Tài liệu Khảo sát nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh trung học cơ sở huyện bình chánh thành phố hồ chí minh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ NGỌC KHẢO SÁT NHU CẦU THAM VẤN TÂM LÝ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ HUYỆN BÌNH CHÁNH THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2012 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ NGỌC KHẢO SÁT NHU CẦU THAM VẤN TÂM LÝ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ HUYỆN BÌNH CHÁNH THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: TÂM LÝ HỌC Mã số: 60 31 80 LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS ĐOÀN VĂN ĐIỀU Thành phố Hồ Chí Minh – 2012 LỜI CẢM ƠN Người nghiên cứu đề tài xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến: - Ban Giám hiệu và các Phòng Ban chức năng trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh - Ban Giám hiệu, Bộ môn Tâm lý – Giáo dục và các Phòng Ban chức năng trường Đại học Sài Gòn - Quý Thầy, Cô thuộc khoa Tâm lý – Giáo dục trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh - Ban Giám hiệu, Quý Thầy cô và các em học sinh, phụ huynh của 4 trường Trung học cơ sở Vĩnh Lộc A, Nguyễn Văn Linh, Tân Nhựt và Tân Quý Tây của huyện Bình Chánh - Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Văn Điều - Cha, Mẹ, Chồng, con gái và tất cả anh chị em trong gia đình, họ hàng - Tất cả bạn bè, đồng nghiệp Đã tạo điều kiện, giảng dạy, hướng dẫn và động viên tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu, hoàn thành luận văn này. LỜI CAM ĐOAN Người nghiên cứu xin cam đoan rằng luận văn này do chính bản thân người nghiên cứu thực hiện, số liệu trong luận văn là có thực do người nghiên cứu khảo sát tại 4 trường THCS trên địa bàn huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh. Nếu vi phạm lời cam đoan trên, người nghiên cứu xin chịu mọi trách nhiệm theo quy định của phòng Sau Đại học, trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh. MỤC LỤC MỞ ĐẦU........................................................................................................................1 CHƯƠNG I: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ NHU CẦU THAM VẤN TÂM LÝ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ .........................................................................................6 1.1.Vài nét về lịch sử nghiên cứu vấn đề .......................................................................6 1.1.1.Tài liệu nghiên cứu ở nước ngoài .........................................................................6 1.1.2.Tài liệu nghiên cứu ở Việt Nam............................................................................9 1.2.NHỮNG KHÁI NIỆM CƠ BẢN LIÊN QUAN ĐẾN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.2.1. Nhu cầu……………. .........................................................................................14 1.2.2. Tham vấn. ..........................................................................................................19 1.2.3. Nhu cầu tham vấn tâm lý ...................................................................................28 1.2.4.Nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh THCS ....................................................30 1.3. Đặc điểm tâm lý cơ bản của học sinh THCS ........................................................36 1.3.1. Đặc điểm hoạt động và giao tiếp .......................................................................36 1.3.2. Đặc điểm của sự phát triển trí tuệ của học sinh THCS ......................................41 1.3.3. Đặc điểm cơ bản của sự phát triển nhân cách của học sinh THCS ...................42 CHƯƠNG 2: KẾT QUẢ KHẢO SÁT NHU CẦU THAM VẤN TÂM LÝ CỦA HỌC SINH THCS HUYỆN BÌNH CHÁNH, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ....................46 2.1. Thể thức và phương pháp nghiên cứu...................................................................46 2.1.1. Cách soạn thang đo ............................................................................................46 2.1.2.Tiến hành khảo sát ..............................................................................................47 2.1.3. Mẫu nghiên cứu .................................................................................................48 2.2. Kết quả khảo sát ....................................................................................................50 2.2.1. Kết quả khảo sát trên giáo viên ..........................................................................51 2.2.2. Kết quả khảo sát trên học sinh ...........................................................................65 2.2.3. Kết quả khảo sát trên phụ huynh .......................................................................83 CHƯƠNG 3: MỘT SỐ NỘI DUNG VÀ GIẢI PHÁP THAM VẤN TÂM LÝ TẠI CÁC TRƯỜNG THCS HUYỆN BÌNH CHÁNH, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 3.1. Kết quả khảo sát về giải pháp tham vấn hiệu quả cho học sinh THCS huyện Bình Chánh ...........................................................................................................................97 3.1.1. Kết quả khảo sát trên giáo viên ..........................................................................97 3.1.2. Kết quả khảo sát trên học sinh .........................................................................103 3.1.3. Kết quả khảo sát trên phụ huynh .....................................................................110 3.2. Một số nội dung và giải pháp tham vấn tâm lý tại các trường THCS huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh .................................................................................114 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................................................123 TÀI LIỆU THAM KHẢO Phụ lục DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TVTL: tham vấn tâm lý THCS: trung học cơ sở THPT: Trung học phổ thông GV: giáo viên HS: học sinh N: mẫu nghiên cứu TB: trung bình ĐLTC: Độ lệch tiêu chuẩn DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Đánh giá của giáo viên về những khó khăn học sinh THCS huyện Bình Chánh thường gặp trong học tập…………………………………………….................51 Bảng 2.2: Đánh giá của giáo viên về những khó khăn học sinh THCS huyện Bình Chánh thường gặp khi giao tiếp với cha mẹ, thầy cô, bạn…………………..................54 Bảng 2.3: Đánh giá của giáo viên về những biểu hiện tâm trạng của học sinh THCS huyện Bình Chánh (đặc biệt là các em nữ) trong giai đoạn dậy thì…............................59 Bảng 2.4: Đánh giá của giáo viên về nhu cầu được tham vấn tâm lý của học sinh THCS huyện Bình Chánh……………………………………………………………......62 Bảng 2.5: Đánh giá của học sinh THCS huyện Bình Chánh về những khó khăn các em thường gặp trong học tập………………………………………………………...65 Bảng 2.6: Ý kiến của học sinh THCS huyện Bình Chánh về những khó khăn khi các em giao tiếp với cha mẹ, thầy cô và bạn bè………………………………………………69 Bảng 2.7: Đánh giá của học sinh THCS huyện Bình Chánh (đặc biệt là các em nữ) về những lo lắng về giai đoạn dậy thì của bản thân………………………………………..76 Bảng 2.8: Đánh giá của học sinh THCS huyện Bình Chánh về nội dung nhu cầu tham vấn tâm lý …..………………………………………………………………………..78 Bảng 2.9: Đánh giá của phụ huynh về những khó khăn học sinh THCS huyện Bình Chánh thường gặp trong học tập…………………………………………….................83 Bảng 2.10: Đánh giá của phụ huynh về những khó khăn học sinh THCS huyện Bình Chánh thường gặp khi giao tiếp với cha mẹ, thầy cô và bạn bè…………….................85 Bảng 2.11: Đánh giá của phụ huynh về những biểu hiện tâm trạng của học sinh THCS huyện Bình Chánh (đặc biệt là các em nữ) trong giai đoạn dậy thì…………….89 Bảng 2.12: Đánh giá của phụ huynh về nhu cầu được tham vấn tâm lý của học sinh THCS huyện Bình Chánh……………………………………………………………......91 Bảng 3.1: Đánh giá của giáo viên về những giải pháp nhà trường và các tổ chức giáo dục cần thực hiện để tham vấn học sinh hiệu quả……………………………………97 Bảng 3.2: Đánh giá của học sinh THCS huyện Bình Chánh về giải pháp để tham vấn giải quyết hiệu quả khó khăn của các em…….……………………………………..103 Bảng 3.3: Đánh giá của phụ huynh về những giải pháp nhà trường và các tổ chức giáo dục cần thực hiện để tham vấn học sinh hiệu quả…………………….....................110 1 MỞ ĐẦU 1.Lý do chọn đề tài Gần đây, công tác tham vấn đã trở thành một loại hình hoạt động phổ biến trong xã hội và từng bước khẳng định vai trò quan trọng của mình trong đời sống tinh thần của nhiều người. Bộ Giáo dục – Đào tạo cũng khẳng định tham vấn tâm lý đã “đáp ứng được một phần nhu cầu bức xúc về giải đáp những vướng mắc trong tâm lý, tình cảm của học sinh, sinh viên” trong văn bản số 9971/BGD & ĐT – HSSV về việc “triển khai công tác tư vấn cho học sinh, sinh viên” ban hành ngày 28/10/2005 và yêu cầu triển khai rộng rãi hơn mạng lưới tham vấn học đường nhằm giúp học sinh, sinh viên “chọn được cách xử lý đúng, góp phần ổn định đời sống tâm hồn, tình cảm và giúp học sinh, sinh viên thực hiện được nguyện vọng của mình”. [3] Đối tượng học sinh cần được hướng dẫn, cần được giúp đỡ, cần được tham vấn tâm lý nhiều nhất có lẽ là học sinh Trung học cơ sở (THCS) - lứa tuổi chuyển tiếp từ trẻ con sang người lớn. Học sinh trong lứa tuổi này chịu áp lực từ những sự kiện lớn lao như: sự trưởng thành về hình thể, sự dậy thì, sự xuất hiện cảm giác “mình đã là người lớn”, sự cải tổ “cái tôi”…v.v… Điều này tạo nên một thời kỳ phát triển tâm lý mạnh mẽ, đầy biến động và “không phẳng lặng” trong cuộc đời các em. Trong nhiều trường hợp, những biến cố chỉ là tạm thời, là tự nhiên, thậm chí là cần thiết cho sự phát triển nhân cách của các em. Tuy nhiên, trong bối cảnh xã hội không có nhiều sự ổn định, những khó khăn tâm lý của học sinh trở nên nặng nề, vượt quá khả năng kiểm soát và tự giải quyết của các em. Bên cạnh đó, hiện nay, học sinh THCS còn phải đối mặt với vấn đề mới của bản thân là hiện tượng dậy thì sớm. Do đời sống kinh tế được nâng cao, dinh dưỡng đầy đủ, cơ thể của các em phát triển nhanh và các hệ cơ quan chín mùi trước khi các em có đầy đủ kiến thức về bản thân. Nói cách khác sự trưởng thành về mặt sinh học đến với các em sớm hơn là sự trưởng thành về mặt xã hội nên các em gặp nhiều khó khăn trong việc làm chủ cảm xúc, làm chủ hành vi của mình. Các em có thể sa vào 2 con đường yêu đương quá sớm, quan hệ tình dục không an toàn, mang thai ngoài ý muốn… Mặt khác, học sinh THCS cũng là người chịu ảnh hưởng nặng nề từ mặt trái nền kinh tế thị trường khi cha mẹ tập trung thời gian, sức lực, trí tuệ vào công ăn, việc làm và vì vậy, thời gian dành cho sự quan tâm, chăm sóc, quản lý con cái còn rất ít thậm chí là không có. Có thể điều này đối với một số em học sinh THCS là cơ hội để phát huy tính độc lập, tự chủ, một số còn lại rơi vào tình trạng được thừa hưởng đầy đủ về vật chất nhưng thiếu thốn về mặt tinh thần. Các em tự bù đấp bằng cách chơi game online, hút thuốc lá, tham gia các băng nhóm… Ngược lại, có những gia đình quá lo sợ trước tác động xấu của mặt trái xã hội đã chăm sóc, bảo bọc con em mình quá kỹ, vì vậy, con em họ trở nên yếu đuối, lệ thuộc, thiếu tự tin và hạn chế kỹ năng hoà nhập cuộc sống. Các em lúng túng, vụng về khi thiết lập mối quan hệ với thầy cô thậm chí không biết làm cách nào để hoà nhập vào bạn bè trong trường và khi bản thân gặp phải vấn đề không mong đợi, các em chỉ biết chán nản, buông xuôi và tệ hơn nữa là tìm đến chất kích thích như rượu, bia, ma tuý và cả cái chết. Hiểu và quan tâm đến những khó khăn tâm lý đó của học sinh THCS, nhiều tác giả đã tiến hành khảo sát khó khăn tâm lý cũng như nhu cầu tham vấn tâm lý (TVTL) của học sinh THCS. Kết quả của nhiều nghiên cứu khoa học cho rằng nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh THCS là rất cao. Cụ thể, tác giả Võ Thị Tích thông qua đề tài “Tìm hiểu thực trạng và các giải pháp định hướng về nhu cầu tư vấn học đường ở học sinh các trường THCS trong nội thành thành phố Hồ Chí Minh hiện nay” [51] đã cho thấy có 81.5% học sinh mong muốn có chuyên viên tham vấn ngay tại trường mình. Trong bài báo cáo tại Hội thảo khoa học quốc gia; “Tư vấn tâm lý – giáo dục – Lý luận – thực tiễn và định hướng phát triển” (2006), tác giả Ngô Nguyễn Thiên Trang [53] cũng nhận định nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh THCS là rất cao và việc đáp ứng nhu cầu này là “cần thiết và vô cùng quan trọng”. Tuy nhiên, phần lớn các nghiên cứu này được thực hiện ở học sinh THCS 3 các quận nội thành thành phố Hồ Chí Minh, còn học sinh THCS các huyện ngoại thành thành phố Hồ Chí Minh thì sao? Bình Chánh là một huyện ngoại thành của thành phố Hồ Chí Minh, có tốc độ đô thị hoá nhanh và có số lượng dân nhập cư cao. Học sinh thường xuyên đối mặt với vấn nạn chuyển trường, bỏ học, cha mẹ thiếu quan tâm đến con cái, cha mẹ thất nghiệp, gia đình xào xáo, phương tiện đi học và dụng cụ học tập hạn chế… Người nghiên cứu nghĩ rằng các em gặp nhiều khó khăn tâm lý mà gia đình, Thầy Cô khó có thể hiểu hết để chia sẻ, hỗ trợ đầy đủ cho các em. Vậy những khó khăn đó thuộc về những lĩnh vực nào? Ngoài sự hỗ trợ của gia đình, thầy cô, các em cần sự hỗ trợ như thế nào của chuyên viên tham vấn tâm lý học đường chuyên nghiệp? Xuất phát từ những lý do đó, người nghiên cứu quyết định chọn đề tài: “Khảo sát nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh THCS huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh” làm đề tài nghiên cứu khoa học nhằm đánh giá chính xác nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh THCS trên địa bàn huyện Bình Chánh để đưa ra những giải pháp, nội dung cần thiết cho hoạt động tham vấn tâm lý học đường trên địa bàn huyện. 2.Mục đích nghiên cứu Khảo sát nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh THCS huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh và trên cơ sở khảo sát, đề xuất nội dung và giải pháp tham vấn tâm lý trong trường THCS huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh. 3.Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu: Học sinh, giáo viên và phụ huynh học sinh của 4 trường THCS trên địa bàn huyện Bình Chánh: Vĩnh Lộc A, Nguyễn Văn Linh, Tân Nhựt và Tân Quý Tây. 3.2. Đối tượng nghiên cứu: Nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh THCS huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh. 4 4.Giả thuyết nghiên cứu Học sinh THCS huyện Bình Chánh có nhiều khó khăn trong học tập, giao tiếp và trong giai đoạn dậy thì, cho nên các em có nhu cầu tham vấn tâm lý về các vấn đề trên. 5.Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Hệ thống hoá một số vấn đề lý luận về nhu cầu tham vấn tâm lý làm cơ sở lý luận cho đề tài. 5.2. Khảo sát những khó khăn tâm lý của học sinh và nhu cầu tham vấn tâm lý tại các trường THCS huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh. 5.3. Đề xuất một số nội dung và giải pháp tham vấn tâm lý tại các trường THCS huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh. 6.Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Mục đích của phương pháp này là xây dựng khung lý thuyết cho đề tài. Trên cơ sở tham khảo các công trình nghiên cứu, sách, tạp chí chuyên ngành và thu thập thông tin trên internet về các vấn đề liên quan đến nhu cầu tham vấn tâm lý, người nghiên cứu sẽ tiến hành: - Phân tích, tổng hợp và đánh giá những công trình nghiên cứu của các tác giả trong và ngoài nước về nhu cầu tham vấn tâm lý. - Xác định khái niệm công cụ và các khái niệm có liên quan: nhu cầu, tham vấn tâm lý, nhu cầu tham vấn tâm lý. - Xác định nội dung cho nghiên cứu thực trạng: Dựa vào kết quả tổng hợp của phần tổng quan các nghiên cứu trong và ngoài nước cũng như phần lý thuyết chung của đề tài, người nghiên cứu sẽ lựa chọn các yếu tố khảo sát như là: những khó khăn tâm lý của học sinh THCS huyện Bình Chánh và những nhu cầu tâm lý cũng như những giải pháp TVTL mà học sinh THCS huyện Bình Chánh mong đợi. 6.2. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi: Đây là phương pháp chính để khảo sát nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh THCS huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh. Mục đích của việc sử dụng 5 phương pháp này là thu thập dữ liệu có liên quan đến đề tài như: những khó khăn tâm lý trong học tập, trong giao tiếp, trong giai đoạn dậy thì của học sinh THCS từ phía học sinh, giáo viên và phụ huynh; sự mong đợi của học sinh, giáo viên và phụ huynh đối với công tác tham vấn tâm lý trong trường học. Phần nội dung cụ thể sẽ được trình bày chi tiết ở chương 2 (trang 45). Đây cũng là phương pháp chủ yếu của đề tài. 6.3. Phương pháp thống kê toán học: Mục đích sử dụng phương pháp này là thống kê các số liệu về: khó khăn tâm lý của học sinh THCS; những vấn đề mà học sinh THCS huyện Bình Chánh muốn được tham vấn; đối chiếu kết quả này ở các nhóm khách thể khác nhau. Người nghiên cứu sử dụng phần mềm SPSS 13.0 để xử lý số liệu. 7.Giới hạn đề tài Nội dung: Đề tài chỉ tập trung tìm hiểu những vấn đề sau của nhu cầu tham vấn tâm lý: • Nguyên nhân hình thành nhu cầu TVTL của học sinh như: Những khó khăn trong học tập, trong giao tiếp và trong giai đoạn dậy thì. • Những nội dung và giải pháp TVTL mà học sinh mong đợi. Trên cơ sở khảo sát, đề xuất nội dung và giải pháp đáp ứng nhu cầu TVTL của học sinh. Khách thể: Đề tài chỉ khảo sát một số học sinh, một số phụ huynh và toàn bộ giáo viên của 4 trường THCS trên địa bàn huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh trong năm học 2010 – 2011. 6 CHƯƠNG I CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ NHU CẦU THAM VẤN TÂM LÝ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ 1.1.Vài nét về lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.1.1.Tài liệu nghiên cứu ở nước ngoài Theo một số tài liệu, lịch sử hình thành ngành tham vấn tâm lý trên thế giới được chia thành 3 giai đoạn chính: • Giai đoạn từ cuối thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX Từ cuối thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX được xem là giai đoạn khởi đầu của công tác hướng nghiệp và tham vấn nghề. Trong giai đoạn này, công tác trợ giúp chủ yếu tập trung vào việc cung cấp lời khuyên và cung cấp thông tin mang tính giáo dục cho mọi người nói chung và giới trẻ nói riêng nhằm giúp họ có khả năng thích ứng với lao động công nghiệp trong giai đoạn cách mạng công nghiệp. Trong giai đoạn này, công tác hướng dẫn nghề – tham vấn nghề được phát triển, với phong trào sử dụng các thang đo – trắc nghiệm của các lý thuyết nghiên cứu tâm lý cá nhân và sự ứng dụng đầu tiên của thuyết phân tâm học vào quá trình trị liệu những rối loạn tâm lý của con người. Những người đóng góp cho sự ra đời của tham vấn hướng nghiệp trong giai đoạn này là: Francis Galton (1822 – 1911) và Wilheim Wundt (1832 – 1920). Ở Mỹ, G. Stanley (1846 – 1924) và James Cattel (1860 – 1940) mở phòng thực nghiệm tại Đại học Harvard và Đại học Pennsylvania cuối thế kỷ thứ XIX và phát triển trắc nghiệm đo nhân cách được áp dụng vào tham vấn nghề. Trong khi đó, ở Pháp, Alfred Binet (1857 – 1911) đã phát triển trắc nghiệm kiểm tra trí thông minh đầu tiên cho Bộ Giáo dục Cộng hoà Pháp. [12, tr.62] Năm 1907, Jesse Davis (1817 – 1955) xây dựng cơ sở đào tạo đầu tiên về công tác hướng dẫn nghề tại Michigan. Tuy nhiên người có ảnh hưởng lớn nhất là Frank Parsons (1854 – 1908). Ông xuất bản cuốn sách “Cẩm nang hướng nghiệp” và thúc đẩy việc đưa công tác hướng nghiệp vào trường học. Những ý tưởng của F. Parsons 7 trong công tác hướng nghiệp đã thực sự trở thành nguyên tắc của nghề tham vấn sau này. [12, tr. 63] Đầu thế kỷ XX, do sự phát triển của trào lưu hướng nghiệp và tham vấn nghề, trắc nghiệm mở rộng phạm vi ảnh hưởng của mình. Trắc nghiệm không chỉ trợ giúp trong lĩnh vực tham vấn nghề mà còn được sử dụng trong tất cả các loại hình thực hành tham vấn trong xã hội như tham vấn trong quân đội, trong cơ sở kinh doanh… Cùng thời gian này, học thuyết của Freud (cha đẻ của trường phái Phân tâm học) được xem như là một trong những lý thuyết tiếp cận trong trị liệu tâm lý khi học thuyết được ứng dụng thành công vào quá trình tham vấn mang tính trị liệu. Theo E.D.Neukrug, sự xuất hiện của công tác hướng nghiệp; các lý thuyết trắc nghiệm cùng với các lý thuyết tiếp cận trong trị liệu tâm lý đủ cấu thành nghề tham vấn trong xã hội. [12, tr.65] • Giữa thế kỷ XX: Giai đoạn tham vấn phát triển như một ngành chuyên nghiệp Năm 1930, E.G. Williamson đưa ra một lý thuyết hoàn chỉnh về tham vấn với tên gọi là “Tiếp cận đặc điểm và nhân tố”. Trong lý thuyết này, ông đã xây dựng mô hình hoạt động tham vấn gồm có 5 bước và đây chính là tiền thân của “Quá trình tham vấn” sau này: - Phân tích, đánh giá vấn đề và lập hồ sơ về sự tiếp xúc và trắc nghiệm đối với thân chủ. - Tổng hợp, tóm tắt và sắp xếp thông tin để hiểu vấn đề. - Chẩn đoán, làm sáng tỏ vấn đề. - Tham vấn, trợ giúp cá nhân tìm cách giải quyết. - Theo dõi sát sao sự tiến triển cùng thân chủ. Đến thập niên 50 của thế kỷ XX, nhiều thuyết nghiên cứu về quá trình phát triển tâm lý con người ra đời: Thuyết phát triển tâm lý xã hội, Thuyết phát triển tư duy trẻ em; Thuyết phát triển nhu cầu con người; Thuyết gắn bó mẹ – con; Thuyết tổn thương tâm lý… Cùng với sự phát triển của các học thuyết là sự xuất hiện của các ngành tâm lý học mới cũng như sự lớn mạnh của các ngành tâm lý học ra đời 8 trước đó như Tâm lý học cá nhân, Tâm lý học nhân cách, Tâm lý học chẩn đoán, Tâm lý học hành vi lệch chuẩn, Tâm lý học phát triển, Tâm lý học trí tuệ, Tâm lý học sáng tạo… đã tạo cơ sở cho các nhà tham vấn có thể hiểu biết sâu sắc những vấn đề của thân chủ mình. Có lẽ sớm nhận ra giá trị này, Hiệp hội Tâm lý học Hoa Kỳ đã hình thành Tâm lý học tham vấn như là một phân nhánh của mình vào thập niên 40 của thế kỷ XX. [12] Cũng vào những năm 50 của thế kỷ XX, phương pháp thân chủ trọng tâm của C. Rogers (1902 – 1987) ra đời là một bước chuyển từ sự tham vấn có định hướng sang tham vấn tập trung vào thân chủ và vấn đề của họ. Dấu ấn quan trọng của bước chuyển này là sự ra đời của tập sách Tham vấn và trị liệu tâm lý của C. Rogers – một cuốn sách có ảnh hưởng rất lớn đến nghề tham vấn chuyên nghiệp sau này. [31] Những năm 60 của thế kỷ XX, bên cạnh những hướng tiếp cận của C. Rogers và S. Freud còn có vô số cách tiếp cận mới, như tiếp cận xúc cảm thuần túy của Albert Ellis (1961); tiếp cận hành vi của Bandura (1969); tiếp cận Gestalt của Fritz Perls (1969). [31] Tất cả các cách tiếp cận tham vấn trên góp phần cho sự phát triển rực rỡ của ngành tham vấn trong suốt thế kỷ XX. • Giai đoạn từ cuối thế kỷ XX cho đến nay: Giai đoạn tham vấn theo xu hướng đa văn hóa Một trong những thay đổi lớn nhất của tham vấn trong giai đoạn này là tập trung vào lĩnh vực văn hóa hay còn gọi là tham vấn đa văn hóa. Tham vấn đa văn hoá là hướng tiếp cận thân chủ mà nhà tham vấn có cân nhắc cụ thể đến nền tảng khác biệt về văn hoá truyền thống, hiện tại và những kinh nghiệm của các nhóm khách hàng khác nhau. Sự hiểu biết về nền tảng văn hoá của thân chủ sẽ giúp cho nhà tham vấn lí giải được lý do nào, điều gì khiến thân chủ cảm nhận, suy nghĩ và hành động như vậy. Qua đó, thân chủ sẽ chấp nhận họ hơn và điều này sẽ giúp cho thân chủ hiểu được điều gì là nguyên nhân gây ra tình trạng hiện tại và từ đó có thể nổ lực tự vượt qua khó khăn của bản thân. [12, tr.69] Whitfield, McGrath và Coleman (1992) đã chỉ ra các yếu tố xác định một mô hình văn hóa cụ thể, đó là: 1/Đặc điểm bản thân cá nhân; 2/Diện mạo và cách ăn 9 mặc; 3/Có niềm tin và hành vi đặc trưng; 4/Mối liên hệ với gia đình và với các đặc trưng quan trọng khác; 5/Cách dành và sử dụng thời gian nhàn rỗi; 6/Cách tiếp thu và sử dụng kiến thức; 7/Cách thức giao tiếp và ngôn ngữ; 8/Những giá trị và các tập tục; 9/Cách sử dụng thời gian và không gian sống;10/Thói quen ăn uống và cách chế biến món ăn theo phong tục tập quán; 11/Công việc và cách thức thực hiện công việc. [12, tr.69] Dựa vào mô hình này, nhà tham vấn có thể nắm bắt được nền tảng văn hoá của thân chủ khi tiếp xúc trực tiếp hoặc thông qua các kỹ năng thu thập thông tin một cách gián tiếp và nhờ đó, nhà tham vấn có thể tham vấn thành công cho mọi đối tượng có nhu cầu tham vấn. Với sự thay đổi lớn lao này, tham vấn tâm lý mở ra cơ hội cho bất kỳ ai gặp khó khăn, bất kỳ ai có nhu cầu và điều này làm gia tăng đáng kể số lượng người cần trợ giúp tâm lý. Như vậy, qua 3 giai đoạn phát triển, ngành tham vấn tâm lý trên thế giới đã hội đủ các điều kiện để trở nên chuyên nghiệp. Những điều kiện đó là: - Các học thuyết nghiên cứu tâm lý người phát triển. - Các hướng tiếp cận trị liệu tâm lý với cá nhân, nhóm đã thay đổi, hoàn chỉnh cho phù hợp với ngành tham vấn. - Các tổ chức, các hiệp hội tham vấn ra đời quy định các chuẩn mực đạo đức và pháp lý cho người làm công tác trợ giúp. - Các phòng khám sức khỏe tâm thần, các trung tâm tham vấn cộng đồng, hay trường học gia tăng nhu cầu về người trợ giúp tâm lý. - Các hiệp hội, trường học đào tạo nghề tham vấn phát triển mạnh, đa dạng và công tác giám sát tham vấn theo hướng ngày càng khoa học và kiểm soát chặc chẽ. - Bằng cấp hóa những người hoạt động trong lĩnh vực tham vấn và xây dựng được những mô hình đào tạo nhà tham vấn chuyên nghiệp theo hướng chuyên sâu. 1.1.2.Tài liệu nghiên cứu ở Việt Nam. Người Việt Nam có tập tục xin ý kiến và tham khảo lời khuyên khi giải quyết một vấn đề nào đó như xây nhà, dựng vợ, gã chồng, khai trương…. Điều này cho 10 thấy những hoạt động trợ giúp tâm lý đã xuất hiện từ rất sớm trong xã hội Việt Nam. Tuy nhiên, tham vấn tâm lý với tư cách là một lĩnh vực hoạt động mang tính khoa học và chuyên nghiệp chỉ mới phát triển trong những năm gần đây vào khoảng cuối thập niên 80 và đầu thập niên 90 của thế kỉ XX. Theo tác giả Mai Ngọc Luông, ngày 19.03.1981, chính phủ ra quyết định số 126/CP “Về công tác hướng nghiệp và sử dụng hợp lý học sinh ra trường” để chỉ đạo công tác tư vấn hướng nghiệp trong trường phổ thông. Năm 1982, căn cứ vào quyết định này, trung tâm Lao động Hướng nghiệp (thuộc Bộ Giáo dục – Đào tạo) đã biên soạn tài liệu và tập huấn công tác tư vấn nghề cho học sinh. Từ đó, công tác tư vấn nghề nghiệp phát triển một cách mạnh mẽ, phong phú, đa dạng nhằm đáp ứng nhu cầu của học sinh. [36] Bên cạnh hoạt động tư vấn nghề, các hình thức trợ giúp khác cũng xuất hiện như: công tác xã hội, công tác từ thiện, tuyên truyền về chính sách dân số, phương pháp phòng chống dịch bệnh, tư vấn tâm lý, … nhằm giải quyết những vấn đề mang tính thời đại như đói nghèo, bệnh tật, mại dâm, người có HIV, trẻ mồ côi, trẻ lang thang, người già không nơi nương tựa… Nhìn từ góc độ hoạt động tham vấn tâm lý, theo đánh giá của tác giả Nguyễn Thị Oanh, “Phòng tư vấn tâm lý” đầu tiên được thành lập vào năm 1988 ở TP. Hồ Chí Minh, do Tiến sĩ Tâm lí Tô Thị Ánh phụ trách. Các đối tượng đến đây xin tham vấn thuộc mọi thành phần và các nhu cầu trợ giúp cũng đa dạng [12]. Năm 1991 Công ước Quốc tế về Quyền trẻ em được Nhà nước phê chuẩn và Luật Bảo vệ và Chăm sóc Giáo dục Trẻ em được ban hành. Từ đó, Ủy ban Bảo vệ Chăm sóc trẻ em Việt Nam đã xây dựng nhiều mô hình chăm sóc tinh thần cho trẻ em, trong đó có mô hình Văn phòng Tư vấn, nhằm bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, như trẻ em lang thang cơ nhỡ kiếm sống ở thành phố, trẻ trộm cắp, nghiện hút, trẻ bị bóc lột lao động và tình dục, trẻ mồ côi không nơi nương tựa. [57] Vào năm 1995 – 1996, cả nước đã có các văn phòng tư vấn như văn phòng tư vấn ở quận Hoàn Kiếm (Hà Nội); văn phòng tư vấn ở Quảng Trị, ở Huế; Trung tâm Tư vấn Thanh niên do Trung ương Hội liên hiệp Thanh niên Việt Nam thành lập tại thành phố Hồ Chí Minh. 11 Những năm 1997 – 2000, tại thành phố Hồ Chí Minh có nhiều phòng tham vấn HIV ra đời cùng với sự ra đời của nhiều Trung tâm tư vấn về tình yêu, hôn nhân, gia đình như Trung tâm Tư vấn Hướng Dương thuộc Liên đoàn Lao động thành phố Hồ Chí Minh, trung tâm Tư vấn Tâm lý Giáo dục và Tình yêu – Hôn nhân – Gia đình thuộc hội Tâm lý Giáo dục thành phố Hồ Chí Minh. Lượng khách tư vấn ngày càng tăng cao đặc biệt là tư vấn qua điện thoại của đài 108. Một số cơ sở trị liệu tâm lý cũng được thành lập như: Cơ sở thăm khám trẻ em N-T của cố bác sĩ Nguyễn Khắc Viện, Trung tâm Tư vấn và Hỗ trợ tâm lí (Trường học Khoa học Xã hội và Nhân văn), Trung tâm Ứng dụng Tâm lý học của Viện Tâm lý học; khoa tâm lý của bệnh viện Nhi Đồng 1, Nhi Đồng 2 … bên cạnh sự phát triển mạnh mẽ của các trung tâm tư vấn: Trung tâm Tư vấn và Dịch vụ Truyền thông; Trung tâm Tham vấn Tâm lý Hoàng Nhân…. Do nhu cầu tham vấn của xã hội tăng nhanh nên các hình thức tham vấn trực tiếp và tham vấn gián tiếp qua phương tiện truyền thông như báo chí, phát thanh, truyền hình, điện thoại cũng phát triển nhanh chóng. Năm 2006, quyển sách Tư vấn tâm lý căn bản của tác giả Nguyễn Thơ Sinh xuất hiện đáp ứng được phần nào nhu cầu tìm hiểu và tự trao dồi kỹ năng thực hành tham vấn tâm lý của những người làm công tác tham vấn. Đây là quyển sách được xem như là “cuốn sách đầu tiên bằng tiếng Việt về tư vấn tâm lý” (nhận định của GS.TSKH Phạm Minh Hạc trong Lời giới thiệu của quyển sách này) Năm 2009, Giáo trình Tham vấn tâm lý của tác giả Trần Thị Minh Đức được xuất bản và trở thành nền tảng lý thuyết đầu tiên cho hoạt động tham vấn tâm lý và đào tạo chuyên viên tham vấn tâm lý chuyên nghiệp. Như vậy, hoạt động tham vấn tâm lý tại Việt Nam trong những năm đầu chỉ là hoạt động cung cấp thông tin, thuyết phục, cho lời khuyên là chủ yếu. Những năm gần đây, hoạt động tham vấn tâm lý đã có đôi chút chuyển biến đáng kể, tham vấn viên chú ý hơn cách tiếp cận thân chủ trọng tâm, tránh áp đặt và ra lời khuyên. Đội ngũ chuyên viên tham vấn tại các trung tâm cũng đã được đào tạo một cách bài bản và chuyên nghiệp. Tuy nhiên, hoạt động tham vấn tâm lý vẫn chưa đáp ứng đủ nhu