Tài liệu Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ....................................................................................... 1 I. Lí do chọn đề tài ..................................................................................... 1 1. Lí do khoa học và thực tiễn .................................................................... 1 II. Lịch sử vấn đề ....................................................................................... 2 III. Mục đích nghiên cứu ............................................................................ 7 IV. Giới hạn phạm vi đề tài ........................................................................ 7 V. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................ 7 VI. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 8 VII. Đóng góp mới của đề tài ..................................................................... 9 VIII. Cấu trúc của luận văn ........................................................................ 9 PHẦN NỘI DUNG ................................................................................. 11 CHƢƠNG I TỔNG QUAN VỀ NHÂN VẬT ANH HÙNG VÀ CẶP ĐÔI NHÂN VẬT ANH HÙNG TRONG TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN NGƢỜI VIỆT .......................................................................................... 11 1.1. Nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian ngƣời Việt ....... 11 1.1.1. Khái niệm nhân vật anh hùng ......................................................... 11 1.1.2. Cơ sở lịch sử - văn hóa của sự hình thành và phát triển trong truyền thuyết dân gian người Việt kể về nhân vật anh hùng ............................... 12 1.1.3. Diện mạo nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt ............................................................................................................ 15 1.2. Cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian ngƣời Việt ... 18 1.2.1. Khái niệm “cặp đôi nhân vật anh hùng” ......................................... 18 1.2.2. Phân loại nhóm truyện về cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt ....................................................................... 22 Tiểu kết chƣơng I ................................................................................... 35 CHƢƠNG II CẶP ĐÔI NHÂN VẬT ANH HÙNG TRONG TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN NGƢỜI VIỆT DƢỚI GÓC ĐỘ NỘI DUNG, TƢ TƢỞNG .................................................................................................. 36 i Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt 2.1. Ý nghĩa của cặp đôi nhân vật anh hùng trong việc phản ánh lịch sử ................................................................................................................. 36 2.1.1. Truyền thuyết về cặp đôi nhân vật anh hùng mang tính hiện thực lịch sử ........................................................................................................ 36 2.1.2. Truyền thuyết về cặp đôi nhân vật anh hùng phản ánh một cách cụ thể lịch sử chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt NamError! Bookmark not defined. 2.2. Cặp đôi nhân vật anh hùng thể hiện lí tƣởng của nhân dân về ngƣời anh hùng dân tộc ......................................................................... 45 2.2.1. Là con người có sức khỏe và tài trí................................................. 45 2.2.2. Là con người có những kì tích chiến công ..................................... 47 2.2.3. Là con người hiếu – nghĩa vẹn toàn ............................................... 49 2.2.4. Là hiện thân của sức mạnh đoàn kết ............................................... 51 2.2.5. Biểu hiện lí tưởng đạo đức của nhân dân ....................................... 53 2.3. Truyền thuyết dân gian ngƣời Việt về cặp đôi nhân vật anh hùng thể hiện sự ngợi ca của nhân dân đối với những ngƣời anh hùng dân tộc và mang tính giáo dục sâu sắc ......................................................... 56 2.3.1. Truyền thuyết dân gian người Việt về cặp đôi nhân vật anh hùng thể hiện sự ngợi ca của nhân dân đối với những người anh hùng dân tộc ......... 56 2.3.2. Truyền thuyết dân gian người Việt về cặp đôi nhân vật anh hùng mang giá trị giáo dục sâu sắc .................................................................... 57 Tiểu kết chƣơng II .................................................................................. 61 CHƢƠNG III CẶP ĐÔI NHÂN VẬT ANH HÙNG TRONG TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN NGƢỜI VIỆT DƢỚI GÓC ĐỘ NGHỆ THUẬT ................................................................................................................. 62 3.1. Đặc điểm kết cấu cốt truyện về cặp đôi nhân vật anh hùng .......... 62 3.1.1. Kết cấu hoàn chỉnh ......................................................................... 62 3.1.2. Kết cấu chuỗi .................................................................................. 70 3.2. Các motif xây dựng cặp đôi nhân vật anh hùng ............................ 72 3.2.1. Motif về sự sinh nở thần kì ............................................................. 73 ii Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt 3.2.2. Motif về tướng lạ, tài lạ và chiến công ........................................... 78 3.2.3. Motif về sự hóa thân – âm phù ....................................................... 81 3.3. Bút pháp lí tƣởng hóa cặp đôi nhân vật anh hùng ........................ 85 3.4. Thời gian và không gian nghệ thuật ............................................... 88 3.4.1. Thời gian nghệ thuật ....................................................................... 88 3.4.2. Không gian nghệ thuật .................................................................... 92 3.5. Đặc điểm lời kể chuyện ................................................................... 97 3.5.1. Lời kể nhằm tô đậm tính xác thực của câu chuyện ........................ 97 3.5.2. Lời kể thể hiện sự kết dính giữa các câu chuyện truyền thuyết (cùng thời kì) ....................................................................................................... 98 3.5.3. Lời kể là sự ca ngợi tuyệt đối dành cho các cặp đôi nhân vật anh hùng .......................................................................................................... 99 Tiểu kết chƣơng III .............................................................................. 102 PHẦN KẾT LUẬN ............................................................................... 103 1. Những đề nghị .................................................................................. 103 2. Kết luận............................................................................................. 103 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................. 106 PHẦN PHỤ LỤC .................................................................................. 110 iii Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt PHẦN MỞ ĐẦU I. Lí do chọn đề tài 1. Lí do khoa học và thực tiễn Cuộc sống hiện đại trên đất nước ta hiện nay biến chuyển nhanh chóng, không ngừng thay da đổi thịt để sớm kịp hội nhập với quốc tế. Tuy nhiên hòa nhập nhưng không hòa tan, song hành với sự phát triển chúng ta vẫn bảo lưu, gìn giữ những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp. Để bảo tồn văn hóa và làm sáng tỏ những giá trị văn hóa cổ truyền thì việc sưu tầm và nghiên cứu văn học dân gian là hết sức cần thiết. Cùng với các thể loại dân gian khác, truyền thuyết cũng có một chỗ đứng quan trọng trong nền văn học dân gian Việt Nam. Nó ra đời trên gốc rễ thần thoại và phản ánh một cách độc đáo quá trình dựng nước và giữ nước của cha ông ta. Nghiên cứu truyền thuyết, do đó, đã trở thành một mảnh đất màu mỡ, ẩn chứa nhiều điều hấp dẫn để các nhà nghiên cứu tìm đến khai mở. Trong truyền thuyết dân gian người Việt đều có truyện kể về các cặp nhân vật anh hùng. Với tinh thần yêu nước, lao động cần cù và sáng tạo, đất nước Việt Nam tuy nhỏ bé nhưng đã sản sinh ra những người anh hùng dân tộc trong cùng một thời kì. Họ đều là những người có nhiều đóng góp, hi sinh to lớn trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Những nhân vật cặp đôi bổ trợ cho nhau, san sẻ công việc, gánh vác những khó khăn mà dân tộc đang phải đối mặt. Các cặp nhân vật anh hùng từ lâu đã trở thành cặp biểu tượng bất diệt, là điểm dựa tinh thần, là nguồn sức mạnh được nhân đôi trong tâm hồn bao thế hệ người Việt. Từ vai trò to lớn của những nhân vật cặp đôi trong đời sống thực tại, không biết tự bao giờ, đã đi vào tiềm thức nhân dân một cách tự nhiên. Rất nhiều nhân vật được đưa vào thần điện, được hóa thân bất tử, được lưu truyền trong những truyện kể, những bài ca dân gian để đời đời ngưỡng mộ, ngợi ca và thờ phụng. 1 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt Hình tượng các nhân vật cặp đôi xuất hiện khá nhiều trong truyền thuyết nhưng vẫn chưa có một công trình khoa học nào nghiên cứu một cách toàn diện, có chăng cũng chỉ là sự vô tình đề cập tới, nhắc tới mà thôi. Trong phạm vi một đề tài luận văn tốt nghiệp, chúng tôi mạnh dạn đưa ra những đánh giá, tìm hiểu, nghiên cứu bước đầu về nhân vật cặp đôi trong truyền thuyết dân gian người Việt. Nhằm đạt tới mục tiêu đó, chúng tôi tiến hành khảo sát hệ thống truyện kể, phân loại nhân vật thông qua nội dung phản ánh và qua việc phân tích những đặc điểm nghệ thuật của hình tượng nhân vật cặp đôi. Việc nghiên cứu đề tài Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt sẽ góp phần bảo lưu và phát triển những giá trị lịch sử và văn hóa truyền thống của dân tộc. Vì vậy, đây là đề tài mới mẻ và có ý nghĩa khoa học. II. Lịch sử vấn đề 1. Dựa theo bảng chỉ dẫn về motif văn học dân gian của Stith Thomson trong cuốn Motif – index of folk literature, vol 1 – 6, nhà nghiên cứu Nguyễn Huy Bỉnh đã có sự phân loại các cặp đôi tướng quân rất chi tiết trong cuốn Truyện kể dân gian trong không gian văn hóa xứ Bắc. Ở đây, tác giả đã đề cập tới một mục nhỏ, đó là: Hiện tượng xuất hiện cặp đôi tướng quân [5, tr. 207], với sự thiết lập một bảng thống kê rất cụ thể về các cặp đôi tướng quân trong truyền thuyết xứ Bắc, gồm 23 cặp nhân vật. Ứng với mỗi cặp nhân vật là vùng lưu truyền hoặc nơi thờ, chiến công cũng như triều đại mà nhân vật đó hành trạng. Mặc dù chỉ là một mục nhỏ trong toàn bộ bốn chương lớn về truyện kể dân gian xứ Bắc nhưng nhờ công trình nghiên cứu này của Nguyễn Huy Bỉnh, chúng tôi cũng có sự gợi mở cho hướng nghiên cứu về kiểu cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt trên bình diện sưu tầm, phân loại. 2 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt 2. Trong công trình Từ điển Type truyện dân gian Việt Nam, PGS. TS Nguyễn Thị Huế đã giới thiệu toàn cảnh và diện mạo kho tàng truyện dân gian Việt Nam với một khối lượng các type truyện thuộc các thể loại như thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, ngụ ngôn, truyện trạng,… Cuốn sách đồ sộ hơn một nghìn trang này cũng đề cập tới 04 type truyện có xuất hiện nhân vật anh hùng cặp đôi (trong số 17 type truyện) ở mục B – Truyền thuyết về thần thánh và phép thuật: - Type truyện Hai anh em thần Cao Sơn, Quý Minh. - Type truyện Hai người anh hùng là Thần Biển. - Type truyện Người anh hùng là Thần Cây và Thần Nước. - Type truyện Trương Hống, Trương Hát – Hai vị Thần Sông. Công trình cũng đề cập 01 type truyện có xuất hiện nhân vật anh hùng cặp đôi (trong số 10 type truyện) ở mục C – Truyền thuyết về các vị vua: - Type truyện Truyện về hai nữ anh hùng chống giặc ngoại xâm lên ngôi vua. Công trình cũng đề cập 03 type truyện có xuất hiện nhân vật anh hùng cặp đôi (trong số 51 type truyện) ở mục E – Truyền thuyết về người anh hùng: - Type truyện Hai vị anh hùng thác sinh từ hoa đào, hoa huệ diệt giặc Hán. - Type truyện Người anh hùng là các cặp vợ chồng Thủy Thần. - Type truyện Người anh hùng là hai cặp nam nữ Thiên Thần và Thủy Thần. Qua việc tra cứu các type truyện trên, chúng tôi càng có thêm nền tảng vững chắc cho định hướng nghiên cứu đề tài về cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt của mình. Cũng chính nhờ công trình này, chúng tôi có cơ sở trong việc triển khai tìm hiểu, phân tích các type và motif của kiểu truyện truyền thuyết có sự xuất hiện của các cặp nhân vật anh hùng. 3. Bên cạnh đó còn có nhiều bài viết, các công trình nghiên cứu về các nhân vật anh hùng trong thể loại truyện truyền thuyết. 3 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt Trong cuốn Truyền thống anh hùng dân tộc trong loại hình tự sự dân gian Việt Nam [50], nhóm biên soạn đã tổng hợp những bài viết rất quý giá về truyền thống yêu nước của hình tượng người anh hùng trong truyện dân gian, như: bài viết Hình tượng anh hùng trong truyện dân gian các dân tộc thiểu số miền Bắc của tác giả Bùi Văn Nguyên [50; 42]; Hình tượng khổng lồ và tập thể anh hùng dựng nước, giữ nước trong truyện cổ dân gian Việt Nam của tác giả Cao Huy Đỉnh [50; 65]; Tinh thần dân tộc qua các truyền thuyết lịch sử của tác giả Phan Trần [50; 141]; hay bài viết Truyền thuyết anh hùng trong thời kì phong kiến của tác giả Kiều Thu Hoạch [50; 172];… Các bài viết đều khơi nguồn cảm hứng và giúp chúng tôi có cái nhìn khái quát về đặc điểm của nhân vật anh hùng (không chỉ trong thể loại truyền thuyết mà còn trong sử thi, trong truyện cổ tích…). Đồng thời, qua đó chúng tôi càng có cơ sở để khẳng định tính cách anh hùng của nhân dân ta trong lao động sáng tạo cũng như trong chiến đấu đều đã trở thành một truyền thống, một phẩm chất hết sức cao đẹp của dân tộc. Điều đó được thể hiện rõ nét qua hình tượng người anh hùng trong thể loại truyền thuyết nói riêng và trong thể loại văn học dân gian nói chung. Và cặp đôi nhân vật anh hùng mà chúng tôi đang khảo sát, nghiên cứu cũng nằm trong quỹ đạo ấy. Trong Luận án Phó tiến sĩ của Lê Văn Kỳ: Mối quan hệ giữa truyền thuyết người Việt và hội lễ về các anh hùng, Chuyên ngành Văn học dân gian, ĐH Khoa học xã hội và nhân văn, H. 1995. Luận án bên cạnh giới thuyết về khái niệm truyền thuyết, lễ hội còn tập trung đi sâu làm rõ mối quan hệ giữa các truyện truyền thuyết với hội lễ về các anh hùng dân tộc. Vẫn chưa thực sự tìm hiểu kĩ các cặp anh hùng xuất hiện cùng nhau trong lịch sử hay các đền đài thờ cúng một lúc hai nhân vật lịch sử. 4 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt Ngoài ra, chúng tôi cũng tìm thấy được một số đề tài khóa luận, luận văn khác cũng nghiên cứu về nhân vật anh hùng qua các câu chuyện truyền thuyết. Như: Khảo sát đặc điểm nhóm truyền thuyết về các nữ tướng của Hai Bà, Lê Thị Xa, Khóa luận tốt nghiệp, Chuyên ngành Văn học dân gian, ĐHSP Hà Nội, 2003. Trong công trình nghiên cứu này, tác giả tìm hiểu chuỗi truyền thuyết về các nữ tướng của Hai Bà Trưng trên bình diện thi pháp của văn học dân gian: thi pháp nhân vật, không gian – thời gian nghệ thuật,… và đặc biệt, khóa luận đã chỉ ra mối tương quan giữa các câu chuyện truyền thuyết với một số lễ hội tương ứng. Mặc dù vậy, khóa luận chỉ tập trung khảo cứu trên những truyện về các nữ tướng của Hai Bà. Hình tượng người nữ tướng trong truyền thuyết dân gian Phú Thọ, Nguyễn Ngọc Yến, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, ĐHSP Hà Nội, 2004. Mục đích nghiên cứu mà tác giả hướng tới ở đây đó là qua sưu tầm, thống kê các tư liệu, tác giả có thể giới thiệu một cách đầy đủ, hệ thống về người nữ tướng trong truyền thuyết dân gian Phú Thọ. Từ thực tế lễ hội Hương Nha, Tam Nông, Phú Thọ để ta thấy được sức sống của nữ tướng Xuân Nương trong lòng người dân Đất Tổ. Luận văn đã có những đóng góp mới trong việc dựng lại hình tượng người nữ tướng trên quê hương Phú Thọ một cách hệ thống, khá đầy đủ. Và cũng giống như những đề tài nghiên cứu về nữ tướng trong truyền thuyết trước đó, luận văn cũng chỉ ra mối quan hệ giữa truyền thuyết bà Xuân Nương và lễ hội Hương Nha cùng các vùng phụ cận ở Tam Nông, Phú Thọ. Đồng thời, luận văn cũng góp tiếng nói khẳng định vai trò của người phụ nữ ở Phú Thọ trong buổi đầu dựng nước và giữ nước. Hình tượng nữ tướng trong chuỗi truyền thuyết về cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng lưu hành ở Vĩnh Phúc, Nguyễn Thị Thu Cúc, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, ĐHSP Hà Nội, 2009. Luận văn trên đã khảo sát, sưu tầm 5 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt và nghiên cứu chuỗi truyện truyền thuyết về Hai Bà Trưng và các nữ tướng lưu truyền ở Vĩnh Phúc. Qua đó, luận văn tìm hiểu một số phương thức nghệ thuật xây dựng nhân vật nữ tướng trong chuỗi truyền thuyết về cuộc khởi nghĩa Hai Bà ở Vĩnh Phúc. Và cũng giống như những luận văn, khóa luận trước đấy, tại đây tác giả cũng tìm hiểu mối quan hệ giữa truyền thuyết này và tín ngưỡng phong tục ở Vĩnh Phúc để thấy sức sống của người nữ tướng trong cuộc sống người dân nơi đây. Nhân vật nữ trong truyền thuyết dân gian người Việt xứ Thanh, Nguyễn Hồng Hạnh, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, ĐHSP Hà Nội, 2009. Luận văn đã nhận diện được sự tồn tại của một hệ thống truyền thuyết dân gian người Việt xứ Thanh về nhân vật nữ lưu truyền trong dân gian trên địa bàn xứ Thanh từ nhiều đời nay. Lần đầu tiên nhân vật nữ trong truyền thuyết dân gian người Việt xứ Thanh được khảo sát, hệ thống, phân loại, phân tích tìm hiểu một cách tương đối đầy đủ, khoa học. Tuy nhiên, luận văn chỉ tập trung đi sâu vào việc nghiên cứu nhân vật nữ trong truyền thuyết và xem xét nó trong mối quan hệ với lễ hội và tín ngưỡng dân gian địa phương mà chưa có sự chọn lọc hệ thống cặp đôi nhân vật trong truyền thuyết dân gian người Việt xứ Thanh. Nhân vật nữ trong truyền thuyết dân gian Hà Nam, Phạm Thị Minh Nguyên, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, ĐHSP Hà Nội, 2013. Trong luận văn này, truyền thuyết dân gian Hà Nam về nhân vật nữ bước đầu được thống kê, phân loại căn cứ vào đặc trưng của hình tượng nhân vật nữ và nội dung phản ánh của nó. Luận văn cũng đã cố gắng khai thác được các motif trong cách thể hiện nhân vật, hình thức kết cấu truyện. Và cũng giống như những đề tài nghiên cứu trên, luận văn cũng xem xét mối quan hệ giữa nhân vật nữ trong truyện dân gian Hà Nam với tín ngưỡng thờ nữ thần ở địa phương, từ đó đi đến kết luận về các giá trị văn hóa của tín ngưỡng. 6 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt Tuy nhiên, hầu hết các đề tài nghiên cứu trên mới chỉ dừng lại ở việc khảo cứu ở một nhân vật anh hùng ở một địa phương hoặc chỉ ra được mối liên hệ giữa những câu chuyện truyện truyền thuyết về nhân vật anh hùng với các hội lễ, tín ngưỡng phong tục trong địa phương mà chưa đề cập sâu sắc về kiểu truyện có sự xuất hiện của nhân vật anh hùng cặp đôi. Đây là một vấn đề nghiên cứu còn để ngỏ mà chúng tôi đang cố gắng lấp đầy bằng đề tài luận văn tốt nghiệp: Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt. III. Mục đích nghiên cứu 1. Qua sưu tầm, thống kê các tư liệu, luận văn giới thiệu một cách có hệ thống, khá đầy đủ về cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt. 2. Từ việc nghiên cứu, luận văn cho thấy đặc điểm diện mạo cũng như sức sống, giá trị của cặp đôi nhân vật anh hùng trong việc phản ánh lịch sử cũng như thể hiện lí tưởng của nhân dân về người anh hùng dân tộc. 3. Đề tài cũng cho thấy những vai trò của cặp đôi nhân vật anh hùng trong kết cấu cốt truyện, motif xây dựng nhân vật cũng như bút pháp lí tưởng hóa cặp đôi nhân vật anh hùng. IV. Giới hạn phạm vi đề tài Cặp đôi nhân vật anh hùng xuất hiện nhiều trong các truyện truyền thuyết khác nhau của các anh tộc anh em. Nhưng luận văn chỉ xin tập trung làm nổi bật đặc điểm của cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyện truyền thuyết dân gian người Việt. V. Đối tƣợng nghiên cứu Chúng tôi đã tiến hành khảo sát cặp nhân vật anh hùng từ những truyện truyền thuyết được tập hợp trong các cuốn: 7 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt - Tổng tập văn học dân gian người Việt (tập 4, tập 5 – Truyền thuyết dân gian người Việt) – Kiều Thu Hoạch (chủ biên), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2004. - Truyền thuyết Việt Nam – Nhóm biên soạn: Vũ Ngọc Khánh, Trần Thị An, Phạm Minh Thảo, Nxb Văn hóa – Thông tin, Hà Nội, 1998. - Truyện dân gian Kim Bảng (Tập 1) – Lê Hữu Bách, Hội văn nghệ dân gian Việt Nam, Nxb Dân Trí, Hà Nội, 2011. - Truyền thuyết ven Hồ Tây – Nhóm tác giả: Bùi Văn Nguyên, Vũ Tuấn Sán, Chu Hà, Hội văn nghệ Hà Nội, Hà Nội, 1975. - Thần tích Việt Nam – Lê Xuân Quang, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội, 1995. VI. Phƣơng pháp nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu, chúng tôi sử dụng các phương pháp có tính phổ biến trong nghiên cứu khoa học, như: Phương pháp sưu tầm, khảo sát: Sử dụng phương pháp này, chúng tôi tập hợp những tư liệu truyền thuyết dân gian người Việt có nhắc đến cặp đôi nhân vật anh hùng. Phương pháp thống kê: Phương pháp này có tầm quan trọng đặc biệt trong luận văn nhằm thống kê số lượng các truyền thuyết đã và đang được lưu hành trong cộng đồng dân cư người Việt. Phương pháp này giúp cho chúng tôi có những chứng cứ cụ thể để tăng sức thuyết phục cho những vấn đề luận văn đưa ra trong quá trình phân tích. Phương pháp so sánh: Sử dụng phương pháp này, chúng tôi đặt nhân vật trong thể loại truyền thuyết trong mối quan hệ với nhân vật trong thể loại thần thoại và sử thi. Đồng thời, trong quá trình phân tích, chúng tôi cũng so sánh các truyện truyền thuyết có một nhân vật anh hùng với các truyện truyền 8 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt thuyết có cặp đôi nhân vật anh hùng để từ đó tô đậm hơn đặc điểm của cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt. Phương pháp phân tích văn bản văn học dân gian: Phương pháp này được sử dụng khi chúng tôi phân tích các dẫn chứng truyện để phục vụ cho việc chứng minh, làm sáng tỏ các đặc điểm của cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyện truyền thuyết. Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Do tính nguyên hợp, tính chất sinh hoạt thực hành là đặc trưng của văn học dân gian nói chung và thể loại truyền thuyết nói riêng nên khi tiến hành đề tài này, chúng tôi đã vận dụng tri thức thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau như: lịch sử, văn hóa, địa lí, tôn giáo, tín ngưỡng,… để lí giải một số vấn đề. VII. Dự kiến những đóng góp mới của đề tài Đã có nhiều công trình nghiên cứu về đề tài nhân vật anh hùng trong truyền thuyết nhưng việc nghiên cứu cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt còn là đề tài mới mẻ, chưa được nghiên cứu một cách sâu sắc. Với luận văn này, chúng tôi dự kiến sẽ mang lại những đóng góp mới như sau: 1. Luận văn thống kê, phân loại một cách có hệ thống các bản kể truyền thuyết có sự xuất hiện của cặp đôi nhân vật anh hùng. 2. Thông qua việc khảo sát, luận văn dựng nên hình tượng cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt một cách chi tiết, kĩ lưỡng, đầy đủ. Qua đó, phác họa được diện mạo, đặc điểm của nhân vật anh hùng trong thể loại truyền thuyết dân gian người Việt. 3. Luận văn góp tiếng nói khẳng định vai trò của cặp đôi nhân vật anh hùng trong buổi đầu dựng nước và giữ nước, trong những năm tháng chiến đấu quật khởi của nhân dân để giành được độc lập, tự do, hạnh phúc. VIII. Cấu trúc của luận văn 9 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận văn gồm: Chương I: Tổng quan về nhân vật anh hùng và cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt. Chương II: Cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt dưới góc độ nội dung, tư tưởng. Chương III: Cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt dưới góc độ nghê thuật. 10 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG I TỔNG QUAN VỀ NHÂN VẬT ANH HÙNG VÀ CẶP ĐÔI NHÂN VẬT ANH HÙNG TRONG TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN NGƯỜI VIỆT 1.1. Nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian ngƣời Việt 1.1.1. Khái niệm nhân vật anh hùng Từ “anh hùng” (heros) vốn theo tiếng Latinh có nguồn gốc từ tiếng Hi Lạp cổ, có nghĩa đen là canh giữ hay bảo vệ. Theo cách hiểu thông thường, nhắc đến “anh hùng” người ta nghĩ ngay tới một cá nhân nổi bật vì những cống hiến, lòng can đảm hay những hành động với mục đích cao thượng, đặc biệt là những người dám hi sinh cuộc sống của bản thân vì những mục đích rất nhân văn hoặc là con người nổi bật, xuất chúng trong một lĩnh vực nhất định nào đó. “Theo The Encyclopedia of Mythology (Bách khoa toàn thư về thần thoại) của tác giả Arthur Cotterell: Truyện kể dân gian của tất cả các nền văn hóa chứa đầy cảm hứng người anh hùng thể hiện những đặc điểm lý tưởng và tài năng của một cá nhân nào đó, chẳng hạn như sự can đảm của Archilles, khả năng kì lạ của Heracles, trí thông minh của Odysseus và sức chịu đựng của Oedipus. Một anh hùng cổ điển là một nhà vô địch trong mọi ý nghĩa. Họ vượt qua những thử thách, khó khăn để khơi thông những bế tắc của thế giới. Tuy nhiên, nhân vật anh hùng cũng không phải là bất khả xâm phạm hay luôn luôn bất tử, đôi khi họ được giúp đỡ, đôi khi lại bị cản trở bởi các vị thần” [2; 45]. Như vậy, nhân vật anh hùng thực sự có một vị thế đặc biệt quan trọng, có vai trò hoàn thiện dần thế giới và kiến tạo ra nền văn minh nhân loại. Theo chúng tôi, nhân vật anh hùng là những người hội tủ đủ trí – đức – tài, là người đem lại cuộc sống mới và là đại diện cho cả một cộng đồng, một 11 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt thời đại. Nhân vật anh hùng thường chứa đựng một số đặc điểm phổ biến như: phát minh ra sản phẩm văn hóa, các công cụ hữu ích phục vụ cho hoạt động nông nghiệp của thời đại mà họ tồn tại; hoặc chiến đấu vì cuộc sống chung của bộ tộc, quê hương mình. Nhân vật anh hùng còn có công lớn trong việc dạy dỗ, truyền bá cư dân trong vùng cách thức sử dụng các công cụ lao động, cung cấp thực phẩm cho dân chúng trong hoàn cảnh có chiến tranh và chết chóc, tạo ra các tác phẩm nghệ thuật, khai sinh ra một ngành nghề mới, mở mang bờ cõi,… - Những anh hùng văn hóa. Đồng thời, khi nước nhà bị giặc xâm lăng, nhân dân bị áp bức bóc lột, người anh hùng cũng sẵn sàng hi sinh, tụ hội quân tướng để chống giặc dữ – Những anh hùng chống ngoại xâm. 1.1.2. Cơ sở lịch sử - văn hóa của sự hình thành và phát triển trong truyền thuyết dân gian người Việt kể về nhân vật anh hùng Khi con người nhận thức rõ nét về chủ quyền lãnh thổ, về sự tự tôn dân tộc ấy là lúc con người đã đặt mình trong tâm thế của người làm chủ đất nước. Con người khao khát được khám phá đến tận cùng mọi giá trị của đời sống, có nhu cầu thể hiện và khẳng định những giá trị của cộng đồng. Đấy chính là bản lề và là nền tảng quan trọng của sự hình thành và phát triển thể loại truyền thuyết dân gian. Nếu như trong buổi hồng hoang nguyên sơ của lịch sử, khi e dè đứng trước thiên nhiên rộng lớn ẩn chứa nhiều bí ẩn, con người đã nhân hình hóa, nhân tính hóa thiên nhiên, vạn vật một cách không tự giác. Những bản truyện thần thoại đầu tiên ra đời như là câu trả lời còn nhiều nghi hoặc về thế giới khách quan xen lẫn cả sự tôn thờ của con người. Đến thời đại kim khí khi con người bước đầu chế ngự được thiên nhiên, đạt được những thành quả nhất định trong lao động sản xuất khiến họ ý thức được tài năng, khả năng của mình, rồi dần thần thánh hóa chính mình, và đó là lúc dòng chảy truyền thuyết được khai mở. Đặc biệt, khi ý thức về lịch sử tồn vong của cộng đồng ngày 12 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt càng phát triển, cảm hứng tôn vinh sức mạnh dân tộc được đề cao “người ta mượn lại những hình tượng vang bóng một thời trong thần thoại vốn là niềm tự hào của cộng đồng, nhào nặn lại, móc nối nó với những sự kiện và nhân vật lịch sử có thực ở đời sau” [16; 49], nối tiếp như vậy, dòng truyện kể không ngừng tiếp tục được sáng tác và lưu truyền. Dân gian đã kí gửi trong các câu chuyện của mình về sự hình thành dân tộc, kể về những chiến công của con người trong quá trình định canh định cư, những chiến công trong chiến đấu chống giặc dữ, kể về những chiến tích hào hùng cả trong văn hóa lẫn trên mặt trận để thiết lập mối quan hệ bền chặt trong cộng đồng cũng như củng cố, phát triển sự lớn mạnh của dân tộc. Quá trình hình thành dòng chảy truyền thuyết dân gian của người Việt nói riêng này cũng chính là quá trình hình thành nên những tấm gương anh hùng tiêu biểu, quả cảm. Có thể nói, khi truyền thuyết ra đời cũng là lúc xã hội thực sự có những chuyển biến mạnh mẽ, con người thoát khỏi sự phụ thuộc hoàn toàn vào những thế lực siêu nhiên vô hình. Với sự phát minh ra kĩ thuật luyện kim, con người đã tự tạo cho mình bước chuyển lớn trong cuộc sống, đã tự biến mình thành những con người khổng lồ tiến vào xã hội văn minh hơn. “Đó là bước tiến vọt từ đồ đá sang đồ đồng – sắt, từ hái lượm săn bắn sang trồng trọt lúa nước và định cư nông nghiệp […], từ mẫu hệ sang phụ quyền, từ bộ lạc sang liên minh bộ tộc và nhà nước phôi thai, tóm lại từ dã man sang văn minh, ở trên vùng châu thổ sông Hồng. Nó xác lập bản sắc dân tộc và vị trí chủ thể của người Lạc Việt, trong sự kế thừa và giao lưu văn hóa ngày càng rộng rãi cởi mở với nhiều chủng tộc anh em ở trên “cõi Lĩnh Nam” xưa” [10; tr.31]. Quá trình liên kết, cố kết các bộ tộc được diễn ra mạnh mẽ dựng xây nên khối thống nhất Văn Lang – Âu Lạc, rồi tiếp sau đó là các triều đại thay phiên nhau cai trị nước Nam ta. Con người đã chủ động hợp sức cùng nhau chiếm lĩnh 13 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt đất đai, vượt qua các trở ngại, khai phá vùng đồng bằng, đắp đê, trị thủy, ngăn lũ. Hoạt động liên kết cộng đồng để đắp bờ, chống lũ, lấy nước làm ruộng đã mở rộng trên khắp vùng. Công việc chống ngập úng, lũ lụt thiên tai không thể là công việc của một người, một nhà hay một xóm mà nó luôn luôn đòi hỏi sự cổng hưởng to lớn của cả cộng đồng người. Thêm vào đó, mối đe dọa xâm lăng của các tộc người khác cũng là vấn đề được đặt lên hàng đầu, đòi hỏi một sự cố kết thực sự bền chặt, chung sức chung lòng trong cộng đồng với cơ cấu Nhà nước sơ khai. Trong hành trình lịch sử trải dài đó, cộng đồng tôn vinh những thủ lĩnh liên minh bộ lạc, những vị anh hùng với quyền lực và sức mạnh to lớn, những vị vua anh minh, những vị tướng tài ba với quyền lực tối thượng được Trời ban, thần thánh phù trợ. Cộng đồng tôn vinh, thậm chí tôn thờ những người anh hùng có công mở đất, dựng nước và giữ nước. Nếu như thần thoại là sự nhận thức còn nhiều hạn chế của con người về thiên nhiên quá đỗi rợn ngợp, lớn rộng thì đến thời kì sau, con người đã nghiêng về xu hướng ngợi ca, sùng bái tầm vóc khổng lồ của cộng đồng mình đang vươn lên để chiếm lĩnh, làm chủ sự khổng lồ của thiên nhiên hay cũng là làm chủ cuộc sống của chính mình. Cộng đồng anh hùng đó được tích tụ và biểu hiện bằng một cá nhân – hình tượng. Cá nhân – hình tượng đó mang tư thế, tầm vóc của cả cộng đồng. Song, dường như lòng tự tôn dân tộc quá lớn, con người không chỉ tìm thấy sức mạnh của cộng đồng mình ở một cá nhân mà còn ở nhiều cá nhân. Sự xuất hiện đồng thời cùng lúc hai thậm chí hơn hai anh hùng, mãnh tướng cùng cứu dân cứu đời càng thể hiện sức mạnh kì vĩ của con người. Đó là sự lớn mạnh, sự đoàn kết của một tập thể anh hùng; hay nói một cách khác, cặp đôi nhân vật anh hùng là sự biểu hiện rõ nét nhất của tính tập thể, tính cộng đồng của nhân dân. Đây chính là cơ sở lịch sử xã hội, là môi trường thuận lợi hình thành và phát triển hình ảnh cặp đôi nhân vật anh hùng trong các bản kể truyền thuyết của dân gian xưa. 14 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt 1.1.3. Diện mạo nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt Từ cơ sở lịch sử - văn hóa của dân tộc, nhân vật anh hùng trong truyền thuyết hiện lên với những đặc điểm riêng biệt, rõ nét. Truyền thuyết nảy sinh từ gốc rễ là thần thoại, trong thời đại anh hùng. Một bộ phận thần thoại được lịch sử hóa thì đó cũng là cái mốc đánh dấu sự chuyển hóa thể loại – nó bước sang địa hạt của truyền thuyết. Con người lúc này không còn cuộc sống man di, dã man mà bước sang thời kì của kĩ thuật chế tác đồ đồng và đồ sắt. Đó là thời kì của “thanh kiếm sắt, cái cày và cái rìu bằng sắt” làm thay đổi sâu sắc đời sống xã hội. Nói như Ăng-ghen: “Mỗi thành viên nam giới của bộ lạc đến tuổi thành niên đều là một chiến binh”. Kết quả là từ liên minh bộ lạc chuyển sang nhà nước sơ khai do một người anh hùng đứng đầu. Từ đó, con người ý thức về tiếng nói, lãnh thổ, quyền lực và tài sản văn hóa buổi đầu. Vì vậy, nhân vật chính trong truyền thuyết chủ yếu là người và một số nhân vật bán thần (ảnh hưởng từ nhân vật thần thoại). Chẳng hạn như: Lạc Long Quân – nguồn gốc nòi Rồng cao quý, Âu Cơ – đến từ giống Tiên thanh cao, Sơn Tinh, Thủy Tinh,… - đều là những nhân vật anh hùng khởi nguyên trong truyền thuyết. Khi con người dần tin vào khả năng của mình và khát khao làm chủ thiên nhiên, truyền thuyết dần xuất hiện nhân vật là các anh hùng có khả năng điều chỉnh môi trường tự nhiên và xã hội. Việc diệt trừ các loài thủy quái, yêu ma, dậy con người cách làm ăn, chăn nuôi, tạo ra phong tục, thậm chí tạo ra cả sông ngòi, biển cả… là những hoạt động chủ yếu của anh hùng văn hóa. Nhân vật anh hùng lịch sử cũng có sức mạnh phi thường, đem lại chiến công vẻ vang cho cộng đồng bằng chính tài năng, sức mạnh của mình, thậm chí được thần linh phù trợ, như Vua Hùng, An Dương Vương, Lê Lợi,… Việc phân loại nhân vật trong truyền thuyết đã được nhiều học giả, nhà nghiên cứu bàn luận và cũng có nhiều cách phân chia khác nhau. Trong quá 15 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt trình nghiên cứu, chúng tôi đã tham khảo và thấy được có nhiều cách chia nhân vật trong truyền thuyết. Chẳng hạn: Trong cuốn Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học dân gian [39], tác giả Đỗ Bình Trị đã phân loại các nhân vật trong truyền thuyết theo lịch sử, gồm: các nhân vật có màu sắc sử thi của pho truyền thuyết thời các vua Hùng, các nhân vật của những truyền thuyết về thời Bắc thuộc, các nhân vật của những truyền thuyết về giai đoạn xây dựng và bảo vệ quốc gia phong kiến độc lập, các nhân vật của những truyền thuyết về giai đoạn nhân dân đấu tranh chống phong kiến và tiếp tục chống ngoại xâm. Tuy nhiên, tác giả khẳng định: “Dù phân loại cách nào thì nhân vật cũng chỉ có bấy nhiêu kiểu dạng. Đó là: 1/ những anh hùng dân tộc chống ngoại xâm, 2/ những “anh hùng nông dân” chống phong kiến, 3/ những danh nhân văn hóa và những vị quan có công đức với dân” [39; 61]. Cách phân loại nhân vật trên giống với cách phân loại của tác giả Kiều Thu Hoạch trong cuốn Tổng tập văn học dân gian người Việt [20]. Trong nhóm truyền thuyết về nhân vật, tác giả Kiều Thu Hoạch đã chỉ rõ các tiểu loại nhỏ cùng những lí giải cụ thể cho từng tiểu loại: “- Truyền thuyết về các anh hùng chống xâm lược; như các nhân vật Hai Bà Trưng, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi,… - Truyền thuyết về các anh hùng văn hóa; đó là các danh nhân lịch sử, các tổ tiên nòi giống, dòng họ, các bách nghệ tổ sư, như các nhân vật Lạc Long Quân, Âu Cơ, các vua Hùng, Lư Cao Sơn tổ nghề rèn, Mẹ Phật Man Nương, Chu Văn An,… - Truyền thuyết về các anh hùng nông dân; là các nhân vật phất cờ khởi nghĩa, các lãnh tụ nghĩa quân chống lại triều đình phong kiến thối nát cùng bọn quan lại tham tàn gian ác, đó là truyện kể về các nhân vật như Quận He, Ba Vành, Bà Ba Cai Vàng,…” [20; 35]. 16 Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt Như vậy, chúng tôi nhận thấy dù là cách chia nào, nhân vật trong truyền thuyết cũng đều là những người anh hùng được nhân dân tôn thờ, ngưỡng vọng. Nếu như cổ tích vẽ nên những nhân vật hư cấu, phiếm chỉ thì nhân vật trong truyền thuyết là những nhân vật lịch sử, được nhân dân ghi nhận và hầu hết họ đều là những nhân vật anh hùng. Nhân vật trong các câu chuyện cổ tích là “những nhân vật điển hình sâu sắc và rõ nét nhất, hoàn thiện nhất về phương diện nghệ thuật” như lời Macxim Gorki đã nhận xét [38; 61]. Còn nhân vật truyền thuyết được khắc tạo nên nhờ chất liệu lịch sử. Xuất phát từ nhu cầu khẳng định tính dài lâu của lịch sử dân tộc, người kể truyền thuyết đã tạo nên những câu chuyện song hành cùng dòng chảy lịch sử dân tộc: từ sự hình thành của họ Hồng Bàng đến việc tổ chức bộ máy nhà nước sơ khai dưới triều Hùng Vương; từ những chiến công trong đấu tranh chống giặc ngoại xâm, thoát khỏi ngàn năm Bắc thuộc cho đến việc xây dựng, củng cố quốc gia qua các triều đại Đinh, Lê, Lý, Trần… Đây là một quá trình vô cùng dài lâu gắn với mỗi bước đi thăng trầm của lịch sử dân tộc. Vì vậy, nhân vật anh hùng trong truyền thuyết cũng theo sát từng dấu mốc quan trọng của lịch sử nước nhà. Tên tuổi và chiến công của họ mang tầm vóc dân tộc, thể hiện mối liên hệ gắn bó sâu sắc của cả một cộng đồng, thể hiện sức mạnh của cả một giang sơn thu về một mối. Tuy nhiên, các nhân vật anh hùng trong truyền thuyết không phải là sự sao chép hoàn toàn từ lịch sử, mà từ chất liệu lịch sử có thật cộng thêm trí tưởng tượng phong phú của nhân dân, các nhân vật đó đã được tái tạo lại, hiện lên màu sắc, huyền ảo và đẹp đẽ hơn. Đó là sự kết hợp kì lạ giữa những nét đời thường thế tục với những nét kì ảo phi thường. Công việc của các tác giả dân gian khi kể về các nhân vật trong truyền thuyết ấy là “lựa chọn những sự kiện, những nhân vật có thật trong lịch sử, dựng lại diện mạo và tầm vóc của những sự kiện và những nhân vật ấy, đồng thời lí tưởng hóa những người, 17