Tài liệu Khảo sát từ ngữ chỉ không gian trong thơ tố hữu (2)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THỊ THƠM KHẢO SÁT TỪ NGỮ CHỈ KHÔNG GIAN TRONG THƠ TỐ HỮU LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC THÁI NGUYÊN - 2013 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên THÁI NGUYÊN - 2013 http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THỊ THƠM KHẢO SÁT TỪ NGỮ CHỈ KHÔNG GIAN TRONG THƠ TỐ HỮU Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 60 22 02 40 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Hà Quang Năng THÁI NGUYÊN - 2013 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên THÁI NGUYÊN - 2013 http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận văn Nguyễn Thị Thơm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên i http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới PGS.TS Hà Quang Năng, người đã hướng dẫn tôi viết luận văn này. Xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo đã giảng dạy, khoa Sau đại học, Trung tâm Học liệu Đại học Thái Nguyên, đã tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Sau cùng, xin cảm ơn gia đình, người thân, đồng nghiệp và các học viên Cao học Ngôn ngữ K19 đã động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và viết luận văn. Thái Nguyên, ngày 02 tháng 4 năm 2013 Tác giả Nguyễn Thị Thơm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ii http://www.lrc-tnu.edu.vn MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cảm ơn ........................................................................................................... i Lời cam đoan ....................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii Danh mục các bảng ............................................................................................ iv MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................. 2 3. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 5 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 5 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 6 6. Phương pháp và thủ pháp nghiên cứu ............................................................. 6 7. Đóng góp của luận văn .................................................................................... 7 8. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 7 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ THUYẾT ...................................................................... 8 1.1. Một số khái niệm có liên quan đến đề tài................................................. 8 1.1.1. Từ và đoản ngữ.......................................................................................... 8 1.1.2. Danh từ và danh ngữ ................................................................................. 9 1.1.3. Nghĩa và trường nghĩa ............................................................................ 10 1.1.4. Ngôn ngữ và văn hóa .............................................................................. 12 1.1.5. Khái niệm về không gian ......................................................................... 19 1.1.6. Khái niệm không gian nghệ thuật .......................................................... 20 1.1.7. Không gian và vấn đề tri nhận không gian ............................................. 22 1.2. Một số nét khái quát về nhà thơ Tố Hữu và về từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu .................................................................................... 23 1.2.1. Vài nét về cuộc đời, sự nghiệp thơ ca và phong cách thơ Tố Hữu ......... 23 1.2.2. Sơ lược về từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu .............................. 27 Tiểu kết ............................................................................................................. 29 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Chƣơng 2. KẾT QUẢ THỐNG KÊ CÁC TỪ NGỮ CHỈ KHÔNG GIAN VÀ KHẢ NĂNG KẾT HỢP CỦA TỪ NGỮ CHỈ KHÔNG GIAN TRONG THƠ TỐ HỮU ...................................................................... 30 2.1. Kết quả thống kê các từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu ......... 30 2.1.1. Nhận xét chung ........................................................................................ 30 2.1.2. Danh từ, danh ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu ............................ 31 2.1.3. Đại từ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu ................................................ 48 2.2. Khả năng kết hợp của từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu........ 50 2.2.1. Danh từ chỉ không gian kết hợp với danh từ........................................... 51 2.2.2. Danh từ chỉ không gian kết hợp với đại từ ............................................. 55 2.2.3. Danh từ không gian kết hợp với động từ ................................................ 57 2.2.4. Danh từ chỉ không gian kết hợp với tính từ ............................................ 58 2.2.5. Danh từ không gian kết hợp với số từ ..................................................... 61 Tiểu kết ............................................................................................................. 63 Chƣơng 3. ĐẶC ĐIỂM NGỮ NGHĨA CỦA TỪ NGỮ CHỈ KHÔNG GIAN TRONG THƠ TỐ HỮU ...................................................................... 64 3.1. Không gian chân thực, cụ thể ................................................................. 64 3.1.1. Không gian làng quê ............................................................................... 64 3.1.2. Không gian thành thị ............................................................................... 67 3.1.3. Không gian chiến tranh ........................................................................... 69 3.1.4. Không gian lao tù .................................................................................... 71 3.2. Không gian ƣớc lệ..................................................................................... 73 3.2.1. Không gian liên tưởng – tưởng tượng ..................................................... 73 3.2.2. Không gian tâm linh ................................................................................ 75 3.2.3. Không gian văn hóa – tín ngưỡng........................................................... 77 3.3. Không gian thiên nhiên – vũ trụ ............................................................. 79 3.4. Hiện tƣợng chuyển nghĩa của từ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu ... 83 Tiểu kết ............................................................................................................. 89 KẾT LUẬN ...................................................................................................... 90 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 92 PHỤ LỤC ......................................................................................................... 96 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1: Các từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu ................................. 30 Bảng 2.2. Bảng thống kê khả năng kết hợp của danh từ chỉ không gian với các từ loại khác ......................................................................... 51 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Không gian là một trong những đối tượng phản ánh của tác phẩm văn học, là một phạm trù thẩm mĩ. Không có hình tượng nghệ thuật nào lại không tồn tại trong không gian của chủ thể sáng tác. Không gian gắn với những quan niệm về nghệ thuật, về con người, về thế giới chủ quan. Không gian còn là một yếu tố quan trọng góp phần làm sáng tỏ được những vấn đề thực sự của ngôn ngữ liên quan đến văn học với tư cách là “nghệ thuật ngôn từ”. Không gian trong nghệ thuật cũng được coi là một hình tượng nghệ thuật. Cũng như thời gian nghệ thuật, không gian nghệ thuật là hình thức tồn tại của thế giới nghệ thuật. Không gian nghệ thuật là sản phẩm của nghệ sĩ nhằm biểu hiện về con người, về thế giới, đồng thời thể hiện quan niệm nhân sinh. Không gian trong nghệ thuật có mô hình và ngôn ngữ riêng của mình vì nó thể hiện quan niệm về trật tự thế giới, về sự lựa chọn của con người. 1.2. Tố Hữu là một nhà thơ lớn của dân tộc. Ngay từ khi mới xuất hiện, thơ Tố Hữu đã được xem là “bó hoa lộng lẫy”, là “lá cờ đầu của thơ ca Cách mạng” và đã sớm thu hút được sự quan tâm của giới nghiên cứu, phê bình văn học. Đúng như Phong Lan và Mai Hương nhận xét: “Trên bầu trời của văn học Việt Nam hiện đại, Tố Hữu luôn được coi là ngôi sao sáng, là người mở đầu và dẫn đầu tiêu biểu cho thơ ca Cách mạng. Sáu mươi năm gắn bó với hoạt động Cách mạng và sáng tạo thơ ca, ông thực sự tạo nên được niềm yêu mến, nỗi đam mê bền chắc trong nhiều độc giả. Ông là người đem đến cho công chúng và rồi cũng nhận lại từ họ sự đồng điệu, đồng cảm, đồng tình tuyệt diệu, đang là niềm mơ ước của mọi sự nghiệp thơ ca, kể cả những nhà thơ lớn cùng thời với ông ”. Thơ Tố Hữu là thơ trữ tình chính trị và là sự kết hợp sáng tạo giữa tính dân tộc và tính hiện đại cả trong nội dung và nghệ thuật biểu hiện. Thơ ông đã chinh phục được nhiều thế hệ bạn đọc qua giọng điệu trữ tình Cách mạng ấm áp tính đời, tình người và đã lắng sâu trong lòng quần chúng nhân dân trong suốt thời gian qua. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Mỗi tác giả có một phong cách nghệ thuật đặc trưng được tạo nên từ chính việc lựa chọn chất liệu ngôn ngữ để sáng tạo tác phẩm, tạo nên những từ ngữ mang dấu ấn cá nhân của từng thi sĩ. Nghiên cứu từ ngữ cũng chính là đi tìm những yếu tố làm nên phong cách của một nhà thơ, từ đó tìm ra con đường khám phá thế giới nghệ thuật riêng của tác giả. 1.3. Tuy đã có nhiều bài viết và công trình nghiên cứu, khám phá thơ Tố Hữu từ nhiều góc độ nhưng cho đến nay, chưa có công trình nào chọn từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu làm đối tương nghiên cứu. Xuất phát từ thực tế ấy, với mong muốn tìm được hướng nghiên cứu văn học dưới cái nhìn ngôn ngữ học, chúng tôi đã mạnh dạn tiến hành nghiên cứu đề tài: “Khảo sát từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu” nhằm tìm hiểu sự vận động và biến đổi của từ ngữ chỉ không gian trong hoạt động hành chức. Từ đó, luận văn sẽ làm sáng tỏ phần nào đặc trưng từ ngữ - một phần làm nên phong cách nghệ thuật thơ Tố Hữu. 1.4. Tố Hữu là một tác gia lớn, có vị trí đặc biệt trong nền văn học Việt Nam hiện đại. Thơ ông được đưa vào giảng dạy ở chương trình phổ thông, cao đẳng, đại học. Bởi vậy, việc nghiên cứu và khảo sát các từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu là một việc làm có ý nghĩa, góp phần thiết thực vào việc giảng dạy và học tập thơ Tố Hữu trong nhà trường phổ thông hiện nay. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Sơ lƣợc tình hình nghiên cứu các sáng tác thơ Tố Hữu Tố Hữu là một cây đại thụ của nền văn học Việt Nam hiện đại. Khối lượng tác phẩm của ông rất đồ sộ: hàng chục tập thơ với gần một nghìn bài. Đây quả là một con số không nhỏ. Vì vậy, trong suốt thời gian qua ngay từ khi bước chân vào thi đàn, Tố Hữu đã gây được sự chú ý của rất nhiều nhà nghiên cứu, phê bình văn học trong cả nước như: K và T, Trần Minh Tước, Trần Huy Liệu, Đặng Thai Mai, Hoài Thanh, Lê Đình Kỵ, Hà Minh Đức, Vũ Đức Phúc, Phan Cự Đệ, Nguyễn Văn Hạnh, Nguyễn Đăng Mạnh, Trần Đình Sử...và các Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn nhà văn, nhà thơ nổi tiếng như Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Nguyễn Đình Thi, Hoàng Trung Thông, ... Tuy nhiên xuất phát từ những góc độ, khía cạnh tiếp cận khác nhau, nhưng các nhà nghiên cứu đều gặp gỡ và thống nhất trong nhận định: Tố Hữu là một phong cách lớn trong sự phát triển của nền văn học dân tộc. Thơ ông không chỉ đặc sắc ở nội dung, tư tưởng mà còn đặc sắc về nghệ thuật trên các phương diện phong cách và ngôn ngữ. Bằng những hiểu biết sâu rộng và tài năng riêng, mỗi người theo một cách thức riêng của mình đã chỉ ra thế giới nghệ thuật mới mẻ, phong phú, khác biệt cùng các giá trị nhân văn và thẩm mĩ, sâu sắc, lâu bền của thơ Tố Hữu. Trong những công trình biên khảo chuyên sâu về thơ ông nổi bật nhất là ba công trình: “Thơ Tố Hữu” của Lê Đình Kỵ (1979), “Thơ Tố Hữu, tiếng nói đồng ý, đồng tình, tiếng nói đồng chí” và “Phong cách nghệ thuật thơ Tố Hữu” của Nguyễn Văn Hạnh (1985), và “Thi pháp thơ Tố Hữu” của Trần Đình Sử (1987). 2.2. Khái quát về nghiên cứu từ ngữ chỉ không gian, trƣờng nghĩa không gian trong tiếng Việt, trong các văn bản nghệ thuật Nghiên cứu về từ ngữ chỉ không gian, trường nghĩa không gian trong tiếng Việt, trong các văn bản nghệ thuật đã có các công trình của các tác giả như: “Thời gian và không gian trong thế giới nghệ thuật của Nam Cao” của Trần Đăng Xuyền (Tạp chí Văn học số 5-1991), “Sự biểu đạt bằng các tín hiệu thẩm mĩ không gian trong ca dao” của Trương Thị Nhàn (Luận án Phó tiến sĩ Ngữ Văn, ĐHSP Hà Nội-1995), “Các từ ngữ chỉ không gian trong thơ Hàn Mặc Tử” của Nguyễn Thị Thanh Đức (ĐHSP Vinh-2002), “Không gian nghệ thuật trong thơ trữ tình” của Bùi Thị Minh Duyên (ĐHSP Hà Nội-2005), “Múa võ trong không gian hẹp” của Lê Quang Trang (NXB Hội Nhà văn-2006), “Không gian trong mảng ca dao về lao động sản xuất” của Cao Thị Thu Hường (ĐH Vinh-2009), “Trường nghĩa không gian trong thơ Nguyễn Bính” của Nguyễn Thị Thu Vân (ĐH Hải Phòng-2011), “Trường nghĩa không gian trong thơ Nguyễn Duy” của Nguyễn Thị Dung (ĐH Hồng Đức-2011), “Khảo sát các Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn từ ngữ chỉ không gian trong thơ Đồng Đức Bốn” của Tống Thị Diễm Hương (ĐH Hải Phòng - 2012). Như vậy, có thể thấy các công trình nghiên cứu về từ ngữ chỉ không gian, trường nghĩa không gian trong tác phẩm văn chương rất phong phú. Tuy nhiên, cho đến nay vẫn chưa có một công trình riêng biệt nào nghiên cứu chuyên sâu và hệ thống về từ ngữ chỉ không gian, trường nghĩa không gian trong thơ Tố Hữu. Từ cơ sở đó, luận văn này hi vọng sẽ là một đóng góp mới cho hướng nghiên cứu trên. 2.3. Nghiên cứu về ngôn ngữ thơ Tố Hữu Nghiên cứu về thơ Tố Hữu từ phương diện ngôn ngữ đã có các công trình của các tác giả như: “Về cách dùng từ chỉ mầu sắc trong thơ Tố Hữu” của Lê Anh Hiền (Tạp chí Ngôn ngữ số 4-1976), “Tính dân tộc hiện đại của ngôn từ thơ Tố Hữu” của Trần Đình Sử (Báo Văn nghệ số 36-1985), “Nhạc điệu thơ Tố Hữu” của Nguyễn Trung Thu (Tạp chí Văn học số 6-1968), “Từ láy trong ba tập thơ Từ ấy, Việt Bắc và Gió Lộng của Tố Hữu” của Nguyễn Thị Hương Trang (Luận văn tốt nghiệp trường ĐHSP TN-2003), “Ẩn dụ tu từ trong thơ Tố Hữu” của Nguyễn Huệ Yên (Luận văn thạc sĩ khoa học ngữ văn, trường ĐHSP TN, năm 2004) và nhiều công trình khác. Trong bài viết “Nhạc điệu trong thơ Tố Hữu”, Nguyễn Trung Thu đã có nhận định, đánh giá khá sâu sắc và khái quát về ngôn ngữ thơ trongphong cách nghệ thuật của Tố Hữu: “Tố Hữu là người rất am hiểu ngôn ngữ dân tộc, ngôn ngữ quần chúng, rất am hiểu thơ ca dân gian và thơ cổ điển. Qua sáng tác của Tố Hữu chúng ta có thể tìm thấy nhiều mặt Tố Hữu đã tiếp thu thành quả của ca dao, dân ca, thơ văn cổ điển và hiện đại”. Nghiên cứu ngôn ngữ trong tác phẩm văn chương có rất nhiều hướng đi, nhất là những năm gần đây, nhiều vấn đề của văn học được soi rọi dưới cái nhìn của ngôn ngữ học hiện đại. Đi sâu vào lí giải sức hấp dẫn của ngôn ngữ thơ Tố Hữu, hầu hết các bài viết, các bài phê bình, các công trình nghiên cứu chỉ đề cập đến ngôn ngữ thơ Tố Hữu như là dẫn chứng để minh họa cho những Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn phát hiện về những vấn đề lớn như: thi pháp thơ, phong cách nghệ thuật, bản sắc thơ Tố Hữu,…Một số bài viết, bài phê bình có đưa ra những nhận xét về nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ của Tố Hữu trong việc tạo dựng không gian. Trong bài viết của mình, Đặng Thai Mai đã nhận xét Tố Hữu “là một nhà thơ đã vận dụng âm điệu và âm hưởng của tiếng Việt một cách hết sức tài tình”. Trên cơ sở nguồn tư liệu quý báu có tính gợi mở, định hướng của các nhà nghiên cứu, thẩm bình, lựa chọn đề tài “Khảo sát từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu” chúng tôi cố gắng tìm ra cách tiếp cận thơ Tố Hữu ở một góc độ mới: tìm hiểu cách tổ chức ngôn từ của nhà thơ trong việc biểu hiện không gian nghệ thuật. 3. Mục đích nghiên cứu Đề tài thực hiện các mục đích sau: - Xác định không gian như một phạm trù thẩm mĩ của nghệ thuật biểu thị thi ca - một phạm trù cho phép lí giải những quan niệm của chủ thể sáng tạo. - Khảo sát và nêu kết quả thống kê các từ ngữ chỉ không gian, cách kết hợp của những từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu. - Tìm hiểu về ngữ nghĩa của các từ ngữ chỉ không gian và một số hiện tượng chuyển nghĩa của từ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu nhằm giúp cho công việc giảng dạy và hoạt động văn học trong nhà trường có cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn có những nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản sau: - Xây dựng cơ sở lí luận việc thực hiện nghiên cứu về từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu. - Trên cơ sở khảo sát, thống kê, phân loại các từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu, chỉ ra những đặc điểm nổi bật trong cách tổ chức ngôn từ của nhà thơ khi biểu hiện không gian nghệ thuật. Nêu các đặc điểm về ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu. Từ đó luận văn khái quát chung về đặc trưng ngôn ngữ thơ Tố Hữu - một phần làm nên diện mạo thơ ông. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn - Từ những vấn đề về nội dung và phương pháp của đề tài, luận văn hướng vào đóng góp thực tiễn trong việc phân tích và giảng dạy các tác phẩm văn chương trong trường phổ thông. 5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Do khuôn khổ của luận văn có hạn nên chúng tôi chỉ tập trung khảo sát các từ ngữ chỉ không gian trong 3 tập thơ của Tố Hữu, đó là: “Từ ấy”, “Việt Bắc” và “Gió lộng”. Các tư liệu khảo sát và trình bày trong luận văn được thu thập từ 113 bài thơ đã được chính Tố Hữu chọn lựa, sửa chữa và sắp xếp trong cuốn “Thơ Tố Hữu”, Nxb. Văn hóa và Thông tin, Hà Nội, 2002. 6. Phƣơng pháp và thủ pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng phối kết hợp các phương pháp và thủ pháp nghiên cứu sau: 6.1. Thi pháp học thể loại: vận dụng thi pháp thể loại (thơ trữ tình) 6.2. Phương pháp thống kê, phân loại Bước đầu tiên của quá trình nghiên cứu chúng tôi tiến hành khảo sát các tác phẩm thơ của Tố Hữu trong tuyển tập “Thơ Tố Hữu” thu thập, thống kê và phân loại các từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu. Đây là phương pháp giúp luận văn có cơ sở khoa học, chính xác và thuyết phục. 6.3. Phương pháp phân tích diễn ngôn Bằng phương pháp này, chúng tôi có thể phân tích nội dung các bài thơ của Tố Hữu trong tuyển tập “Thơ Tố Hữu” để rút ra các từ ngữ chỉ không gian với tư cách là thi liệu, trên cơ sở đó tiến hành thống kê các từ ngữ, từ đó khái quát, tổng hợp thành các đặc điểm cụ thể của từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu cũng như hiệu quả của nó trong việc biểu hiện không gian nghệ thuật trong thơ ông. 6.4. Phương pháp miêu tả Chúng tôi tiến hành phân tích ngữ liệu, miêu tả các hiện tượng, để thấy được một cách cụ thể đặc điểm ngữ pháp và ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn không gian trong thơ Tố Hữu. Từ đó rút ra nhận định tổng quát về đối tượng nghiên cứu. 7. Đóng góp của luận văn 7.1. Về lý luận: Khảo sát từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu góp phần làm sáng tỏ những nét độc đáo trong phong cách thơ Tố Hữu nhằm khẳng định tài năng “lá cờ đầu của thơ ca cách mạng”. Đồng thời, xác định giá trị của từ ngữ chỉ không gian trong sự phát triển của thơ ca đương đại. 7.2. Về thực tiễn: Luận văn đóng góp thực tiễn vào việc phân tích và giảng dạy thơ Tố Hữu nói riêng cũng như các tác phẩm thơ ca trong nhà trường phổ thông nói chung. Nó còn góp phần thúc đẩy việc tìm hiểu tác phẩm văn học dựa trên mối quan hệ giữa nội dung và hình thức, nhất là con đường tiếp cận ngôn ngữ tác hẩm ở cấp độ từ ngữ. 8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chƣơng 1. Cơ sở lí thuyết Chƣơng 2. Kết quả thống kê các từ ngữ chỉ không gian và khả năng kết hợp của từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu Chƣơng 3. Đặc điểm ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Chƣơng 1 CƠ SỞ LÍ THUYẾT 1.1. Một số khái niệm có liên quan đến đề tài 1.1.1. Từ và đoản ngữ a. Từ được xem là đơn vị cơ bản của tiếng Việt, là một đơn vị mà đã, đang và có thể sẽ vẫn là đối tượng lâu dài, trọng tâm của ngôn ngữ học. Cho đến nay, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến vấn đề định nghĩa từ, có thể đã có tới trên 300 định nghĩa về từ. Với mỗi mục đích nghiên cứu khác nhau, người nghiên cứu có thể nhấn mạnh tới một phương diện nhất định của từ. Có nhiều định nghĩa khác nhau về từ nhưng theo chúng tôi có hai định nghĩa đáng quan tâm nhất. Đó là quan niệm của Nguyễn Tài Cẩn cho “Từ là đơn vị nhỏ nhất mà có thể vận dụng độc lập được” [5, 360]. Quan niệm này giúp ta phân biệt từ với những đơn vị nhỏ hơn và lớn hơn nó. Quan niệm của Đỗ Hữu Châu cho “Từ của tiếng Việt là một hoặc một số âm tiết cố định, bất biến, mang những đặc điểm ngữ pháp nhất định, nằm trong những kiểu cấu tạo nhất định, tất cả ứng với một kiểu ý nghĩa nhất định, lớn nhất trong tiếng Việt và nhỏ nhất để tạo câu” [10, 14] cũng đáng quan tâm. Bởi quan niệm này cho chúng ta ý thức đầy đủ về các phương diện của từ. Đơn vị cấu tạo nên từ của tiếng Việt là “tiếng” (còn gọi là các “từ tố, thành tố, yếu tố…”). Từ tiếng Việt được cấu tạo hoặc là bằng cách dùng một tiếng, hoặc là tổ hợp các tiếng lại theo lối nào đó. Có ba phương thức cấu tạo từ: - Dùng một tiếng làm một từ để có các từ đơn: nhà, cửa, hát, học, bay, đi, đứng… - Ghép các tiếng có quan hệ về nghĩa với nhau để có các từ ghép: học tập, dân tộc, sương muối, đường sá, chim chóc, mặt mũi, gan dạ, chim chích bông… - Ghép các tiếng trên cơ sở hòa phối ngữ âm (còn gọi là “láy”) để có các từ láy: chuồn chuồn, mong manh, lung linh, liên miên, bấp bênh, lấp lánh… Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn b. Đoản ngữ (cụm từ chính phụ, ngữ) là cụm từ trong đó có một thành tố trung tâm và một hay một số thành tố phụ đứng quây quần xung quanh đó để bổ sung thêm một số chi tiết thứ yếu về mặt ý nghĩa. Trong một đoản ngữ có từ đóng vai trò chủ yếu về mặt ngữ nghĩa và ngữ pháp, gọi là thành tố chính, các từ phụ thuộc vào thành tố chính gọi các thành tố phụ. Thành tố chính của ngữ có thể là danh từ (tạo nên danh ngữ), động từ (tạo nên động ngữ), tính từ (tạo nên tính ngữ). 1.1.2. Danh từ và danh ngữ trong tiếng Việt Nghiên cứu về từ loại là nghiên cứu các lớp từ của ngôn ngữ xét theo các đặc trưng ngôn ngữ của chúng. Để phân định các lớp từ (các từ loại) trong tiếng Việt, người ta thường căn cứ vào các tiêu chuẩn: ý nghĩa khái quát, khả năng kết hợp và chức vụ cú pháp của từ trong câu. Các ý nghĩa khái quát chính của các lớp từ tiếng Việt là: ý nghĩa chỉ vật, ý nghĩa hành động, ý nghĩa trạng thái, ý nghĩa tính chất, ý nghĩa số lượng, ý nghĩa quan hệ, ý nghĩa tình thái. Căn cứ vào đặc trưng ngữ pháp và nội dung ý nghĩa khái quát, vốn từ tiếng Việt có thể xếp vào 10 từ loại: danh từ, động từ, tính từ, số từ, đại từ, phụ từ, kết từ, trợ từ, tình thái từ và thán từ. Các từ ngữ chỉ không gian thường mang ý nghĩa khái quát chính là chỉ vật, hiện tượng, địa danh là cách gọi tên (định danh) các sự vật thuộc các phạm trù khác nhau. Với đối tượng nghiên cứu là “Từ ngữ chỉ không gian trong thơ Tố Hữu”, chúng tôi xin chỉ giới hạn phần cơ sở lí thuyết ở danh từ và danh ngữ (cụm danh từ) - các đơn vị có vai trò định danh và có nghĩa thuộc các trường nói trên. a. Khái niệm về danh từ Từ loại là một phạm trù từ vựng - ngữ pháp. Danh từ, động từ, tính từ, số từ,… là những từ loại được phân định dựa trên những tiêu chí, đặc điểm về mặt ý nghĩa, về hình thức ngữ pháp, chức năng ngữ pháp. Danh từ, theo cách hiểu thông thường và phổ biến nhất, là những từ biểu thị sự vật (bao gồm cả người, động vật, sự vật, hiện tượng, khái niệm…). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Danh từ được chia thành hai lớp nhỏ là danh từ chung và danh từ riêng. Danh từ chung bao gồm: - Danh từ chỉ đơn vị: con, cái, tấm, cân, mét, nắm, vốc,... - Danh từ chỉ sự vật: công nhân, học sinh, mèo, na, bàn,... - Danh từ chỉ khái niệm trừu tượng: tư tưởng, đạo đức, thói quen,... - Danh từ chỉ chất liệu: nước, rượu, cát,... Danh từ là kết quả của quá trình dịnh danh của người nói. Quá trình định danh này thể hiện rất rõ nét đặc trưng văn hóa của các dân tộc khác nhau. Mỗi sự vật hiện tượng khi được một cộng đồng gọi tên sẽ ít nhiều phản ánh trong tên gọi của mình những quan niệm, cách nhìn, thói quen,… của dân tộc chủ thể của ngôn ngữ. b. Khái niệm về danh ngữ Đoản ngữ có danh từ làm trung tâm được gọi là danh ngữ (hay ngữ danh từ). Danh ngữ bao gồm hai phần chính: bộ phận trung tâm (danh từ) và các thành tố phụ. Danh ngữ có thể tồn tại ở các mô hình cấu tạo sau (Ghi chú: D là danh từ; T là từ chỉ tính chất, trạng thái…): D1 - D2 - D3; D1 - D2; D1 - D2 - T; D - T… 1.1.3. Nghĩa và trƣờng nghĩa a. Khái niệm nghĩa Từ bao gồm hai phương diện: vỏ âm thanh và nội dung cần biểu hiện, nghĩa. Trong hai mặt của đơn vị ngôn ngữ này (biểu hiện và được biểu hiện, hình thức và nội dung), nghĩa thuộc mặt thứ hai. Các nhà ngôn ngữ học đã đưa ra nhiều cách hiểu về nghĩa của từ. “Nghĩa” là một khái niệm rất trừu tượng. Đó là khái niệm gắn với tất cả các đợn vị ngôn ngữ bởi sự tồn tại của ngôn ngữ là nghĩa; không có nghĩa, sự tồn tại của hình thức âm thanh là không có mục đích. Nhiều nhà nghiên cứu có cùng quan điểm về “nghĩa” như sau: Hiện thực phản ánh vào trong nhận thức, tạo nên một mối liên hệ thường trực với một Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn hình thức âm thanh nhất định. Sự phản ánh này được hiện thực hóa bằng ngôn ngữ. Mối liên hệ này được hiểu là nghĩa. Theo Nguyễn Thiện Giáp: “Nghĩa của từ (cũng như các đơn vị ngôn ngữ khác) là quan hệ của từ với cái gì đó nằm ngoài bản thân đó. Hiểu nghĩa của một đơn vị nào đó là hiểu đơn vị ấy có quan hệ với cái gì, tức nó biểu thị cái gì” [26, 261]. Cần phần biệt nghĩa của từ ngữ với sự hiểu biết về nghĩa đó. Hiểu biết về nghĩa của đơn vị ngôn ngữ nào đó nằm trong nhận thức của con người, còn nghĩa của đợn vị ngôn ngữ tồn tại thực sự khách quan trong lời nói, còn trong nhận thức chỉ có sự phản ánh của những nghĩa đó mà thôi. Sau khái niệm “nghĩa của từ”, thường có những sự phân biệt: nghĩa đen, nghĩa bóng, nghĩa hàm ẩn, nghĩa biểu cảm, nghĩa biểu hiện, nghĩa cấu trúc, nghĩa chính, nghĩa phụ, nghĩa chuyển tiếp, nghĩa gốc, nghĩa gợi cảm, nghĩa hàm chỉ, nghĩa hiển ngôn… b. Khái niệm trường nghĩa Các nhà ngôn ngữ học cũng đã bàn nhiều về trường nghĩa. Dù đã có nhiều ý kiến khác nhau nhưng có thể thấy ở các tác giả có ý chung: Trường nghĩa là khái niệm dùng để chỉ phạm vi những đơn vị từ vựng có quan hệ lẫn nhau về ý nghĩa, trong đó, đơn vị từ vựng có thể là một từ vị hay một đơn vị thành ngữ. Các đơn vị từ vựng trong một trường nghĩa phải có chung một thành tố nghĩa. Tác giả Nguyễn Thiệp Giáp đưa ra khái niệm về trường nghĩa như sau: “Kiểu trường nghĩa phổ biến nhất là cái được gọi là “nhóm từ vựng - ngữ nghĩa”. Tiêu chuẩn để thống nhất các từ thành một nhóm từ vựng - ngữ nghĩa có thể rất khác nhau. Chẳng hạn, có thể dựa vào sự tồn tại của các từ khái quát, biểu thị các khái niệm ở dạng chung nhất, trừu tượng nhất và trung hòa. Các từ này được dùng hiển thị phạm trù chung, trên cơ sở đó, tập hợp tất cả các thành phần còn lại của trường. Thí dụ: dùng từ hoa để tập hợp các tên hoa khác nhau, dùng từ cây để tập hợp các tên cây khác nhau, từ đồ đạc để tập hợp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn các từ bàn ghế, tử, giường,…. Từ mang có thể tập hợp quanh nó các từ như: đem, cõng, khiêng, vác, kiệu, đeo, đèo, địu, lai, thồ,… Nói chung, theo cách này, khi tập hợp các từ vào một trường, người nghiên cứu không chỉ dựa vào sự hiểu biết của mình mà còn có thể dựa vào trực giác tập thể của những ngươi biên soạn từ điển” [26, 112]. Các nhà nghiên cứu đã xác định được nhiều trường nghĩa thuộc vốn từ vựng của một ngôn ngữ, trong đó có các trường nghĩa như: thiên nhiên vũ trụ, sinh hoạt, lao tù, chiến tranh, văn hóa tinh thần… Nhiệm vụ của việc phân tích tìm hiểu các trường nghĩa là xác định tính hệ thống của những quan hệ về nghĩa giữa các yếu tố ở trong trường. Trong các trường nghĩa quen thuộc, hệ thống các từ ngữ chỉ không gian là một trường nghĩa lớn, bao gồm toàn bộ các từ ngữ được dùng để chỉ các không gian nhỏ. Trường nghĩa từ ngữ chỉ không gian bao gồm các loại từ đơn, từ ghép và cụm từ. Chúng là hệ thống các từ ngữ đồng nhất với nhau về mặt ngữ nghĩa: đều dùng để gọi tên sự vật, hiện tượng, địa danh... Tác giả Đỗ Hữu Châu căn cứ vào quan điểm của F.de Saussure trong Giáo trình ngôn ngữ học đại cương, đã xác định hai loại trường nghĩa: trường nghĩa ngang (trường nghĩa tuyến tính), trường nghĩa dọc (trường nghĩa trực tuyến). Trong đó, trường nghĩa dọc có hai loại trường nghĩa: trường nghĩa biểu vật và trường nghĩa biểu niệm. Dựa theo quan điểm trên, thì từ ngữ chỉ không gian thuộc loại trường nghĩa biểu vật. Trong trường nghĩa chỉ không gian lại có thể có các trường nhỏ hơn như: trường nghĩa chỉ không gian sinh hoạt, trường nghĩa chỉ thiên nhiên vũ trụ, trường nghĩa chỉ văn hóa tâm linh… 1.1.4. Ngôn ngữ và văn hóa a. Quan niệm về ngôn ngữ Theo Từ điển tiếng Việt, ngôn ngữ là: 1. Hệ thống những âm, những từ và những quy tắc kết hợp chúng mà những người trong cùng một cộng đồng cùng làm phương tiện để giao tiếp với nhau. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2. Hệ thống kí hiệu dùng làm phương tiện để diễn đạt, thông báo. Ngôn ngữ điện ảnh. 3. Cách thức, nghệ thuật hay trình độ sử dụng ngôn ngữ có tính chất riêng. Ngôn ngữ Nguyễn Du [48, 1079]. Trong nhiều cuốn sách ngôn ngữ học, các nhà nghiên cứu đều có quan điểm chung, được khát quát ở mốt số nội dung sau: - Ngôn ngữ là một hiện tượng xã hội đặc biệt. - Ngôn ngữ là một loại hệ thống các tín hiệu. Các tín hiệu ngôn ngữ đều có hai mặt: mặt biểu hiện là âm thanh; mặt được biểu hiện gồm: các sự vật mà từ làm tên gọi cho chúng và nội dung ý nghĩa, khái niệm về các sự vật được gọi tên. - Chức năng cơ bản của ngôn ngữ: ngôn ngữ là công cụ của giao tiếp, công cụ của tư duy, là nhân tố cấu thành văn hóa và truyền tải văn hóa. b. Quan niệm về văn hoá “Văn hóa” là một khái niệm đã trở thành thông dụng trong nói năng hàng ngày cũng như trong nghiên cứu khoa học. Nhưng định nghĩa văn hóa là gì vẫn đang là vấn đề được quan tâm. Đã có rất nhiều khái niệm về “văn hóa” được công bố. Từ năm 1952, hai nhà nhân học Mỹ, Alfred Kroeber và Clyde Kluckhon, trong một nỗ lực tìm hiểu, đã công bố một công trình về những ý đồ định nghĩa khái niệm “văn hóa” và những khái niệm gần gũi với nó trong khoa học xã hội: họ tìm thấy không dưới 164 định nghĩa. Sự khác nhau của chúng không chỉ là ở bản chất của định nghĩa đưa ra (bởi nội dung, chức năng, các thuộc tính), mà cả ở những cách sử dụng tương đối rộng rãi của từ này. Theo A. Kroeber và C. Kluckhon, ít ra có hai cách sử dụng: Một là, thừa kế triết học thời Khai Sáng, gọi di sản học thức tính luỹ từ Thời Cổ mà các dân tộc phương Tây tin chắc là đã dựng lên nền văn minh của họ trên đó, là “văn hóa”. Cách sử dụng kia, chuyên về nhân học hơn, thì gọi văn hóa là “toàn bộ những tri thức, những tín ngưỡng, những nghệ thuật, những giá trị, những luật lệ, phong tục và tất cả những năng lực và tập quán khác mà con người với tư cách thành Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn