Tài liệu Khảo sát một vài vấn đề địa danh ninh bình

Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- PHẠM THỊ HỒNG NHUNG KHẢO SÁT MỘT VÀI VẤN ĐỀ ĐỊA DANH NINH BÌNH LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Hà Nội-2014 Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- PHẠM THỊ HỒNG NHUNG KHẢO SÁT MỘT VÀI VẤN ĐỀ ĐỊA DANH NINH BÌNH chuyên ngành Ngôn ngữ học Mã số:. 602201 Luận văn Thạc sĩ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS. Trần Trí Dõi Hà Nội-2014 Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành chƣơng trình cao học và viết luận văn này, tôi đã nhận đƣợc sự hƣớng dẫn, giúp đỡ và góp ý nhiệt tình của quý thầy cô trƣờng Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Hà Nội. Trƣớc hết, tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy cô trƣờng Khoa học xã hội và Nhân văn Hà Nội, nhất là những thầy cô đã tận tình dạy bảo cho tôi suốt thời gian học tập tại trƣờng. Đặc biệt, tôi xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến GS.TS. Trần Trí Dõi, ngƣời đã dành rất nhiều thời gian và tâm huyết hƣớng dẫn nghiên cứu và giúp tôi hoàn thành luận văn tốt nghiệp này. Đồng thời, tôi cũng xin cảm ơn các ông Trƣơng Đình Tƣởng, Nguyễn Văn Trò là những nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Ninh Bình, các cán bộ UBND các huyện, xã, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Ninh Bình cùng với nhân dân trong vùng… đã tạo điều kiện, giúp đỡ tôi trong quá trình điều tra khảo sát để có dữ liệu viết luận văn. Mặc dù tôi đã có nhiều cố gắng hoàn thiện luận văn bằng tất cả sự nhiệt tình và năng lực của mình, tuy nhiên không thể tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận đƣợc những đóng góp quý báu của quý thầy cô và các bạn. Hà Nội, tháng 3 năm 2014 Học viên Phạm Thị Hồng Nhung MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................................................8 1. Lí do chọn đề tài.....................................................................................................................8 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..............................................................................................9 3.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu. .............................................................................................10 4. Lịch sử vấn đề ...........................................................................................................................11 Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung 4.1. Vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới ..............................................................................11 4.2. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam ...............................................................................11 4.3. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Ninh Bình ..............................................................................13 5. Phƣơng pháp nghiên cứu...........................................................................................................13 5.1. Tƣ liệu và xử lí tƣ liệu............................................................................................................13 5.1.1. Tƣ liệu .............................................................................................................................13 5.1.2. Xử lí tƣ liệu .....................................................................................................................13 5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu........................................................................................................14 6. Bố cục của Luận văn .................................................................................................................15 CHƢƠNG 1: MỘT VÀI GIỚI THIỆU CHUNGVỀ ĐỊA DANH HỌC VÀ TỈNH NINH BÌNH ...16 1.1. Địa danh học và một số khái niệm liên quan .........................................................................16 1.1.1. Khái niệm địa danh .........................................................................................................16 1.1.2. Phân loại địa danh ..........................................................................................................17 1.1.3. Chức năng của địa danh .................................................................................................18 1.1.4. Đối tượng nghiên cứu của địa danh ...............................................................................19 1.1.5. Mối quan hệ giữa địa danh học với các ngành khoa học khác .......................................21 1.2. Vài nét về địa bàn tỉnh Ninh Bình. .........................................................................................24 1.2.1. Về điều kiện tự nhiên .......................................................................................................24 1.2.2. Về vị trí giao lưu kinh tế - văn hoá, xã hội ......................................................................25 1.2.3. Về lịch sử và địa giới hành chính ....................................................................................26 1.3. Tiểu kết ..................................................................................................................................29 CHƢƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠOCỦA ĐỊA DANH CƢ TRÚ NINH BÌNH............................30 2.1. Đặc điểm địa danh cƣ trú Ninh Bình về mặt nguồn gốc ........................................................30 2.1.1. Kết quả phân loại địa danh theo nguồn gốc ngôn ngữ ...................................................30 2.1.2. Địa danh được cấu tạo từ các yếu tố thuần Việt .............................................................32 2.1.3. Địa danh được cấu tạo từ các yếu tố Hán Việt ...............................................................32 2.1.4. Địa danh được cấu tạo từ các yếu tố Hán Việt kết hợp với các yếu tố thuần Việt..........33 2.1.5. Địa danh có nguồn gốc ngôn ngữ khác...........................................................................34 2.2. Đặc điểm địa danh cƣ trú Ninh Bình về mặt cấu trúc ............................................................34 2.2.1.Mô hình cấu trúc địa danh ..............................................................................................34 2.2.1.1. Thành tố chung.............................................................................................................36 2.2.1.2. Địa danh .......................................................................................................................36 2.2.2. Đặc điểm cấu trúc của địa danh cư trú Ninh Bình .........................................36 2.3. Tiểu kết ..................................................................................................................................47 Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung CHƢƠNG 3: PHƢƠNG THỨC ĐỊNH DANH VÀ Ý NGHĨACỦA CÁC YẾU TỐ CẤU TẠO ĐỊA DANH CƢ TRÚ NINH BÌNH ..........................................................................................................49 3.1. Một số vấn đề về phƣơng thức định danh ..............................................................................49 3.1.1. Về phương thức định danh ..............................................................................................49 3.1.2. Các phương thức định danh ............................................................................................49 3.1.3. Các phương thức định danh trong địa danh chỉ các đơn vị cư trú Ninh Bình ................51 3.1.3.1. Phương thức cấu tạo mới .............................................................................51 3.1.3.2. Phương thức chuyển hoá ..............................................................................53 3.2. Đặc điểm ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo địa danh .................................................................55 3.2.1. Đặc điểm về mặt ý nghĩa ................................................................................................55 3.2.2. Những đặc điểm chính về nghĩa và ý nghĩa của các yếu tố ............................................57 3.2.2.1. Ý nghĩa của các yếu tố được cấu tạo nhờ phương thức định danh ..............57 3.2.2.2. Tính rõ ràng về nghĩa trong các yếu tố địa danh được thể hiện qua nguồn gốc ngôn ngữ .............................................................................................................58 3.2.3.Những nhóm ý nghĩa thể hiện qua các yếu tố cấu tạo địa danh ......................................60 3.2.3.1. Nhóm ý nghĩa thứ nhất .................................................................................62 3.2.3.2. Nhóm ý nghĩa thứ hai ...................................................................................64 3.2.3.3. Nhóm ý nghĩa thứ ba ....................................................................................66 3.2.3.4. Nhóm ý nghĩa thứ tư .....................................................................................67 3.2.3.5. Nhóm ý nghĩa thứ năm .................................................................................67 3.3. Mối liên hệ giữa tên Hán Việt và tên Nôm của một số làng ở tỉnh Ninh Bình ......................67 3.3.2. Tên gọi Nôm được gọi dựa vào tên gọi Hán Việt ............................................................69 3.3.3. Tên gọi Nôm và tên gọi Hán Việt không có mối liên hệ với nhau. ..................................70 3.4. Mối quan hệ giữa địa danh và văn hoá...................................................................................71 3.4.1. Mối quan hệ giữa địa danh và văn hoá ...........................................................................71 3.4.2. Đặc trưng văn hóa thể hiện trong địa danh chỉ các đơn vị cư trú Ninh Bình .................72 3.4.2.1. Đặc trưng văn hoá thể hiện qua các thành tố chung ...................................72 3.4.2.2. Đặc trưng văn hoá thể hiện qua ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo địa danh.72 3.5. Tiểu kết ..................................................................................................................................74 KẾT LUẬN .......................................................................................................................................77 TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................................................80 Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung DANH MỤC BẢNG THỐNG KÊ Bảng 2.1.Kết quả phân loại địa danh Ninh Bình theo nguồn gốc ngôn ngữ…………………………………………………………………………………28 Bảng 2.2.Thống kê các từ có tần số xuất hiện cao …………...............................38 Bảng 3.1.Thống kê địa danh theo phương thức định danh …………………….52 Bảng 3.2.Thống kê địa danh theo tiêu chí ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo………………………………………………………………………………… 58 Mô hình 3.1.Cấu trúc phức thể địa danh………………………………………...32 Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Nghiên cứu địa danh là một lĩnh vực nghiên cứu quan trọng và cần thiết. Nó không chỉ làm sáng tỏ những đặc điểm, quy luật hình thành và phát triển của địa danh, góp phần nghiên cứu ngôn ngữ một vùng miền, một dân tộc, một đất nƣớc mà còn liên quan mật thiết nhiều vấn đề khác, đặc biệt là mối quan hệ giữa ngôn ngữ với sự phát triển văn hoá xã hội. Địa danh học là một phân ngành khoa học trong ngôn ngữ học.Địa danh chiếm một tỷ lệ không lớn trong vốn từ vựng học nhƣng lại có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc nghiên cứu ngôn ngữ. Địa danh đƣợc cấu tạo từ chất liệu ngôn ngữ nên nó chịu ảnh hƣởng của những quy luật ngôn ngữ, đó là quy luật ngữ âm, quy luật từ vựng và quy luật ngữ pháp. Do vậy, việc nghiên cứu địa danh giúp chúng ta hiểu thêm về lớp từ cổ, từ địa phƣơng, từ đồng âm, từ đa nghĩa… từ đó có thể có những quan sát và nhận xét ban đầu về sự tiếp xúc của ngôn ngữ giữa các địa phƣơng và giữa các tộc ngƣời khác nhau. Địa danh còn là tấm gƣơng phản chiếu đời sống ngôn ngữ, sự hình thành và phát triển của lịch sử ngôn ngữ.Ngoài chức năng định danh sự vật, nó còn có chức năng cá thể hoá đối tƣợng ngay cả khi những nét nghĩa đó không còn tồn tại, đã bị mờ nhoà. Thông qua việc khảo sát địa danh, chúng ta có thể góp thêm sự hiểu biết về đời sống của những cƣ dân chủ thể của một vùng đất, vùng địa lý cụ thể; hiểu thêm về dấu ấn văn hoá bản địa đồng thời góp phần quan trọng trong việc nghiên cứu ngôn ngữ đó. Địa danh còn có chức năng phản ánh và lƣu giữ những sự kiện đã diễn ra trong lịch sử, xã hội… nên cũng bảo lƣu những đặc điểm về văn hoá, kinh tế, chính trị của mỗi địa phƣơng, của cả dân tộc. Địa danh phản ánh những đặc trƣng ngôn ngữ - văn hoá, do vậy, chúng ta có thể thấy “sự ra đời, tồn tại và mất đi của địa danh” không những chịu sự tác động của các yếu tố ngôn ngữ mà còn của những yếu tố phi ngôn ngữ nhƣ sự di dân, tiếp xúc, vay mƣợn ngôn ngữ…Với những chức năng nhƣ vậy, địa danh trở thành một bộ phận không thể thiếu trong đời sống xã hội. “Nó là bức tranh sinh động, là cuốn từ điển sống về một vùng đất”, “là chứng Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung nhân đáng tin cậy của quá trình hình thành, tồn tại và phát triển không những của một cộng đồng mà có khi của nhiều cộng đồng trong cùng một khu vực” Hiện nay, nhu cầu biên soạn từ điển địa danh, chuẩn hoá địa danh trên các tài liệu, bản đồ cũng nhƣ việc sửa đổi, đặt tên cho các làng xã…ở nƣớc ta đang là những vấn đề đang đƣợc quan tâm nên nghiên cứu địa danh cũng ngày càng đƣợc chú trọng, phát triển. Vì thế, tuy địa danh không còn là một địa hạt mới mẻ trong ngôn ngữ học nhƣng vẫn là một “mảnh đất màu mỡ” cho những tìm tòi, nghiên cứu của không chỉ riêng các nhà địa danh học mà còn cho những nhà nghiên cứu lịch sử, địa lý, văn hoá Việt Nam. 1.2. Nghiên cứu địa danh tỉnh Ninh Bình cũng hƣớng đến những mục đích và ý nghĩa đƣợc trình bày ở trên, góp phần cho việc tìm hiểu một khía cạnh ngôn ngữ tại một khu vực lãnh thổ nói riêng và của Việt Nam nói chung. Ninh Bình là một vùng đất cố đô, đã từng là kinh đô Hoa Lƣ của nhà Đinh và Tiền Lê.Vì thế, nghiên cứu địa danh tỉnh Ninh Bình sẽ cho ta một cái nhìn tổng quan về một khu vực tiếp giáp giữa đồng bằng và miền núi, giữa miền Bắc và miền Trung và có một bề dày lịch sử. Trong quá trình là Khóa luận tốt nghiệp đại học, chúng tôi đã từng tiến hành khảo sát địa danh của hai xã Trƣờng Yên và Ninh Hải, huyện Hoa Lƣ, tỉnh Ninh Bình, nhƣng mới chỉ dừng lại ở mức độ mô tả địa danh. Vì vậy trong Luận văn Cao học này, chúng tôi dự kiến muốn đi sâu vào khảo sát về nguồn gốc ngôn ngữ một số địa danh chỉ đơn vị cƣ trú trong tỉnh, cụ thể là những tên của các xã, thôn, xóm, bản… của địa bàn này. Theotên đề tài “Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình” thì phạm vi nghiên cứu rộng, tuy nhiên trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi chỉ xin thu hẹp vào việc khảo sátđịa danh cƣ trú ở Ninh Bình về mặt cấu tạo và ý nghĩa. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Trong luận văn này, chúng tôi tập trung nghiên cứu về mặt cấu tạo và ý nghĩacủa địa danh cƣ trú Ninh Bình Bƣớc đầu khảo sát việc địa danh chỉ các đơn vị cƣ trú cấp xã, thôn ở địa bàn Ninh Bình sẽ cho chúng ta biết đƣợc các đặc điểm và các quy tắc trong việc định Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung danh các đơn vị hành chính ở đây. Mặt khác luận văn cũng giúp ta thấy rõ các địa danh đã ra đời, phát huy tác dụng và mất đi trong những điều kiện nào, các phƣơng thức đặt địa danh, cấu tạo và nội dung của các yếu tố cấu thành địa danh… Từ đó chúng ta có thể khẳng định những đặc điểm có tính chất truyền thống của địa danh ở tỉnh, vạch ra các tiêu chí để đặt địa danh mới hoặc khi cần chuyển đổi địa danh thành vật danh. Về mặt ngôn ngữ học việc nghiên cứu địa danh ở tỉnh đã giúp ta biết thêm đƣợc một số từ cổ nay không còn dùng nữa, và giúp ta xác định rõ ràng hơn ý nghĩa của các từ ngữ địa phƣơng. Mặt khác nhờ nghiên cứu ta biết đƣợc những địa danh đã bị biến đổi cách phát âm và cách viết… cũng nhờ đó ta có thể kết thúc các cuộc tranh luận về nguồn gốc các địa danh. Thêm nữa, nghiên cứu địa danh, cụ thể là địa danh ở tỉnh Ninh Bình đã cho ta biết khá nhiều về quá khứ của tỉnh. Về lịch sử, nhiều biến cố, sự kiện đã xảy ra trong các chế độ cũ còn lƣu dấu ấn trong địa danh. Về mặt dân tộc học, qua việc nghiên cứu địa danh, ta biết đƣợc những dân tộc đã sống trên một địa bàn nào đó. Về mặt xã hội, nhờ biết rõ nguồn gốc và ý nghĩa của địa danh chúng ta càng thêm yêu mến quê hƣơng đất nƣớc. Vì vậy ta có thể sử dụng những kết quả của việc nghiên cứu địa danh vào những bài giáo dục lòng yêu nƣớc cho các thế hệ trẻ - nhất là học sinh trong các trƣờng địa phƣơng. Ngoài ra, nghiên cứu địa danh chỉ các đơn vị cƣ trú cũng để góp phần tìm hiểu về mối liên hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa của tỉnh Ninh Bình. 3.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu. Các đơn vị cƣ trú cấp xã, phƣờng, thôn, phố, xóm, bản đƣợc ghi trong tài liệu đã công bố và do thu thập trên thực địa. Chúng tôi khoanh vùng nghiên cứu trong địa bàn tỉnh vì địa danh ở đây có thể cung cấp cho chúng ta một cái nhìn tổng quát theo cả hai chiều: Không gian (là Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung vùng đồng bằng tiếp giáp miền núi, là tỉnh cực Nam của đồng bằng Bắc Bộ) và thời gian (là mảnh đất lâu đời từng là kinh đô) với những tên gọi của đối tƣợng đƣợc hình thành và có thể đã mất đi theo những thời kì lịch sử. Từ đó, có một cách tiếp cận đa chiều với đối tƣợng cần khảo sát trên cả hai mặt đồng đại và lịch đại. 4. Lịch sử vấn đề 4.1. Vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới Nghiên cứu địa danh học trên thế giới đã hình thành và phát triển rất sớm. Vào giữa những năm 60 của thế kỷ XX, đã có hàng loạt những công trình nghiên cứu về địa danh và mang lại những hiệu quả tốt đẹp. Tiên phong trong việc xây dựng hệ thống lí luận về lý thuyết địa danh là các nhà địa danh học Xô Viết nhƣ E. M. Muzaev (1964) với “Những khuynh hướng nghiên cứu địa danh”, Iu. A. Kapenco (1964) “Bàn về địa danh học đồng đại” hay A. V. Superanskaja “Địa danh học là gì?”. Ngoài ra còn có những nghiên cứu có nhiều đóng góp về địa danh nổi tiếng ở Anh, Pháp, Mỹ, Trung Quốc…. 4.2. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam Ở Việt Nam, vấn đề địa danh cũng đƣợc nghiên cứu khá sớm, nhƣng chủ yếu là dƣới những góc độ địa lí và lịch sử. Nghiên cứu địa danh dƣới góc độ ngôn ngữ chỉ mới phát triển trong thời gian gần đây. Dƣới góc độ địa lí, có các bộ sử, địa chí nhƣ Dư địa chí (Nguyễn Trãi), Đại Việt sử kí toàn thư (Ngô Sĩ Liên, thế kỉ XV), Lịch triều hiến chương loại chí (Phan Huy Chú), Gia Định thành thông chí (Trịnh Hoài Đức), Đại Nam nhất thống chí (cuối thế kỉ XIX).. Cuối thế kỉ XIX có Tên làng xã Việt Nam đầu thế kỉ XIX (Nghệ An trở ra) của Dƣơng Thị The, Phạm Thị Thoa dịch 1981.Ngô Vi Liễn năm 1982 dịch Tên làng xã và địa dư các tỉnh Bắc Kỳ. Dƣới góc độ lịch sử có các nghiên cứu của Đào Duy Anh (1994), Đất nước Việt Nam qua các đời và của Nguyễn Quang Ân (2003), Việt Nam - những thay đổi địa danh và địa giới hành chính 1945 – 2002. Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung Dƣới góc độ ngôn ngữ học, tới giữa thế kỉ XX, cùng với sự phát triển của ngôn ngữ, vấn đề nghiên cứu địa danh mới hình thành với bài nghiên cứu của Hoàng Thị Châu, Mối liên hệ về ngôn ngữ cổ đại ở Đông Nam Á qua một vài tên sông (1964), Thử bàn về địa danh Việt Nam (1976) của Trần Thanh Tâm. Sau này, có những có nghiên cứu mang tính chuyên sâu của các tác giả: - Trần Trí Dõi (2001) trong [22] đã đề cập đến nhiều nội dung quan trọng về địa danh học cũng nhƣ về một số địa danh cụ thể, nhƣ Về địa danh Cửa Lò; Về một vài tên gốc Nam Đảo trong vùng Hà Nội xưa; Về địa danh biên giới Tây Nam..., Không gian ngôn ngữ và tính kế thừa đa chiều của địa danh... - Một số luận án Tiến sĩ của các tác giả: Lê Trung Hoa với Những đặc điểm chính của địa danh ở thành phố HCM (1990), Nguyễn Kiên Trƣờng (1996) với Những đặc điểm chính của địa danh Hải Phòng (sơ bộ so sánh với một số vùng khác), Nghiên cứu địa danh Quảng Trị (2004) củaTừ Thu Mai, Những đặc điểm chính của địa danh Dak Lăk (2005) củaTrần Văn Dũng… - Một số bài viết về địa danh ở từng vùng cụ thể, nhƣ: Nguyễn Nhã Bản- Trịnh Thị Nhƣ Thuỳ với Về địa danh Hội An; Hữu Dị Bước đầu khảo sát về địa danh huyện Yên Thành, Nghệ An; Phan Xuân Đạm - Nguyễn Nhã Bản, Địa danh Nghệ Tĩnh qua thơ ca dân gian; Trần Văn Phƣơng với Những đặc điểm chính về địa danh Nghi Lộc - Cửa Lò, Nghệ An. - Ngoài ra còn có Những vấn đề địa danh học Việt Nam (2000) của Nguyễn Văn Âu, Sổ tay địa danh Việt Nam (1995) củaĐinh Xuân Vịnh, Sổ tay địa danh Việt Nam (1998) của Nguyễn Dƣợc- Trung Hải, Từ điển bách khoa địa danh Hải Phòng (1998) Ngô Đăng Lợi (chủ biên), Từ điển địa danh thành phố Sài Gòn - thành phố Hồ Chí Minh (2003) củaLê Trung Hoa - Nguyễn Đình Tƣ. Trong các công trình khoa học đó thì GS Hoàng Thị Châu và sau này là GS.TS Trần Trí Dõi đã đi sâu vào nghiên cứu địa danh theo hƣớng Ngôn ngữ học so sánh – lịch sử và đã chỉ ra đƣợc nguồn gốc và sự biến đổi của các địa danh qua các thời kì lịch sử. Đây cũng chính là hƣớng nghiên cứu mà chúng tôi muốn theo đuổi trong Luận văn này Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung 4.3. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Ninh Bình Nghiên cứu địa danh học ở Ninh Bình cũng đã có nhiều công trình, tiêu biểu nhƣ : Di tích và danh thắng Ninh Bình, Lã Đăng Bật - Phạm Đình Nhân, Trung tâm UNESCO, 2002; Cố đô Hoa Lư, Lã Đăng Bật, NXb VHDT, 2005, Ninh Bình toàn tỉnh địa chí khảo biên, Phạm Tử Mẫn, Nxb Chính trị quốc gia, 2001; Địa chí Ninh Bình, Viện khoa học xã hội và UBND tỉnh Ninh Bình, 2009……. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Tƣ liệu và xử lí tƣ liệu 5.1.1. Tƣ liệu Với mục đích phản ánh tƣơng đối đầy đủ và chính xác, có hệ thống về địa danh của xã, chúng tôi đã thu thập và sƣu tầm tƣ liệu từ các nguồn sau: - Tƣ liệu điền dã: Đây là nguồn tƣ liệu quan trọng nhất. Nguồn tƣ liệu này khai thác từ những cán bộ, nhân dân địa phƣơng, từ những ghi chép của những dòng họ lâu đời trong xã. - Tƣ liệu thành văn: Nguồn tƣ liệu này lấy từ trong các sách, báo viết về địa phƣơng, những tƣ liệu lịch sử và hiện đại. Lấy từ nguồn lƣu trữ của nhà nƣớc qua mỗi thời kì. - Các loại bản đồ địa hình, hành chính qua các thời kì khác nhau. Các cứ liệu trên là những cứ liệu chính để chúng tôi tập hợp và xử lí thông tin. 5.1.2. Xử lí tƣ liệu Những tƣ liệu về địa danh chỉ các đơn vị cƣ trú Ninh Bình đƣợc trình bày theo thứ tự sau: 1. Địa danh (tên gọi đối tƣợng) 2. Loại hình địa danh (tên gọi chung chỉ đối tƣợng) 3. Tên gọi khác của đối tƣợng (tên gọi trƣớc kia hoặc song song tồn tại với tên gọi hiện nay) 4. Số lƣợng các yếu tố cấu thành địa danh 5. Phƣơng thức cấu tạo địa danh 6. Nguồn gốc và ý nghĩa ban đầu của địa danh Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung 7. Thử xác định nguồn gốc ngôn ngữ của các yếu tố cấu thành địa danh 8. Vị trí xác định của địa danh Sau khi có đƣợc những tƣ liệu xử lí ban đầu nhƣ vậy, chúng tôi tiến hành phân loại các địa danh theo mẫu rồi thống kê, tổng hợp thành sơ đồ. Trên cơ sở đó chúng tôi đƣa ra những nhận xét ban đầu về đặc điểm địa danh chỉ các đơn vị cƣ trú Ninh Bình. Ngoài ra, trong điều kiện có thể, chúng tôi còn so sánh với địa danh những vùng khác để có cái nhìn hệ thống hơn về nghiên cứu địa danh nói chung. Nhƣ vậy, với cách xử lí tƣ liệu theo hai hƣớng vừa thu hẹp, đào sâu vừa mở rộng; vừa cụ thể vừa khái quát này, chúng tôi hi vọng sẽ khảo sát địa danh chỉ đơn vị cƣ trú Ninh Bình một cách có hệ thống và đúng phƣơng pháp. 5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình thu thập tài liệu chúng tôi sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu điền dã. Chúng tôi trực tiếp đi xuống địa bàn cần khảo sát, phỏng vấn những ngƣời dân địa phƣơng sau đó kiểm định lại trên bản đồ về địa danh, vị trí địa danh. Khi tiến hành nghiên cứu, chúng tôi sử dụng phƣơng pháp quy nạp. Trên cơ sở những dữ liệu thu thập và xử lí, trên nền tảng những con số đƣợc thống kê, phân tích, chúng tôi đƣa ra một số nhận định tổng hợp về vấn đề đƣợc nghiên cứu. Khi đã có một số lƣợng tƣ liệu trong tay, chúng tôi sử dụng thao tác thống kê ngôn ngữ học (định lƣợng và định tính). Căn cứ vào những số liệu ban đầu đƣợc phân tích, chúng tôi tổng hợp lại thành những nhận xét ban đầu về nội dung đƣợc nghiên cứu. Ngoài ra, chúng tôi cũng sử dụng những thao tác nghiên cứu của các khoa học thuộc các ngành khác nhƣ Lịch sử học, Địa lý học, Văn hoá học… để có đƣợc những kiến giải ban đầu về nguồn gốc, ý nghĩa của địa danh. Trên cơ sở những nhận xét ban đầu, chúng tôi tiến hành mô tả những đặc điểm về mặt cấu tạo, ý nghĩa và những biểu tƣợng văn hoá của địa danh. Bƣớc đầu có một hƣớng nghiên cứu tổng thể về địa danh chỉ các đơn vị cƣ trú Ninh Bình trong không gian và thời gian, trên cả hai mặt đồng đại và lịch đại. Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung 6. Bố cục của Luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, phần nội dung gồm có 3 chƣơng. Chương 1: Một vài giới thiệu chung 1.1.Những lí thuyết về địa danh đã đƣợc công bố 1.2.Vài nét giới thiệu về địa bàn tỉnh Ninh Bình Chương 2: Đặc điểm cấu tạo địa danh 2.1.Kết quả thu thập và phân loại 2.2. Đặc điểm cấu tạo địa danh Chương 3: Ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo địa danh 3.1. Một số vấn đề về phƣơng pháp định danh 3.2. Đặc điểm ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo địa danh 3.3. Mối liên hệ giữa tên Hán Việt và tên Nôm của một số làng ở Ninh Bình 3.4. Mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa 3.5. Tiểu kết Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG 1: MỘT VÀI GIỚI THIỆU CHUNG VỀ ĐỊA DANH HỌC VÀ TỈNH NINH BÌNH 1.1. Địa danh học và một số khái niệm liên quan 1.1.1. Khái niệm địa danh Khái niệm địa danh “topomina” hay “toponoma” bắt nguồn từ tiếng Hi Lạp có nghĩa là “tên gọi điểm địa lý”: topos - địa điểm, onoma/onima – tên gọi. Hiện nay chƣa có một khái niệm thống nhất về địa danh, mỗi nhà nghiên cứu lại đƣa ra những khái niệm của riêng mình. Nhà ngôn ngữ học Nga A. V. Superanskaja “Địa danh học là gì?” cho rằng “Tên gọi các địa điểm được biểu thị bằng những từ riêng. Đó là tên gọi địa lý, địa danh hay toponimia” và chỉ rõ “ Những địa điểm, mục tiêu địa lý đó là những thể tự nhiên hay nhân tạo với sự định vị xác định trên bề mặt trái đất” [Dẫn theo 44 , tr.20]. Ở Việt Nam cũng có rất nhiều cách định nghĩa về địa danh. Từ điển tiếng Việt cho rằng “Địa danh là tên đất, tên địa phương” [61]. Theo Từ điển Hán Việt thì “Địa danh là tên gọi các miền đất nước”[2, tr.220]. Tác giả Nguyễn Văn Âu quan niệm: “Địa danh là tên đất, gồm tên sông, tên núi, làng mạc hay tên các địa phương, các dân tộc”.[6, tr.5]. Tác giả Lê Trung Hoa lại quan niệm: “ Địa danh là những từ hoặc ngữ cố định được dùng làm tên riêng của các địa hình thiên nhiên, các đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ (không có ranh giới rõ ràng) và các công trình xây dựng thiên về không gian hai chiều” [44, tr.21]. Còn Nguyễn Kiên Trƣờng lại cho rằng “Địa danh là tên riêng của các đối tượng địa lí tự nhiên và nhân văn có vị trí xác định trên bề mặt trái đât” [82, tr.16]. Từ những định nghĩa trên, chúng ta có thể thấy nội hàm của địa danh gồm những thuộc tính sau: Thứ nhất, địa danh là tên gọi các đối tƣợng địa lí, nằm trong lớp từ vựng của một ngôn ngữ nên nó mang đầy đủ những đặc tính của ngôn ngữ học, nó hoạt động và chịu chi phối của những quy luật ngôn ngữ về ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp… Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung Thứ hai, chức năng chính của địa danh và định danh, cá thể hoá và khu biệt đối tƣợng. Nó có tác dụng gọi tên các sự vật cụ thể hiện hữu trên bề mặt trái đất, giúp con ngƣời nhận thức đƣợc thế giới khách quan. Thứ ba, những đối tƣợng đƣợc gọi tên phải là các đối tƣợng địa lí có vị trí xác định trên bề mặt trái đất, có thể tự nhiên hay không tự nhiên. Nhƣ vậy, việc có rất nhiều cách hiểu về địa danh đã cho thấy sự phức tạp và đa dạng khi nghiên cứu vấn đề này. Trong Khoá luận này, chúng tôi chọn cách hiểu về địa danh của A. V. Superanskaja “Địa danh là những từ ngữ chỉ tên riêng của các đối tượng địa lí có vị trí xác định trên bề mặt trái đất” làm cơ sở chính cho việc khảo sát những địa danh cƣ trú ở tỉnh Ninh Bình. 1.1.2. Phân loại địa danh Trong thực tế, số lƣợng địa danh tồn tại rất lớn và phân bố rộng rãi nên phân loại địa danh là một vấn đề rất phức tạp. Tuỳ theo những phƣơng pháp và mục đích phân loại, mỗi nhà nghiên cứu lại đƣa ra những tiêu chí phân loại khác nhau. Vì thế, hiện nay chƣa có một cách phân loại nào là chung cho mọi công trình nghiên cứu. Các nhà địa danh học phƣơng Tây và Xô Viết phân loại địa danh theo hai tiêu chí: Theo nguồn gốc ngữ nguyên của các yếu tố cấu tạo nên địa danh và theo đối tƣợng mà địa danh phản ánh. Hai nhà nghiên cứu G.L.Smolisnaja & M.V. Gorbanevskij chia địa danh thành 4 loại: Phương danh (tên các địa phƣơng), sơn danh (tên núi, đồi, gò…), thuỷ danh (tên các dòng chảy, ao, hồ…), phố danh (tên các đối tƣợng trong thành phố). A.V. Superanskaja cụ thể hơn, lại chia thành 7 loại: Phương danh, thuỷ danh, sơn danh, phố danh, viên danh (tên các quảng trƣờng), lộ danh (tên các đƣờng phố), đạo danh (tên các đƣờng giao thông). [Dẫn theo 44]. Các nhà nghiên cứu địa danh ở Việt Nam cũng đƣa ra những cách phân loại của riêng mình. Nguyễn Văn Âu phân chia địa danh thành các kiểu, nhóm khác nhau dựa trên những đặc tính cơ bản về địa lí cũng nhƣ ngôn ngữ, lịch sử. Tác giả phân loại dựa trên phƣơng pháp tiến hành địa lí tổng hợp, sắp xếp theo các kiểu khác nhau theo các đối tƣợng tự nhiên, kinh tế xã hội. Hệ thống này gồm 3 cấp chủ yếu: Loại, kiểu, dạng địa danh. Loại địa danh đƣợc chia thành 2 loại: Địa danh tự nhiên và địa danh kinh tế - xã hội. Trong 2 loại đó lại đƣợc chia thành 7 kiểu địa Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung danh là: Thuỷ danh, sơn danh, lâm danh, làng xã, huyện thị, tỉnh / thành phố, quốc gia. Các kiểu địa danh này lại đƣợc phân thành 12 dạng địa danh là : Sông ngòi, hồ đầm, đồi núi, hải đảo, rừng rú, truông / trảng, làng / xã, huyện / quận, thị trấn, tỉnh, thành phố, quốc gia.[6, tr.5] Mỗi dạng lại phân thành những á dạng khác nhau. Cách phân loại này rất phức tạp. Lê Trung Hoa lại dựa vào tiêu chí tự nhiên và không tự nhiên để phân địa danh thành phố Hồ Chí Minh thành 2 nhóm lớn: Địa danh chỉ các đối tượng tự nhiên (địa hình): núi, gò đồi, sông, rạch… và địa danh chỉ các đối tượng nhân tạo: chỉ các công trình xây dựng thiên về không gian 2 chiều, chỉ đơn vị hành chính, chỉ vùng. Mặt khác, dựa theo ngữ nguyên, tác giả chia thành 4 nhóm: Địa danh thuần Việt, địa danh Hán Việt, địa danh bằng các ngôn ngữ dân tộc thiểu số và địa danh bằng các ngoại ngữ.[44, tr.1], Từ Thu Mai [56, tr.23] khi phân loại địa danh Quảng Trị cũng theo quan điểm phân loại này của Lê Trung Hoa. Nguyễn Kiên Trƣờng khi phân loại địa danh Hải Phòng ngoài kế thừa hai tiêu chí của Lê Trung Hoa là tiêu chí tự nhiên / không tự nhiên và tiêu chí ngôn ngữ còn sử dụng thêm tiêu chí thứ 3 đó là: dựa vào chức năng giao tiếp có thể phân thành: tên chính thức, tên cổ, tên cũ hay các tên gọi khác. Trong những cách phân loại trên, chúng tôi nhận thấy cách phân loại của Lê Trung Hoa là phù hợp với mục đích và nội dung nghiên cứu của chúng tôi nhất. Từ cách phân loại theo tiêu chí tự nhiên / không tự nhiên kết hợp với tiêu chí ngôn ngữ, chúng tôi sẽ tiến hành phân chia các địa danh chỉ các đơn vị cƣ trú Ninh Bình và cố gắng đƣa ra những mô tả cụ thể, chính xác về địa danh, những lí do đặt tên, sự thay đổi, chuyển biến và ý nghĩa của những địa danh này. 1.1.3. Chức năng của địa danh Địa danh có chức năng rất cơ bản là định danh và cá thể hóa đối tƣợng, phản ánh hiện thực, làm công cụ giao tiếp. Địa danh là tên gọi đối tƣợng địa lý (tự nhiên hoặc nhân văn). Do vậy, địa danh có chức năng định danh sự vật. Tuy nhiên, vì là tên gọi nên địa danh còn mang chức năng của danh từ riêng là cá thể hóa đối tƣợng. Nhờ vào các chức năng này, địa danh giúp con ngƣời khu biệt đối tƣợng để thực Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung hiện tốt chức năng giao tiếp. Và do vậy, địa danh đã trở thành một bộ phận ngôn ngữ cần thiết, không thể tách rời đời sống xã hội của chúng ta. Mặc dù các chủ thể đặt tên và gọi tên không có ý đồ thật rõ ràng về việc gán cho địa danh chức năng phản ánh hiện thực, nhƣng dấu ấn mà họ gửi vào địa danh đã phản ánh sự tồn tại khách quan, ít nhất ở thời điểm ra đời của địa danh. Bên cạnh chức năng định danh, địa danh còn có chức năng phản ánh lịch sử. Mỗi địa danh hoặc một lớp địa danh đều ra đời trong một hoàn cảnh lịch sử - xã hội nhất định, do đó, nó cũng thể hiện rõ chức năng phản ánh lịch sử ở địa phƣơng. Ví dụ: nhiều địa danh ở Dak Lăk đã ghi nhận một sự kiện, một biến cố xã hội - lịch sử, ghi danh một vị anh hùng hoặc một ngƣời có vai trò đặc biệt quan trọng trong một hoàn cảnh lịch sử cụ thể. Chẳng hạn Buôn Ma Thuôt: buôn do ông Ama YThuôt làm tù trƣởng; làngLạc Giao: địa danh ghi dấu ấn nơi gặp gỡ của những cƣ dân không phải cƣ dân bản địa - gọi là những ngƣời lƣu lạc (chỉ ngƣời Kinh) trong những ngày đầu chống Pháp ở Tây Nguyên; đƣờng10-3: ghi lại chiến công của quân dân ta trong trận đánh mở đầu mùa xuân 1975 - ngày 10/3 giải phóng Buôn Ma Thuôt; đƣờng Săm Brăm, con đƣờng lấy tên của một nhân vật - là ngƣời dân tộc Chăm, có vai trò lịch sử trong cuộc đấu tranh chống Pháp ở đây, với "Phong trào Nƣớc xu"(1930-1936). [Dẫn theo 29] Ngoài ra, địa danh còn phản ánh đặc điểm văn hóa của một vùng cƣ dân (phƣờng Thanh Bình, thôn Tân Tiến, thôn Vườn Hoa...) 1.1.4. Đối tượng nghiên cứu của địa danh Xác định đối tƣợng nghiên cứu cũng là một trong những vấn đề còn nhiều ý kiến bàn luận. ở đây, chúng tôi xin đề cập đến hai khía cạnh của vấn đề, đó là: 1) Việc xác định thành tố nào đƣợc gọi là địa danh trong tổ hợp từ (hoặc ngữ); 2) Việc xác định đối tƣợng địa lý nào đƣợc gọi là địa danh trong các đối tƣợng địa lý. Về nội dung này, chúng tôi tán thành quan điểm của tác giả Lê Trung Hoa [44][56]. Trƣớc hết, ngƣời nghiên cứu cần xác định nội hàm của địa danh. Theo quan điểm của chúng tôi, địa danh là tên gọi các đối tƣợng địa lý, bao gồm địa lý tự nhiên và địa lý do con ngƣời kiến tạo. Loại đối tƣợng địa lý do con ngƣời kiến tạo lại có thể chia Khảo sát một vài vấn đề địa danh Ninh Bình – Phạm Thị Hồng Nhung làm hai loại: 1) Loại đối tƣợng là địa bàn cƣ trú; 2) Loại đối tƣợng là các công trình xây dựng. Về tên gọi, với loại đối tƣợng là địa lý tự nhiên (sông, suối, núi, đồi...) và đối tƣợng là địa bàn cƣ trú thì vấn đề đã sáng rõ. Đa số các nhà nghiên cứu xem đó là những địa danh. Các công trình xây dựng lại có sự "tiếp giáp" với hiệu danh và vật danh nên vấn đề trở nên phức tạp hơn. Tên cầu, đƣờng, chợ, sân vận động, công viên,...dễ dàng đƣợc xem là địa danh. Riêng tên chùa, đình, miếu, nhà thờ,... thì vấn đề lại không đơn giản. Hiện vẫn chƣa có sự thống nhất giữa các nhà nghiên cứu. Các tác giả của Địa danh Hà Nội, Địa danh Hải Phòng xếp các đối tƣợng này vào địa danh, ví dụ: Nhà Hát Lớn, Nhà 312 Khâm Thiên, Đình áng Dƣơng, Chùa Thái...trong lúc phần lớn các nhà nghiên cứu khác không đồng tình với quan điểm này. Tác giả Lê Trung Hoa [44, tr.14] cho rằng: "Tên các công trình thiên về không gian hai chiều là địa danh (nhƣ tên cầu, đƣờng, công viên...); còn tên các công trình thiên về không gian ba chiều (nhƣ tên chùa, nhà thờ, trƣờng học, cơ quan...) là hiệu danh". Chúng tôi đồng ý với quan điểm này. Việc xác định thành tố đƣợc gọi là địa danh trong tổ hợp từ cũng có ý kiến chƣa thống nhất. Một số ý kiến cho rằng địa danh bao gồm hai thành tố. Thành tố thứ nhất chỉ loại đối tƣợng địa lý (tên chung), thành tố thứ hai khu biệt đối tƣợng (tên riêng). Ví dụ: thành phố Hồ Chí Minh, huyện Krông Ana, thị xã Hội An, xã Êa Tuôr... là những địa danh. Quan điểm của chúng tôi là mặc dù mỗi địa danh Việt Nam chúng ta đều có thể đặt phía trƣớc một danh từ chung để chỉ tiểu loại của địa danh, nhƣng yếu tố chung này không phải là một thành tố của địa danh, bởi địa danh là tên gọi một đối tƣợng địa lý cụ thể nên nó là tên riêng. Hiện nay, phần lớn các nhà biên soạn từ điển địa danh chỉ chấp nhận phần tên riêng trong tổ hợp từ. Đinh Xuân Vịnh đã xếp địa danh thành phố Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh vào vần H, huyện Thanh Trì vào vần T, thị xã Buôn Ma Thuột vào vần B. Cách sắp xếp của các tác giả này theo chúng tôi là có sự hợp lý. Chúng ta có thể nói: "đi Hà Nội, đi Huế, đến Hội An, vào Dak Lăk,...". Tuy nhiên, vấn đề này cũng không phải không có sự phức tạp của nó. Trong một số trƣờng hợp gần nhƣ khó có thể tách thành tố thứ nhất ra khỏi tổ hợp của chúng nhƣ địa danh là một số đếm hay địa danh đƣợc gọi theo nhân danh. Ví dụ, khó có thể chấp nhận