng vÒ ngưêi mÑ ViÖt Nam nh©n hËu vµ anh hïng. T×nh yªu nưíc như lµ t×nh c¶m cã s½n trong mçi con ngưêi ViÖt Nam. §ã chÝnh lµ t×nh c¶m hån nhiªn, gi¶n dÞ vµ trong s¸ng nhưng còng rÊt m¹nh mÏ. b2.2. Kh¸m ph¸ nh÷ng t×nh c¶m míi cña con ngưêi ViÖt Nam Kh¸ng chiÕn ®· lµm thay ®æi nhiÒu trong t©m trÝ con ngưêi ViÖt Nam nhưng c¸i t©m lý cæ truyÒn, t©m lý träng t×nh nghÜa vèn ®ưîc thÓ hiÖn trong v¨n häc xưa l¹i tiÕp tôc ®ưîc thÓ hiÖn ë møc ®é cao h¬n. Tõ trong cuéc sèng míi, nh÷ng t×nh c¶m míi xuÊt hiÖn. §ã lµ t×nh ®ång chÝ, ®ång ®éi, t×nh mÑ con, t×nh bµ ch¸u... s©u nÆng, lµ lßng kÝnh yªu, thµnh kÝnh l·nh tô. C¸i t×nh míi nhÊt ®ã lµ t×nh ®ång chÝ, ®ång ®éi. Vµ ®ång chÝ còng lµ mét chñ ®ề hÕt søc míi mÎ cña thi ca lóc bÊy giê. Nhµ th¬ ChÝnh H÷u ®· ph¸t hiÖn t×nh c¶m míi, quan hÖ míi gi÷a ngưêi víi ngưêi trong c¸ch m¹ng vµ kh¸ng chiÕn qua nh÷ng vÇn th¬ bay bæng nhưng giµu chÊt hiÖn thùc §ång chÝ. Theo lÝ 17 gi¶i cña nhµ th¬, ®iÓm xuÊt ph¸t cña t×nh c¶m nµy lµ tõ sù gièng nhau ë c¶nh ngé, xuÊt th©n nghÌo khæ vµ cïng chung lÝ tưëng, môc ®Ých, nhiÖm vô: Sóng bªn sóng, ®Çu s¸t bªn ®Çu §ªm rÐt chung ch¨n thµnh đôi tri kØ Mét ch÷ “chung” khiÕn nh÷ng ngưêi lÝnh vèn xa l¹ l¹i trë thµnh “§ång chÝ”. T×nh c¶m nµy kh«ng ph¶i chØ v× c¸i chung lín lao mµ cßn lµ sù c¶m th«ng s©u xa t©m tư nçi lßng cña nhau, lµ sù chia sÎ nh÷ng gian lao, thiÕu thèn cña cuéc ®êi c¸ch m¹ng: Anh víi t«i đã tõng c¬n ín l¹nh Sèt run ngưêi vÇng tr¸n ưít må h«i ¸o anh r¸ch vai QuÇn t«i cã vài m¶nh v¸ MiÖng còn cưêi buèt gi¸ Ch©n kh«ng giµy Thư¬ng nhau tay n¾m lÊy bµn tay Më ®Çu khổ th¬ lµ h×nh ¶nh Anh víi t«i ®«i ngưêi xa l¹ nhưng kÕt thóc l¹i lµ Thư¬ng nhau tay n¾m lÊy bµn tay. Mét h×nh ¶nh giµu c¶m xóc, mét biÓu tưîng ®Ñp ®Ï cña t×nh ®ång chÝ ®Ých thùc, cña søc m¹nh ®oµn kÕt. ChÝnh t×nh ®ång chÝ s©u nÆng, th¾m thiÕt ®· g¾n bã nh÷ng ngưêi lÝnh c¸ch m¹ng. Søc m¹nh cña t×nh ®ång chÝ ®· gióp hä ®øng v÷ng bªn nhau vưît lªn tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu kh¾c nghiÖt cña thêi tiÕt vµ mäi gian khæ ®Ó ®i tíi th¾ng lîi cuèi cïng. Trong khã kh¨n, trong bom ®¹n, ranh giíi sù sèng vµ c¸i chÕt chØ lµ rÊt mong manh, ngưêi lÝnh thÊu hiÓu s©u s¾c gi¸ trÞ ®Ých thùc cña sù sèng vµ ý nghÜa cao ®Ñp cña t×nh ®ång chÝ ®ång ®éi: Nh÷ng chiÕc xe tõ trong bom r¬i §· vÒ ®©y häp thµnh tiÓu ®éi GÆp bÌ b¹n suèt däc ®ưêng ®i tíi B¾t tay nhau qua cöa kÝnh vì råi §ã lµ mét c¸i b¾t tay rÊt ®éc ®¸o qua cöa kÝnh vì råi. Qua « cöa kÝnh vì hä truyÒn h¬i Êm cho nhau vµ cho nhau nh÷ng høa hÑn lËp c«ng. C¸i b¾t tay nång Êm t×nh b¹n, t×nh ngưêi hay chÝnh lµ sù sèng ®ang në hoa trong sù huû diÖt cña kÎ thï. Cã thÓ nãi r»ng t×nh ®ång chÝ, ®ång ®éi lµ b¶n chÊt, lµ søc m¹nh cña 18 ngưêi lÝnh. Tõ c¸i n¾m lÊy bµn tay trong th¬ ChÝnh H÷u ®Õn c¸i b¾t tay trong th¬ Ph¹m TiÕn DuËt lµ c¶ mét qu¸ tr×nh trưëng thµnh vµ hiÖn ®¹i cña qu©n ®éi ta trong chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc, ®Êt nưíc. Th¬ ca 1945-1975 ®· dùng ®ưîc nh÷ng tưîng ®µi k× vÜ, ghi l¹i nh÷ng chiÕn c«ng vµ lßng yªu nưíc cña nh÷ng con ngưêi ViÖt Nam anh hïng. Nhưng céi nguån cña lßng yªu nưíc lµ tõ ®©u? Nhµ v¨n Nga I-li-a £-ren-bua cã viÕt: “Lßng yªu nước ban ®Çu lµ lßng yªu nh÷ng vËt tÇm thường nhÊt. Yªu c¸i c©y trång trưíc nhµ, yªu c¸i phè nhá ®æ ra bê s«ng, yªu vÞ th¬m chua m¸t cña tr¸i lª mïa thu hay mïa cá ë th¶o nguyªn cã h¬i rượu m¹nh. Lßng yªu nhµ, yªu lµng xãm, yªu quª hư¬ng trë nªn t×nh yªu Tæ quèc”. BÕp löa cña B»ng ViÖt ®· ®Ó l¹i trong lßng ngưêi ®äc c¶m xóc d¹t dµo cña hoµi niÖm, cña t×nh yªu lan to¶ víi c¸i nãng, c¸i nång ®ưîm cña bÕp löa quª nhµ, víi sù Êm ¸p, Êp iu cña “ngän löa lßng ngưêi”. Qua BÕp löa, B»ng ViÖt ®· d¾t ngưêi ®äc vµo s©u trong m¹ch kÓ, m¹ch håi tưëng víi mét håi øc ®Ñp vµ ®ưîc t¸i hiÖn tõ h×nh ¶nh gi¶n dÞ nhưng rÊt ®çi thiªng liªng - bÕp löa: Mét bÕp löa chên vên sư¬ng sím Mét bÕp löa Êp iu nång ®ưîm Ch¸u thư¬ng bµ biÕt mÊy n¾ng mưa BÕp löa - ngưêi bµ, hai h×nh ¶nh lóc nµo còng to¶ s¸ng l¹ k×, trë thµnh ®iÓm ®i vÒ trong câi nhí. BÕp löa gîi nhí nh÷ng kØ niÖm tuæi th¬ g¾n víi t¸c gi¶, ®ưa t¸c gi¶ t×m vÒ víi bÕp löa quª nhµ còng lµ t×m vÒ víi tuæi th¬ sèng bªn bµ, trong sù che chë, n©ng niu ®Çy tr×u mÕn. Trong c¶m nhËn, nçi nhí ®Çu tiªn cña ®øa ch¸u phư¬ng xa lµ “bÕp löa cñi r¬m ” vµ “t×nh bµ” còng hiÖn lªn víi c¸i Êm ¸p ®ậm ®µ, g¾n bã ®· sưëi Êm suèt thêi th¬ Êu: Nhãm bÕp löa Êp iu nồng ®ưîm Nhãm niÒm yªu thư¬ng khoai s¾n ngät bïi Nhãm nåi x«i g¹o míi sÎ chung vui Nhãm dËy c¶ nh÷ng t©m t×nh tuæi nhá BÕp löa lµ Èn dô cña t×nh c¶m nång hËu n¬i ngưêi bµ vµ t×nh c¶m cña ngưêi bµ chÝnh lµ h×nh ¶nh Èn dô cña ngän löa - tượng trưng cho mét t×nh yªu cao 19 nhÊt. BÕp löa lµ tưîng trưng cña c¸i ®¬n s¬ khiªm nhưêng nhưng Êm ¸p, nång ®ưîm. Ngưêi bµ còng vËy: thËt ch©n chÊt, méc m¹c, song còng Èn chøa t×nh yªu v« bê bÕn, thiÕt tha, chan chøa. LÊy bÕp löa ®Ó nãi vÒ t×nh c¶m cña bµ, B»ng ViÖt h¼n ph¶i nÆng lßng víi bµ, víi quª hư¬ng l¾m! B»ng ViÖt - ®øa con xa quª - lu«n thưêng trùc trong tim nçi nhí vÒ bÕp löa, vÒ t×nh yªu nång Êm cña bµ. Nhưng nhí vÒ bÕp löa còng lµ nhí vÒ quª nhµ. Nhí vÒ bµ ®ång nghÜa víi nhí vÒ tæ Êm gia ®×nh trong niÒm vui sum häp. Như thÕ trong t×nh c¶m cña bµ cßn cã c¶ t×nh c¶m cña ®Êt nưíc. T¸c gi¶ nhí vÒ bµ còng lµ yªu ®Êt nưíc, quª hư¬ng: Giê ch¸u ®· ®i xa. Cã ngän khãi tr¨m tµu Cã löa tr¨m nhµ niÒm vui tr¨m ng¶ Nhưng ch¼ng lóc nµo quªn nh¾c nhë Sím mai nµy bµ nhãm bÕp lªn chưa? Trong suèt bµi th¬ B»ng ViÖt ®· ®ưa ta theo mét hµnh tr×nh cao c¶: tõ bÕp löa cñi r¬m ®Ëm ®µ mïi quª hư¬ng tíi bÕp löa, ngän löa cña lßng bµ ngät ngµo, Êm ¸p; tõ tiÕng chim tu hó ®Õn vÞ ngät bïi cña khoai s¾n, cña nåi x«i g¹o míi. Đã chÝnh lµ hån quª, hån non nưíc. Hµnh tr×nh Êy tùa như hµnh tr×nh cña nh÷ng giät nưíc hoµ vµo suèi, suèi ®æ ra s«ng, s«ng ra biÓn vËy. Khai th¸c nh÷ng ®iÒu tưëng chõng như gi¶n dÞ nhưng l¹i cã søc kh¸i qu¸t lín ®ã lµ mét trong nh÷ng xu hưíng chÝnh cña th¬ ca 1945-1975. Th¬ ca thêi k× nµy ®· kh¸m ph¸ nh÷ng nguån t×nh c¶m lín: yªu nưíc, yªu d©n téc, yªu ®ång chÝ, ®ång ®éi, yªu gia ®×nh... §ã lµ ngän nguån søc m¹nh cña chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng. b2.3 TiÕng nãi l¹c quan, yªu ®êi D©n téc ta trong mÊy ngh×n n¨m lÞch sö ®· chøng tá mét søc sèng m·nh liÖt, bÊt chÊp mäi hoµn c¶nh khã kh¨n kh¾c nghiÖt ®Ó vư¬n tíi chiÕn th¾ng hưíng tíi tư¬ng lai tư¬i s¸ng. §ã còng lµ nÐt ®Ñp truyền thèng trong t©m hån con ngưêi ViÖt Nam mäi thêi ®¹i. Th¬ ca ViÖt Nam 1945-1975 còng thÓ hiÖn mét søc sèng bÒn bØ vµ tinh thÇn l¹c quan cña d©n téc. §äc th¬ ca kh¸ng chiÕn ta thÊy cã nô cưêi, cã tiÕng h¸t. §ã lµ nô cưêi “buèt gi¸” trong th¬ ChÝnh H÷u. Nô cưêi Êy bõng s¸ng lªn trong c¬n giã rÐt, 20