Tài liệu Khảo sát khả năng phòng trự sâu tơ plutella xylostella l. và sâu khoang spodoptera litura fab. hại rau ăn lá tự dịch chiết thô lá cây bọ mắm pouzolzia zeylanuca (l.) benn

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH BÁO CÁO KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Tên đề tài: KHẢO SÁT KHẢ NĂNG PHÒNG TRỪ SÂU TƠ PLUTELLA XYLOSTELLA L. VÀ SÂU KHOANG SPODOPTERA LITURA FAB. HẠI RAU ĂN LÁ TỪ DỊCH CHIẾT THÔ LÁ CÂY BỌ MẮM POUZOLZIA ZEYLANICA (L.) BENN KHOA CÔNG NGHỆ SINH HỌC CHUYÊN NGÀNH: NÔNG NGHIỆP - DƯỢC - MÔI TRƯỜNG GVHD: TS. Nguyễn Ngọc Bảo Châu SVTH: Đặng Thị Tình MSSV: 1153010864 Niên khóa: 2011 - 2015 Tp. Hồ Chí Minh, tháng 05 năm 2015 LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên em xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện về mặt vật chất cũng như về tinh thần để em có cơ hội học tập tốt. Lời cảm ơn tiếp theo em xin dành cho quý thầy cô, bạn bè mà em có cơ hội được tiếp xúc và học hỏi trong suốt quãng thời gian ngồi trên ghế nhà trường, đặt biệt là các thầy cô trong khoa Công Nghệ Sinh Học nói chung và các thầy cô trong chuyên ngành Nông Nghiệp trường nói riêng của trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh. Em xin chúc quý thầy cô cùng bạn bè thân thương luôn dồi dào sức khỏe và tràn đầy niềm vui để có thể gặt hái được nhiều thành công trong cuộc sống cũng như có nhiều đóng góp cho xã hội. Em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến cô Nguyễn Ngọc Bảo Châu - là giảng viên khoa Công Nghệ Sinh Học, chuyên ngành Nông Nghiệp - Dược - Môi Trường và cũng là giảng viên hướng dẫn em thực hiện đề tài khóa luận tốt nghiệp. Cô đã luôn đồng hành, giúp đỡ và hướng dẫn tận tình để em có thể hoàn thành tốt đề tài của mình. Không những chỉ dạy cho em những kiến thức, cô còn dạy em cách làm việc, truyền đạt cho em nhiều kinh nghiệm quý báu. Một lần nữa, em xin chân thành cảm ơn cô! Em xin kính chúc cô luôn khỏe mạnh, hạnh phúc và gặt hái được nhiều thành công. Em xin chân thành gửi lời cảm ơn đến thầy Nguyễn Minh Hoàng, thầy đã luôn tạo mọi điều kiện và chỉ dẫn tận tình cho em trong những lúc làm thí nghiệm và cả khi viết bài báo cáo. Xin kính chúc thầy dồi dào sức khỏe để tiếp tục gặt hái thật nhiều thành công trong sự nghiệp trồng người cũng như trong cuộc sống. Cuối cùng em xin dành lời tri ân, biết ơn sâu sắc đến Người đã cho sinh ra em, nuôi nấng, dạy dỗ em nên người, tạo mọi điều kiện để em có cơ hội học tập, trau dồi kiến thức, theo đuổi những ước mơ. Đó chính là cha mẹ em. Con xin cảm ơn cha mẹ vì công ơn sinh thành và nuôi dưỡng của Người. Cầu mong cha mẹ luôn khỏe mạnh, bình an để sống mãi với con, để con có cơ hội báo đáp công ơn to lớn của cha mẹ. DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Tỉ lệ phối trộn các nghiệm thức ở thí nghiệm 1 .......................................22 Bảng 2.2. Tỉ lệ phối trộn các nghiệm thức của thí nghiệm 4 ....................................26 Bảng 2.3. Tỉ lệ phối trộn các nghiệm thức của thí nghiệm 5 ....................................28 Bảng 2.4. Tỉ lệ phối trộn các nghiệm thức ở thí nghiệm 6 .......................................29 Bảng 2.5. Tỉ lệ phối trộn các nghiệm thức thí nghiệm 8...........................................32 Bảng 3.1. Kết quả định tính alkaloid dịch cao thô lá cây bọ mắm ...........................35 Bảng 3.2. Số sâu khoang tuổi 2 bị chết sau khi phun dịch chiết qua 24, 48, 72 và 96 giờ (đơn vị: con) ......................................................................................38 Bảng 3.3. Tỉ lệ hóa nhộng và vũ hóa của sâu khoang ...............................................39 Bảng 3.4. Chỉ số ngán ăn có chọn lọc của các nghiệm thức trên sâu khoang ..........41 Bảng 3.5. Phần trăm ngán ăn không có sự chọn lọc của các nghiệm thức thực hiện trên sâu khoang tuổi 2 ..............................................................................42 Bảng 3.6. Số sâu tơ tuổi 2 bị chết sau khi phun dịch chiết qua 6, 12, 24 và 48 giờ (đơn vị: con).............................................................................................45 Bảng 3.7. Tỉ lệ hóa nhộng và vũ hóa của sâu tơ .......................................................48 Bảng 3.8. Chỉ số ngán ăn có sự chọn lọc của các nghiệm thức trên sâu tơ tuổi 2 ....50 Bảng 3.9. Phần trăm ngán ăn không có sự chọn lọc của các nghiệm thức trên sâu tơ tuổi 2 ........................................................................................................51 i DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Cây bọ mắm ................................................................................................3 Hình 1.2. Vòng đời sâu khoang...................................................................................7 Hình 1.3. Sâu tơ và ngài sâu tơ .................................................................................10 Hình 2.1. Cây bọ mắm trồng tại Cơ sở 3 Bình Dương .............................................18 Hình 2.2. Rau muống và cải bẹ xanh sạch thuốc BVTV được dùng trong đề tài .....19 Hình 2.3. Cách bố trí thí nghiệm 1 ............................................................................23 Hình 2.4. Mô hình bố trí mẫu lá trên đĩa petri [1] ......................................................24 Hình 2.5. Mô hình bố trí mẫu lá trên đĩa petri [1] ......................................................25 Hình 2.6. Cách bố trí thí nghiệm 4 ............................................................................27 Hình 2.7. Cách bố trí thí nghiệm 5 ............................................................................29 Hình 2.8. Mô hình bố trí mẫu lá trên đĩa petri [1] ......................................................31 Hình 2.9. Mô hình bố trí mẫu lá trên đĩa petri [1] ......................................................32 Hình 2.10. Cách bố trí thí nghiệm 8 ..........................................................................33 Hình 3.1. Kết quả định tính alkaloid dịch cao thô ....................................................36 Hình 3.2. Nghiệm thức DC nước sau 24 giờ theo dõi (A); sâu khoang bị chết do khi phun dịch chiết (B) (thí nghiệm 1) ..........................................................37 Hình 3.3. Sự biến dạng hình thái của trưởng thành (A) và nhộng (B) sâu khoang ..40 Hình 3.4. Sâu tơ bình thường (A) và sâu tơ bị chết do phun dịch chiết (B) .............47 Hình 3.5. Nhộng bình thường (A) và nhộng không có khả năng vũ hóa (B) của các nghiệm thức .............................................................................................49 ii DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Tỉ lệ chuyển động đầu của sâu khoang tuổi 3 qua 60 phút theo dõi ....43 Biểu đồ 3.2. Tỉ lệ chuyển động thân của sâu khoang tuổi 3 qua 60 phút theo dõi ...44 Biểu đồ 3.3. Tỉ lệ chuyển động đầu của sâu tơ tuổi 3 qua 30 phút theo dõi .............52 Biểu đồ 3.4. Tỉ lệ chuyển động thân của sâu tơ tuổi 3 qua 30 phút theo dõi ............53 iii MỤC LỤC DANH MỤC BẢNG .................................................................................................. i DANH MỤC HÌNH .................................................................................................. ii DANH MỤC BIỂU ĐỒ ........................................................................................... iii ĐẶT VẤN ĐỀ ............................................................................................................1 MỤC TIÊU ĐỀ TÀI ..................................................................................................2 PHẦN I: TỔNG QUAN ............................................................................................3 1.1 Tổng quan về cây bọ mắm .................................................................................3 1.1.1 Vài nét về họ gai (Urticaceae) ....................................................................3 1.1.2 Sơ lược về cây bọ mắm ...............................................................................3 1.2 Alkaloid ..............................................................................................................5 1.2.1 Khái niệm ....................................................................................................5 1.2.2 Đặc tính .......................................................................................................6 1.3 Đặc điểm sinh vật học, sinh thái học sâu khoang Spodoptera litura Fab. .........6 1.3.1 Phân bố ........................................................................................................6 1.3.2 Ký chủ .........................................................................................................7 1.3.3 Triệu chứng và mức độ gây hại ...................................................................7 1.3.4 Đặc điểm sinh học và sinh thái....................................................................7 1.3.5 Tập tính sinh sống và quy luật phát sinh gây hại ........................................8 1.3.6 Biện pháp phòng chống ...............................................................................9 1.4 Sâu tơ Plutella xylostella L. .............................................................................10 1.4.1 Ký chủ .......................................................................................................10 1.4.2 Triệu chứng và mức độ gây hại .................................................................10 iv 1.4.3 Hình thái ....................................................................................................10 1.4.4 Tập tính sinh sống và quy luật phát sinh gây hại ......................................11 1.4.5 Biện pháp phòng chống .............................................................................12 1.5 Thực trạng sử dụng thuốc BVTV .....................................................................12 1.5.1 Thực trạng sử dụng thuốc BVTV trên thế giới .........................................12 1.5.2 Thực trạng sử dụng thuốc BVTV ở Việt Nam ..........................................13 1.5.3 Tình hình sử dụng thuốc BVTV trong sản xuất rau ..................................13 1.6 Tình hình nghiên cứu phát triển và ứng dụng thuốc trừ sâu hại có nguồn gốc thảo mộc. .........................................................................................................14 1.6.1 Tình hình nghiên cứu phát triển và ứng dụng thuốc trừ sâu hại có nguồn gốc thảo mộc ở thế giới. ...........................................................................16 1.6.2 Tình hình nghiên cứu phát triển và ứng dụng thuốc trừ sâu hại có nguồn gốc thảo mộc ở Việt Nam. ........................................................................16 1.6.3 Lợi ích của thuốc BVTV có nguồn gốc sinh học ......................................17 PHẦN II: VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................18 2.1 Vật liệu và thời gian nghiên cứu ......................................................................18 2.1.1 Địa điểm và thời gian nghiên cứu .............................................................18 2.1.2 Vật liệu ......................................................................................................18 2.2 Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................20 Phần A: Thu dịch chiết thô lá cây bọ mắm và định tính alkaloid ......................20 Phần B: Các thí nghiệm khảo sát hoạt tính của dịch chiết từ lá cây bọ mắm ....21 2.2.1 Thí nghiệm 1: Khảo sát hiệu lực phòng trừ sâu khoang từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm...............................................................................................21 2.2.2 Thí nghiệm 2: Khảo sát hiệu lực gây ngán ăn sâu khoang từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm (có sự chọn lọc) ................................................................23 v 2.2.3 Thí nghiệm 3: Khảo sát hiệu lực gây ngán ăn sâu khoang từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm (không có sự chọn lọc) .....................................................24 2.2.4 Thí nghiệm 4: Khảo sát tập tính của sâu khoang trong 60 phút đầu thử nghiệm dịch chiết .....................................................................................26 2.2.5 Thí nghiệm 5: Khảo sát hiệu lực phòng trừ sâu tơ từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm .....................................................................................................27 2.2.6 Thí nghiệm 6: Khảo sát hiệu lực gây ngán ăn sâu tơ từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm (có sự chọn lọc) ....................................................................29 2.2.7 Thí nghiệm 7: Khảo sát hiệu lực gây ngán ăn sâu tơ từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm (không có sự chọn lọc) .........................................................31 2.2.8 Thí nghiệm 8: Khảo sát tập tính của sâu tơ trong 30 phút đầu thử nghiệm dịch chiết...................................................................................................32 2.3 Phương pháp xử lý số liệu ................................................................................33 PHẦN III: KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN .............................................................35 Phần A: Định tính alkaloid trong dịch cao thô lá cây bọ mắm ..............................35 Phần B. Các thí nghiệm khảo sát hoạt tính dịch chiết từ lá cây bọ mắm ...............36 3.1 Thí ngiệm 1: Khảo sát hiệu lực phòng trừ sâu khoang từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm. ...........................................................................................................36 3.2 Thí ngiệm 2: Khảo sát hiệu lực gây ngán ăn sâu khoang từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm (có sự chọn lọc) ...........................................................................41 3.3 Thí ngiệm 3: Khảo sát hiệu lực gây ngán ăn sâu khoang từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm (không có sự chọn lọc)................................................................42 3.4 Thí nghiệm 4: Khảo sát tập tính của sâu khoang sau 60 phút đầu thử nghiệm dịch chiết .........................................................................................................43 3.5 Thí ngiệm 5: Khảo sát hiệu lực phòng trừ sâu tơ từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm. ................................................................................................................45 vi 3.6 Thí ngiệm 6: Khảo sát hiệu lực gây ngán ăn sâu tơ từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm (có sự chọn lọc) ......................................................................................49 3.7 Thí nghiệm 7: Khảo sát hiệu lực gây ngán ăn sâu tơ từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm (không có sự chọn lọc) ...........................................................................50 3.8 Thí nghiệm 8: Khảo sát tập tính của sâu tơ sau 30 phút đầu thử nghiệm dịch chiết. ................................................................................................................51 PHẦN VI: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ..................................................................54 4.1 Kết luận ............................................................................................................54 4.2 Đề nghị .............................................................................................................55 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................56 PHỤ LỤC ................................................................................................................... I vii Báo cáo khóa luận tốt nghiệp GVHD: TS. Nguyễn Ngọc Bảo Châu ĐẶT VẤN ĐỀ Hiện nay, sự phát triển dân số cùng với tốc độ đô thị hóa nhanh đất canh tác, nền nông nghiệp nước ta đang áp dụng các biện pháp thâm canh cao, với việc sử dụng ngày càng nhiều phân bón, thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) có nguồn gốc hóa học nhằm tăng năng suất và sản lượng nông phẩm. Tuy nhiên, sự thâm canh trong nông nghiệp đã làm cho đất đai ngày càng thoái hóa, mất cân bằng hệ sinh thái, hệ vi sinh vật trong đất bị phá hủy, tồn dư các chất độc hại trong đất cũng như trong nông sản ngày càng cao, nguồn bệnh tích lũy trong đất càng nhiều dẫn đến phát sinh một số dịch hại cho cây trồng và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe con người [6]. Để giảm thiểu tác động xấu của thuốc BVTV có nguồn gốc hóa học đến môi trường và cộng đồng, xu hướng sử dụng các chế phẩm có nguồn gốc sinh học thay thế đang ngày càng phát triển. Các chế phẩm sinh học, trong đó các loại thuốc trừ sâu có nguồn gốc thảo mộc không tạo nên tính kháng thuốc của sâu hại, không ảnh hưởng đến thiên dịch, không tồn đọng dư lượng trên nông sản, an toàn đối với con người và môi trường ngày càng được quan tâm và ứng dụng rộng rãi [2] . Các chế phẩm từ cây neem là một minh chứng, ở Ấn Độ, đã có trên 100 sản phẩm thương mại khác nhau từ cây neem. Hiệp hội rau quả Đà Lạt, đã sản xuất được 3 dạng chế phẩm từ neem có tác dụng diệt mối, ve, bọ chét, rệp đen, bọ trĩ hại trà [18] . Theo thông tin từ Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, năm 2009, có 344 sản phẩm được đăng ký vào danh mục các loại thuốc BVTV có nguồn gốc sinh học, trong đó có 221 sản phẩm thuốc trừ sâu và 66 sản phẩm thuốc trừ sinh vật gây hại như ốc, chuột, mối…[17]. Hưởng ứng theo hướng phát triển nông nghiệp bền vững, thân thiện với môi trường, cũng như đáp ứng yêu cầu nông sản sạch ngày càng cao của người tiêu dùng, chúng tôi thực hiện chuyên đề khóa luận tốt nghiệp: “Khảo sát khả năng phòng trừ sâu tơ Plutella xylostella L. và sâu khoang Spodoptera litura Fab. hại rau ăn lá từ dịch chiết thô lá cây bọ mắm Pouzolzia zeylanica (L.) Benn”. SVTH: Đặng Thị Tình - 1153010864 Trang 1 Báo cáo khóa luận tốt nghiệp GVHD: TS. Nguyễn Ngọc Bảo Châu MỤC TIÊU ĐỀ TÀI Ly trích và khảo sát hoạt lực diệt và gây ngán ăn trên đối tượng sâu tơ và sâu khoang hại rau ăn lá của dịch chiết thô cây bọ mắm. SVTH: Đặng Thị Tình - 1153010864 Trang 2 Báo cáo khóa luận tốt nghiệp GVHD: TS. Nguyễn Ngọc Bảo Châu PHẦN I: TỔNG QUAN 1.1 Tổng quan về cây bọ mắm 1.1.1 Vài nét về họ gai (Urticaceae) Họ gai có khoảng 700 loài và 45 giống. Những cây thuộc họ gai thường là những bụi rậm hoặc cây nhỏ và phần lớn là thảo mộc phân bố trên khắp thế giới. Những cây thuộc họ này thường có đặc điểm:  Lá: Đơn giản, mọc so le hay đối xứng.  Hoa: Đơn tính, mọc thành chùm xim rất tỉ mỉ. Bao hoa chưa phân hóa hoặc không có. Hoa đực có một nhị hoa. Hoa cái có một nhụy đơn giản, bầu nhụy có chứa noãn. Đầu nhụy hình nhọn hoặc hình cầu.  Quả: Dạng quả bế hoặc quả hạch, một số loài quả mọc thành chùm.  Thân: Thường có lông [11]. 1.1.2 Sơ lược về cây bọ mắm Tên thường gọi: Bọ mắm, thuốc dòi Tên khoa học: Pouzolzia zeylanica (L.) Benn hoặc Pouzolzia indica Họ: Urticaceae [8, 11]. Hình 1.1. Cây bọ mắm 1.1.2.1 Mô tả thực vật Bọ mắm là loài thảo mộc sống quanh năm, thân đứng thẳng hướng lên, đơn giản và thường có vài nhánh cây. Cây cao khoảng 12 - 50 cm. Thân rễ thường có mấu, cành cây thường ngắn có lông cứng. Lá thường mọc đối xứng, thỉnh thoảng so le và thường mọc phía trên hoặc phía dưới cuống lá, lá hình tam giác dài khoảng 2 - 6 cm, cuống lá dài 0,2 - 1,8 cm; những lá nhỏ có hình trái xoan thường mọc trên cuống lá; trên lá có gân nhưng rải rác đôi khi có cả lông cứng. Cụm hoa thường có cả hoa đực và hoa cái. Bầu nhụy của hoa cái có dạng elip hoặc hình thoi, đường kính bầu nhụy từ 0,8 - 1 mm. Quả có đường kính 1,5 - 1,8 mm, có lông măng và SVTH: Đặng Thị Tình - 1153010864 Trang 3 Báo cáo khóa luận tốt nghiệp GVHD: TS. Nguyễn Ngọc Bảo Châu không dễ thấy, trên quả có 9 đường gân hoặc có 4 cạnh, trên đỉnh quả có 2 nhánh như hai răng nhọn. Quả có màu trắng, vàng tối hoặc màu sáng nâu, hình trứng. Bọ mắm ra hoa từ tháng 7 - 8 và bắt đầu có quả từ tháng 8 - 10 [8, 11]. 1.1.2.2 Phân bố sinh thái Cây bọ mắm thích hợp với vùng đồng cỏ thưa thớt, bên cạnh suối nơi ẩm ướt, ấm áp và những nơi có độ ẩm cao như đồng ruộng. Cây thích hợp với khí hậu châu Á, châu Phi, châu Mỹ và Australia [10] . Ở Việt Nam, cây bọ mắm mọc hoang ở khắp nơi, chưa có ai trồng. Người ta hái toàn bộ cây về dùng tươi, phơi hay sấy khô, mùa hái từ tháng 4 - 6 hằng năm [8]. 1.1.2.3 Dược tính Các nghiên cứu hiện nay về khả năng kháng nấm, kháng khuẩn của dịch chiết cồn Pouzolzia zeylanica (L.) Benn bằng phương pháp đĩa cho thấy với nồng độ 1 mg/mL có khả năng chống lại hoạt động của vi khuẩn gram âm và gram dương như Bacillus subtilis, Bacillus megateriu, Staphylococcus aureus [14] , tương tự dịch chiết thô này cũng có tác dụng đối với một số loại nấm Blastomyces dermatitides, Aspergillus niger, Microsporum spp và Aspergillus nigerwas [15]. Người ta thường dùng cả phần trên mặt đất lẫn phần dưới mặt đất của cây bọ mắm. Tất cả đều được sử dụng. Theo y học cổ truyền và các nghiên cứu hiện đại, cây bọ mắm thường được sử dụng để trị:  Cảm ho hoặc ho lâu ngày, viêm họng, bệnh về phổi [8, 11]  Lỵ, viêm ruột  Nhiễm trùng đường tiết niệu, bí tiểu tiện  Đau răng [8, 11]  Nấm da cứng  Dùng ngoài trị đinh nhọt, sâu quảng, viêm mủ da, viêm vú, đụng giập.  Ở Ấn Độ, cây được dùng để trị giang mai, bệnh lậu và nọc rắn độc. Ở Malaysia, dịch lá tươi và nước sắc lá dùng uống giúp lợi sữa khi có hiện tượng ngưng tiết sữa [11]. SVTH: Đặng Thị Tình - 1153010864 Trang 4 Báo cáo khóa luận tốt nghiệp GVHD: TS. Nguyễn Ngọc Bảo Châu Ngoài ra, dân gian còn dùng cây bọ mắm giã nát, cho vào mắm tôm để không có dòi [8]. 1.1.2.4 Một số bài thuốc Đông y Chữa ho lao hay ho lâu ngày: Dùng 40 gam bọ mắm sắc uống hoặc nấu cao lỏng pha với mật ong uống mỗi ngày vài lần, mỗi lần từ 15 mL đến 20 mL [11]. Chữa viêm họng, đau răng: Lấy lá cây nhai, nuốt lấy nước [11]. Chữa tắt tia sữa, đái gắt, đái buốt: Dùng 30 - 40 gam cây sắc với những vị thuốc khác nhằm tạo ra những vị thuốc có công dụng rõ rệt [8, 11]. Khả năng chống lại tế bào ung thư khi nấu bọ mắm với cây công chúa lá rộng (Cananga latifolia). Chống lại bệnh lao một cách hiệu quả: Khi sắc bọ mắm với cây long thảo dơi (Christia vespertillionis). Cao bổ phổi do công ty cổ phần Dược liệu Trung Ương 2 sản xuất gồm bọ mắm, bách bộ, thạch xương bồ, tinh dầu bạc hà, cam thảo, vỏ quýt, cát cánh [11]. Cao bổ phổi do công ty cổ phần Dược vật tư y tế Thái Nguyên sản xuất, thành phần gồm có: Bọ mắm, mạch môn, bách bộ, cam thảo, trần bì, thạch xương bồ. Ngoài ra, rễ cây bọ mắm: Dùng giải độc, chống lại vi khuẩn, giải sốt và giúp thải ra mủ (chất độc) từ vết thương nhiễm trùng [11]. Sử dụng trong mỹ phẩm: Theo những kết quả nghiên cứu gần đây, dịch trích từ cây bọ mắm bằng nước hoặc dung dịch acid cho thấy khả năng chống lại những tác nhân gây hại cho da phụ nữ. Do đó, các dịch trích này thường được cho thêm vào các loại mỹ phẩm bảo vệ da [11]. 1.2 Alkaloid 1.2.1 Khái niệm Alkaloid là những hợp chất hữu cơ có chứa dị vòng nitơ, có tính bazơ. Thường gặp ở trong nhiều loài thực vật và đôi khi còn tìm thấy trong một vài loài động vật. Đặc biệt, alkaloid có hoạt tính sinh lý rất cao đối với cơ thể con người và động vật, SVTH: Đặng Thị Tình - 1153010864 Trang 5 Báo cáo khóa luận tốt nghiệp GVHD: TS. Nguyễn Ngọc Bảo Châu nhất là đối với hệ thần kinh. Với một lượng nhỏ alkaloid là chất độc gây chết người nhưng có khi nó lại là thần dược trị bệnh đặc hiệu [5]. 1.2.2 Đặc tính Hầu hết alkaloid là chất rắn không màu, không bay hơi, không tan trong nước nhưng tan trong dung môi hữu cơ như ethanol, chlorofrom, eter… Một số tồn tại ở thể lỏng tan trong nước như nicotin, arecolin. Hầu hết có vị đắng và có tính quang hoạt. Trong thực vật, alkaloid hiện diện trong nhiều bộ phận khác nhau của cây như rễ, thân, lá, vỏ và thường ở dạng muối với các acid hữu cơ có trong cây như acid acetic, acid oxalic, acid citric, acid malic… Hai phương pháp thông dụng để ly trích alkaloid là phương pháp trích bằng dung môi hữu cơ và phương pháp trích ở dạng muối tan trong dung dịch acid vô cơ. Theo phương pháp thứ nhất, mẫu cây thường được phơi khô, xay nhỏ, kiềm hóa và sau đó trích bằng dung môi hữu cơ. Đối với alkaloid có thể lôi cuốn được bằng hơi nước, người ta có thể sử dụng phương pháp lôi cuốn hơi nước ngay trên mẫu cây sau khi kiềm hóa. Theo phương pháp thứ hai, người ta trích kiệt bột cây với dung dịch acid vô cơ loãng. Lọc thu được dịch nước chứa alkaloid ở dạng muối tan trong nước [5]. Nhìn chung, alkaloid là những hợp chất rất độc, có hoạt tính dược lý rất mạnh nên được sử dụng trong y khoa với liều lượng rất thấp để làm thuốc chữa bệnh. Các alkaloid được coi là những hình mẫu quan trọng để phát triển nhiều loại dược phẩm tổng hợp có giá trị [5]. 1.3 Đặc điểm sinh vật học, sinh thái học sâu khoang Spodoptera litura Fab. Họ Ngài đêm Noctuidae Bộ Cánh vảy Lepidoptera 1.3.1 Phân bố Sâu khoang là loài phân bố rộng khắp thế giới, ở các nước châu Âu, châu Mỹ, châu Á, Bắc Phi, ở nước ta có ở khắp nơi [7]. SVTH: Đặng Thị Tình - 1153010864 Trang 6 Báo cáo khóa luận tốt nghiệp GVHD: TS. Nguyễn Ngọc Bảo Châu 1.3.2 Ký chủ Đây là loài đa thực. Ước tính phá hại 290 loại cây trồng thuộc 99 họ thực vật. Ở nước ta sâu khoang là loài sâu hại nghiêm trọng trên rau họ hoa thập tự, cà chua, cà bát, đậu đũa, đậu vàng, bầu bí, rau muống, khoai tây, khoai lang, khoai sọ, thuốc lá, bông, thầu dầu, điền thanh [7]. 1.3.3 Triệu chứng và mức độ gây hại Sâu non sâu khoang tuổi nhỏ tập trung thành đám ăn phần thịt lá, chừa lại biểu bì trên và gân lá. Khi sâu lớn thì phân tán, ăn thủng lá chỉ để lại gân lá, có thể cắn trụi hết lá, cắn trụi cành hoa, chui và đục khoét trong quả, nụ hoa [7]. Khi sâu khoang phát sinh thành dịch, chúng gây thiệt hại đáng kể cho cây trồng. Rau ăn lá bị giảm sản lượng và giá trị thương phẩm, với cây lấy quả như cà chua thì hoa nụ và quả bị hại cũng sẽ rụng sớm, hoặc thối khi trời mưa [7]. 1.3.4 Đặc điểm sinh học và sinh thái Vòng đời: 25 - 48 ngày Trứng: 3 - 7 ngày Sâu non: 12 - 27 ngày Nhộng: 8 - 10 ngày Trưởng thành: 2 - 4 ngày Ngài thân dài 16 - 21 mm, sải cánh 37 - 42 mm. Cánh trước màu nâu vàng. Phần giữa từ mép trước cánh tới mép sau cánh có một vân ngang Hình 1.2. Vòng đời sâu khoang rộng màu trắng [7]. Trứng hình bầu dục, đường kính 0,5 mm. Trứng mới đẻ có màu trắng vàng, sau chuyển thành màu vàng xám, khi sắp nở có màu xám. Trứng xếp với nhau thành ổ có lông màu nâu vàng phủ bên ngoài [7]. SVTH: Đặng Thị Tình - 1153010864 Trang 7 Báo cáo khóa luận tốt nghiệp GVHD: TS. Nguyễn Ngọc Bảo Châu Sâu non đẫy sức dài 38 - 51 mm, phần lớn có màu nâu đen, hoặc nâu tối, một số ít có màu xanh lục. Vạch lưng và vạch phụ lưng màu vàng. Trên mỗi đốt dọc theo vạch phụ lưng có một vệt đen hình bán nguyệt, trong đó vệt ở đốt bụng thứ 1 và đốt bụng thứ 8 là lớn nhất [7]. Nhộng dài 18 - 20 mm, màu nâu tươi hoặc nâu tối, hình ống tròn. Mép trước đốt bụng thứ 4 và vòng quanh các đốt bụng thứ 5, 6, 7 có nhiều chấm lõm. Cuối bụng có một đôi gai ngắn. 1.3.5 Tập tính sinh sống và quy luật phát sinh gây hại Ngài sâu khoang thường vũ hoá vào buổi chiều và lúc chập choạng tối bay ra hoạt động. Ban ngày ngài đậu ở mặt dưới lá và ở những nơi kín trong bụi cây, lùm cỏ. Thời gian ngài hoạt động từ chập tối đến nửa đêm [7]. Sức bay khoẻ, trưởng thành có khả năng bay xa tới 1,5 km. Ngài có xu tính mạnh với mùi vị chua ngọt và ánh sáng đèn, đặc biệt là đèn có bước sóng ngắn (3650 A0). Trưởng thành đẻ trứng vào đêm thứ hai sau khi vũ hóa. Một đời, con cái giao phối khoảng 3 - 4 lần, trong khi đó con đực có thể giao phối 10 lần [7]. Ngài cái có tính chọn lọc ký chủ để đẻ trứng, Ngài đẻ trứng thành từng ổ khoảng vài trăm quả, thường nằm ở mặt dưới lá, thời gian đẻ trứng kéo dài 6 - 8 ngày. Số lượng trứng đẻ trung bình trên một trưởng thành cái 2000 - 2600 trứng [7]. Giai đoạn trứng kéo dài trong khoảng 2 - 3 ngày. Sâu khoang hóa nhộng trong đất, giai đoạn nhộng khoảng 7 - 10 ngày. Sâu non tuổi 1 sống quần tụ với nhau quanh ổ trứng. Sâu non có 6 tuổi, sâu non tuổi cuối có thể nặng tới 800 mg, trung bình giai đoạn sâu non có thể ăn hết 4 gam lá, trong đó 80% bị tiêu thụ bởi sâu non tuổi cuối. Sâu non đẫy sức thì chui xuống đất làm một kén bằng đất hình bầu dục để hoá nhộng bên trong. Đất có hàm lượng nước 20% là thích hợp nhất cho sâu hoá nhộng. Đất quá khô hoặc quá ẩm đều không thuận lợi [7]. Sâu khoang là loài ưa điều kiện nóng ẩm. Nhiệt độ thích hợp nhất cho sâu sinh trưởng phát dục là 29 - 300C và độ ẩm không khí thích hợp là trên 90%. SVTH: Đặng Thị Tình - 1153010864 Trang 8 Báo cáo khóa luận tốt nghiệp GVHD: TS. Nguyễn Ngọc Bảo Châu Ở Việt Nam, điều kiện thời tiết khí hậu, cây trồng thuận lợi cho sâu khoang phát sinh phát triển và thường gây thiệt hại nặng cho cây trồng vào các tháng nóng ẩm mùa hè và mùa thu (từ tháng 4 - 10). Dịch sâu thường phát sinh vào tháng 5 - 6, còn các tháng khác có thể gây hại nặng hay nhẹ là tuỳ thuộc vào địa điểm và cây trồng. Những nghiên cứu ở Viện BVTV từ năm 1997 - 2000 cho thấy vòng đời sâu khoang ở đồng bằng sông Hồng từ 20 - 60 ngày phụ thuộc vào nhiệt độ [7]. 1.3.6 Biện pháp phòng chống Trong một số năm gần đây để phòng trừ sâu khoang, trên thế giới cũng như ở nước ta đã và đang sử dụng biện pháp quản lý dịch hại tổng hợp bao gồm các biện pháp sau:  Dùng bẫy đèn (đặc biệt là đèn tia tím) và bẫy chua ngọt để bắt và tiêu diệt. Vừa có ý nghĩa trong dự tính dự báo, vừa có ý nghĩa trong việc làm giảm số lượng trưởng thành trước khi đẻ trứng [7].  Bắt sâu tuổi nhỏ lúc chưa phân tán và ngắt ổ trứng là biện phát rất có hiệu quả. Khi dự tính được thời gian trưởng thành ra rộ thì định kỳ 2 - 3 ngày một lần đi thu bắt sâu tuổi nhỏ và ngắt ổ trứng chưa nở [7].  Cày bừa, phơi ải kỹ trước khi trồng rau. Trong quá trình sinh trưởng phát triển của rau cần xới xáo, làm cỏ kết hợp diệt sâu, nhộng [7].  Trồng cây hướng dương, thầu dầu xung quanh cánh đồng hoặc trồng thành hàng ở giữa cánh đồng để dẫn dụ sâu khoang đến, sau đó thu nhặt trứng và sâu non trên cây bẫy để tiêu diệt [7].  Sử dụng bẫy pheromone.  Bảo vệ và khích lệ các loài ong ký sinh sâu non: Apanteles ruficrus, C. marginiventris, A. kazak, Campoletes chloridae, Peribaea orbata, Hyposoter didymator và Telenomus remus [7].  Sử dụng loài bắt mồi ăn thịt Conocephalus sp. để hạn chế số lượng sâu khoang [7]. SVTH: Đặng Thị Tình - 1153010864 Trang 9 Báo cáo khóa luận tốt nghiệp  GVHD: TS. Nguyễn Ngọc Bảo Châu Sử dụng Bacillus thuringiensis hoặc sử dụng Nuclear polyhedrosis virus để tiêu diệt sâu khoang (sử dụng 500 sâu non nhiễm vius/ha), sử dụng dịch chiết của cây xoan để phun diệt sâu non [7].  Sử dụng nấm xanh Nomuraea rileyi và ong ký sinh trứng để hạn chế số lượng sâu khoang [7]. 1.4 Sâu tơ Plutella xylostella L. Họ Plutellidae Bộ Lepidoptera Phân bố Là loài phân bố rất rộng, từ các nước ôn đới ở châu Âu, châu Mỹ, đến các nước nhiệt đới. Ở nước ta Hình 1.3. Sâu tơ và ngài sâu tơ sâu tơ hại ở tất cả các vùng trồng rau họ hoa thập tự [7]. 1.4.1 Ký chủ Sâu tơ là loài có phạm vi ký chủ hẹp, chỉ phá hại các loại rau và các loại cây dại thuộc họ hoa thập tự. Trong số gần 40 loại rau thập tự gieo trồng thì hại nặng trên cải bắp, su hào, cải xanh, cải đông dư, cải ngọt... [7]. 1.4.2 Triệu chứng và mức độ gây hại Sâu non tuổi 1 ăn nhu mô dưới biểu bì lá, sang tuổi 2 gặm ăn mặt dưới lá, để lại lớp biểu bì mặt trên lá, tạo thành những đốm trong mờ. Cuối tuổi 2 trở đi sâu gặm lá thành những lỗ thủng. Chúng gây hại nhưng thường để lại các gân lá [7]. 1.4.3 Hình thái Trưởng thành thân dài 6 - 7 mm, sải cánh rộng 12 - 15 mm, màu xám đen. Cánh trước màu nâu xám, trên có nhiều chấm nhỏ màu nâu. Từ chân cánh đến góc sau cánh trước có một dải màu trắng ở ngài đực và nâu vàng ở ngài cái, dải này hình nhấp nhô nên có cảm giác như chia làm 3 đoạn. Khi đậu, cánh xếp xiên hình mái nhà, cuối cánh hơi cao lên, mép ngoài có lông dài. SVTH: Đặng Thị Tình - 1153010864 Trang 10 Báo cáo khóa luận tốt nghiệp GVHD: TS. Nguyễn Ngọc Bảo Châu Trứng rất nhỏ hình bầu dục, màu vàng nhạt, đường kính 0,44 x 0,26 mm. Sâu non có 4 tuổi, tuổi 1 có màu tương tự như màu của lá cây kí chủ, sau đó chuyển dần sang màu xanh lá cây nhạt, đẫy sức dài 10 - 12 mm. Mỗi đốt đều có lông nhỏ. Phía trước mép ngoài của phần gốc chân bụng có một u lông hình tròn, trên đó có 3 lông nhỏ. Trên mảnh cứng của lưng ngực trước có những chấm xếp thành hình chữ U [7]. Nhộng màu vàng nhạt, dài 5 - 6 mm, mắt rất rõ. Kén rất mỏng, hình thoi [7]. 1.4.4 Tập tính sinh sống và quy luật phát sinh gây hại Ban ngày, ngài sâu tơ thường ẩn náu ở dưới lá và những nơi kín đáo trong ruộng rau, khi bị khua động mới bay từng quãng ngắn. Chiều tối ngài bay ra giao phối và đẻ trứng. Ngài hoạt động nhiều nhất từ chập tối đến nửa đêm. Sau khi vũ hoá ngài có thể giao phối ngay, và sau 1 - 2 ngày thì đẻ trứng, thường đẻ phân tán từng quả hoặc thành cụm từ 3 - 5 quả ở mặt dưới lá, ở hai bên gân lá hoặc chỗ lõm trên lá. Số trứng đẻ ở mặt trên lá rất ít, thường chỉ từ 10 - 15%. Nuôi sâu tơ trong điều kiện tại Hà Nội thì ngài cái đẻ trung bình 140 trứng, cao nhất trên 400 trứng, 87% số trứng đẻ trong 3 ngày đầu [7]. Ngài có tính chọn lọc nơi đẻ trứng. Ngài có khả năng qua đông ở nhiệt độ dưới 00C từ 2 - 3 tháng. Thời gian phát triển trung bình của trứng là 3 ngày, tỷ lệ nở của trứng phụ thuộc nhiều vào nhiệt độ. Sâu non có 4 tuổi. Sâu non sâu tơ thường sống ở mặt dưới lá (khoảng gần 87%), thích ăn lá non và lá bánh tẻ. Khi bị khua động sâu non nhanh nhẹn lẩn trốn hoặc dong tơ dệt mạng trên các lá ngọn cây rau. Khi đẫy sức, sâu non nhả tơ dệt kén ngay trên lá để hoá nhộng bên trong [7]. Sâu tơ là loài chịu được sự giao động tương đối lớn của nhiệt độ. Nhiệt độ thích hợp nhất cho pha trứng và trưởng thành là 20 - 300C. Vòng đời sâu tơ 21 - 30 ngày. Độ ẩm ảnh hưởng rõ rệt đến khả năng đẻ trứng của trưởng thành, ẩm độ dưới 70% kèm theo nhiệt độ thấp dưới 100C thì ngài không đẻ trứng [7]. SVTH: Đặng Thị Tình - 1153010864 Trang 11