Tài liệu Khai thác nguồn vốn oda trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở việt nam

BOÄ GIAÙO DUÏC – ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KINH TEÁ TP. HOÀ CHÍ MINH --------------------NGUYEÃN THÒ HUYEÀN KHAI THAÙC NGUOÀN VOÁN ODA TRONG SÖÏ NGHIEÄP COÂNG NGHIEÄP HOÙA, HIEÄN ÑAÏI HOÙA ÔÛ VIEÄT NAM CHUYEÂN NGAØNH: KINH TEÁ TAØI CHÍNH, NGAÂN HAØNG MAÕ SOÁ: 62 31 12 01 LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ KINH TEÁ NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: 1. TS. VUÕ THÒ MINH HAÈNG 2. TS. PHAÏM ÑAÉC DUYEÂN TP HOÀ CHÍ MINH - NAÊM 2008 LÔØI CAM ÑOAN Toâi xin cam ñoan ñaây laø coâng trình nghieân cöùu cuûa rieâng toâi. Caùc soá lieäu vaø noäi dung trong luaän aùn laø trung thöïc. Keát quaû cuûa luaän aùn chöa töøng ñöôïc ai coâng boá trong baát kyø coâng trình naøo khaùc. Taùc giaû DANH MUÏC CAÙC CHÖÕ VIEÁT TAÉT ADB AFD AusAID BQLDA Boä KHÑT Boä GTVT CIP CNH, HÑH DAC DAD DCAS DFID EVN FTC FER HIFU IFAD IMF IDA ITC JBIC JICA HTPT KHPTKTXH KFW HCS LMDG MDGs MDTF NÑ NGOs ODA OOF ODF OECD PBB Ngaân haøng Phaùt trieån chaâu AÙ Cô quan Phaùt trieån Phaùp Cô quan Hôïp taùc Phaùt trieån Australia Ban quaûn lyù döï aùn Boä Keá hoaïch Ñaàu tö Boä Giao thoâng vaän taûi Hoã trôï döï aùn ñaàu tö Coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa UÛy ban Hoã trôï phaùt trieån thuoäc OECD Cô côû döõ lieäu veà Vieän trôï phaùt trieån Heä thoáng Phaân tích Hôïp taùc Phaùt trieån cuûa UNDP Boä Phaùt trieån Quoác teá Vöông quoác Anh Toång coâng ty Ñieän löïc Vieät Nam Hoã trôï kyõ thuaät ñoäc laäp Cöùu trôï vaø vieän trôï khaån caáp Quyõ ñaàu tö phaùt trieån ñoâ thò thaønh phoá Hoà Chí Minh Quyõ Quoác teá veà Phaùt trieån Noâng nghieäp Quyõ Tieàn teä quoác teá Hieäp hoäi Phaùt trieån quoác teá Hoã trôï kyõ thuaät coù lieân quan ñeán ñaàu tö Ngaân haøng Hôïp taùc quoác teá Nhaät baûn Cô quan Hôïp taùc Quoác teá Nhaät baûn Hoã trôï Phaùt trieån Keá hoaïch Phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi Ngaân haøng Taùi thieát vaø Phaùt trieån Ñöùc Tuyeân boá cam keát Haø noäi Nhoùm nhaø taøi trôï ñoàng chính kieán Muïc tieâu Phaùt trieån Thieân nieân kyû Quyõ Tín thaùc ña beân caùc nhaø taøi trôï Nghò Ñònh Caùc toå chöùc phi chính phuû Hoã trôï phaùt trieån chính thöùc Doøng taøi chính chính thöùc khaùc Taøi chính phaùt trieån chính thöùc Toå chöùc Hôïp taùc Phaùt trieån kinh teá Hoã trôï theo chöông trình/ngaân saùch hoaëc hoã trôï caùn caân thanh PRSC PRGF SIDA UN UNDP USD VAMESP II VDB WB WTO toaùn Chöông trình hoã trôï Tín duïng giaûm ngheøo Quyõ Hoã trôï taêng tröôûng vaø xoùa ñoùi giaûm ngheøo Cô quan Hoã trôï Phaùt trieån Quoác teá Thuïy Ñieån Lieân Hôïp Quoác Chöông trình Phaùt trieån Lieân Hôïp Quoác Ñoâ la Myõ Döï aùn Taêng cöôøng naêng löïc Theo doõi vaø Ñaùnh giaù Vieät Nam – Australia II Ngaân haøng Phaùt trieån Vieät Nam Ngaân haøng Theá giôùi Toå chöùc Thöông maïi Theá giôùi DANH MUÏC CAÙC BAÛNG Trang Baûng 1.1: Giaûi ngaân ODA töø caùc nhaø taøi trôï töø 1990-2005 ……………………………………….11 Baûng 1.2: Giaù trò hieän taïi cuûa nôï naêm 2004 cuûa moät soá quoác gia……………….………………………..26 Baûng 1.3: Ñaàu tö vaø tieát kieäm cuûa Thaùi Lan…………………………………………………………….……..51 Baûng 1.4: Tieáp nhaän OA ôû nöôùc coù neàn kinh teá chuyeån ñoåi (1998-2004)……………56 Baûng 2.1: Chuyeån dòch cô caáu kinh teá giai ñoaïn 1995-2005…………………………………..65 Baûng 2.2 : Cô caáu söû duïng ODA theo lónh vöïc giai ñoaïn 1993-2007…………………….69 Baûng 2.3: Tyû leä giaûi ngaân qua caùc giai ñoaïn 1996-2000 vaø 2001-2005……………….77 Baûng 2.4: Cam keát vaø giaûi ngaân cuûa 6 PRSC ôû Vieät Nam…………………………………………92 Baûng 2.5: Caùc vaên baûn phaùp lyù veà quaûn lyù döï aùn ñaàu tö trong nöôùc coù lieân quan ñeán quaûn lyù döï aùn coù söû duïng ODA………………………………………………….…………102 Baûng 3.1: Caùc ngöôõng an toaøn nôï do WB vaø IMF xaây döïng …………………………………127 Baûng 3.2: Caùc chæ soá nôï nöôùc ngoaøi cuûa Vieät Nam töø 2000-2007……………………...128 Baûng 3.3:Nhu caàu voán ñaàu tö giai ñoaïn 2006-2010 (theo giaù naêm 2005)…………130 Baûng 3.4:Nhu caàu voán ñaàu tö cho cô sôû haï taàng ñeán naêm 2020…………………………..132 Baûng 3.5 Danh muïc döï aùn ñaàu tö töø caùc nguoàn voán giai ñoaïn 2006-2010…………141 Baûng 3.6: Nhöõng cam keát trung vaø daøi haïn cuûa nhöõng ñoái taùc chieán löôïc……….151 Baûng 3.7: ODA goùp phaàn hoã trôï ñaàu tö tö nhaân vaøo cô sôû haï taàng…………………….156 Baûng 3.8: Khoaûn vay ODA tröïc tieáp vaøo caùc Quyõ Ñaàu tö Phaùt trieån ñòa phöông….…160 Baûng 3.9 Xu höôùng giaûi ngaân ODA trong thôøi gian tôùi……………………………………………..163 Baûng 3.10: Hai loaïi cho vay cuûa Ngaân haøng theá giôùi daønh cho caùc nöôùc ñang phaùt trieån ……………………………………………………………………………………………………………………………………167 DANH MUÏC CAÙC HÌNH Trang Hình 1.1: Caùc doøng voán töø caùc nöôùc thaønh vieân DAC ñeán caùc nöôùc ñang phaùt trieån…….10 Hình 1.2: Phaân loaïi nguoàn voán nöôùc ngoaøi……………………………………………………………………..16 Hình 1.3: Caùc böôùc cô baûn cuûa quy trình vaän ñoäng, ñaøm phaùn vaø kyù keát ODA.30 Hình 1.4: Khaû naêng saûn xuaát cuûa quoác gia X tröôùc khi coù vieän trôï……………………….41 Hình 1.5: Khuynh höôùng saûn xuaát cuûa quoác gia X khi coù vieän trôï…………………………42 Hình 2.1: Caùc chæ soá phaùt trieån kinh teá cuûa Vieät Nam 1993-2007…………………………64 Hình 2.2: ODA cam keát, kyù keát vaø giaûi ngaân qua caùc giai ñoaïn…………………………….68 Hình 2.3: Caùc loaïi hình ODA giaûi ngaân ôû Vieät Nam giai ñoaïn 1993-2007………..71 Hình 2.4: Soá giaûi ngaân ODA khoâng hoaøn laïi vaø vay öu ñaõi töø 1993-2007………….73 Hình 2.5: Möôøi nhaø taøi trôï coù soá giaûi ngaân lôùn nhaát giai ñoaïn 1993-2007………….75 Hình 2.6: ODA cam keát vaø tyû leä giaûi ngaân ODA ôû Vieät Nam 1993-2007…………..76 Hình 2.7: Voán ñaàu tö xaõ hoäi, möùc cam keát vaø möùc giaûi ngaân ODA töø 1993-2007……79 Hình 2.8: Ñaàu tö cô sôû haï taàng vaø ñoùng goùp töø ODA 1993-2007……………………………81 Hình 2.9: Möùc giaûi ngaân ODA theo caùc lónh vöïc thuoäc cô sôû haï taàng chính………83 Hình 2.10: Cô caáu nguoàn ñaàu tö trong lónh vöïc giao thoâng do Boä GTVT quaûn lyù…..85 Hình 2.11: Tyû leä tieáp caän dòch vuï cô sôû haï taàng 1996-2004…………………………………….88 Hình 2.12: ODA ñoå vaøo noâng nghieäp; phaùt trieån noâng thoân vaø xoùa ñoùi giaûm ngheøo1993-2007…………………………………………………………………………………………………..89 Hình 2.13: Caùc coâng trình cô sôû haï taàng vaø cô caáu ñaàu tö tính ñeán naêm 2005….90 Hình 2.14: Möùc giaûi ngaân ODA vaøo giaùo duïc vaø y teá töø 1993-2007…………………...97 Hình 2.15: Voán ODA giaûi ngaân giai ñoaïn 1993-2007………………………………………………108 Hình 2.16: Nguoàn cho vay laïi luõy keá qua caùc naêm cuûa Ngaân haøng Phaùt trieån…………118 Hình 3.1: Doøng chaûy ODA vaø döï baùo ODA ñeán naêm 2010 ñöôïc cung caáp töø OECD…122 1 LÔØI MÔÛ ÑAÀU I. YÙ NGHÓA CUÛA ÑEÀ TAØI Töø naêm 1993 ñeán nay, Vieät Nam luoân nhaän ñöôïc söï hoã trôï cuûa coäng ñoàng quoác teá cho muïc tieâu phaùt trieån thoâng qua nguoàn hoã trôï phaùt trieån chính thöùc (ODA). Tuy laø quoác gia khoâng phuï thuoäc veà vieän trôï nhöng cuõng nhö caùc nöôùc ñang phaùt trieån khaùc, ODA laø nguoàn ngoaïi löïc boå sung ñaõ ñoùng goùp vaøo quaù trình phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi noùi chung vaø söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ôû Vieät Nam noùi rieâng. Thaät vaäy, hôn 60% khoái löôïng ODA ñöôïc giaûi ngaân ñaõ ñoå vaøo ñaàu tö cho cô sôû haï taàng chính yeáu, lónh vöïc ñöôïc coi laø coát loõi ñeå giuùp Vieät Nam duy trì möùc taêng tröôûng cao vaø giaûm ngheøo nhieàu hôn. Cuøng vôùi söï ñoùng goùp cho ñaàu tö, ODA chaûy vaøo Vieät Nam vôùi nhieàu chöông trình, döï aùn lieân quan ñeán caûi caùch theå cheá vaø chính saùch, taïo ñieàu kieän caûi caùch boä maùy haønh chính, caûi thieäân moâi tröôøng kinh doanh, caûi thieän neàn quaûn trò coâng voán dó coøn nhieàu yeáu ñieåm trong moät ñaát nöôùc ngheøo vaø ñoâng daân. Khoâng nhöõng theá, caùc chöông trình lieân quan ñeán giaùo duïc, söùc khoûe vaø beänh taät, bình ñaúng giôùi, baûo veä taøi nguyeân vaø moâi tröôøng… cuõng laø nhöõng noäi dung maø ODA ñoùng goùp nhaèm thöïc hieän caùc muïc tieâu thieân nieân kyû taïi Vieät Nam, muïc tieâu maø caùc nhaø taøi trôï quan taâm. Vôùi gaàn 15 naêm tieáp nhaän nguoàn voán ODA, Vieät Nam toû ra laø moät quoác gia nhaän nhieàu vieän trôï vaø söû duïng vieän trôï töông ñoái thaønh coâng. Tuy nhieân, xeùt veà thôøi gian vaø hieäu quaû, vieäc khai thaùc ODA trong giai ñoaïn ñaàu cuûa quaù trình phaùt trieån coøn chöa töông xöùng vôùi quy moâ cam keát töø caùc nhaø taøi trôï, coù nhieàu trôû ngaïi trong giaûi ngaân cuõng nhö söï bò ñoäng cuûa caùc caáp quaûn lyù trong tieáp nhaän, quaûn lyù vaø söû duïng nguoàn voán naøy. Vaø hôn luùc naøo heát, Vieät Nam ñang ôû trong giai ñoaïn taïo ñaø cho phaùt trieån nhanh, beàn vöõng, söï keát hôïp giöõa ngoaïi löïc vaø noäi löïc laø caàn thieát 2 vaø taát yeáu cho ñaàu tö phaùt trieån, cuûng coá theå cheá, hoaøn thieän moâi tröôøng vaø giaûm ngheøo. Chính vì theá taùc giaû choïn ñeà taøi: “KHAI THAÙC NGUOÀN VOÁN ODA TRONG SÖÏ NGHIEÄP COÂNG NGHIEÄP HOÙA, HIEÄN ÑAÏI HOÙA ÔÛ VIEÄT NAM” laøm luaän aùn tieán só, nhaèm goùp phaàn nghieân cöùu veà maët lyù luaän cuõng nhö thöïc tieãn thu huùt, söû duïng vaø quaûn lyù nguoàn voán ODA ôû Vieät Nam. II. MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU Boái caûnh quoác teá, nguoàn voán ODA treân theá giôùi taêng lieân tuïc töø naêm 2001 ñeán nay. Boái caûnh trong nöôùc, Vieät Nam ñang naèm trong giai ñoaïn thích hôïp nhaát ñeå thu huùt vaø vaän ñoäng ODA phuïc vuï söï nghieäp CNH, HÑH. Do vaäy, luaän aùn nghieân cöùu treân cô sôû nhöõng vaán ñeà lyù luaän vaø baøi hoïc kinh nghieäm gaén lieàn vôùi lòch söû ODA ñoái vôùi caùc nöôùc ñang phaùt trieån ñeå xem xeùt phaân tích vaán ñeà khai thaùc ODA cho ñaàu tö phaùt trieån ôû Vieät Nam trong thôøi gian qua. Töø ñoù, luaän aùn ñeà xuaát nhöõng giaûi phaùp lieân quan ñeán quaù trình vaän ñoäng, phaân boå, söû duïng vaø giaûi ngaân nguoàn voán ODA trong söï nghieäp CNH, HÑH ôû Vieät Nam. III. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU Ñoái töôïng nghieân cöùu laø nguoàn voán ODA vaø vaán ñeà khai thaùc ODA ôû Vieät Nam. Khai thaùc nguoàn voán ODA laø noäi dung bao haøm caùc maët: huy ñoäng, vaän ñoäng taøi trôï (gia taêng möùc cam keát ODA), phaân boå vaø söû duïng, khaû naêng haáp thuï (theå hieän tyû leä giaûi ngaân) nguoàn voán ODA. Khai thaùc ODA phuïc vuï cho söï nghieäp CNH, HÑH laø lónh vöïc roäng vaø coù lieân quan ñeán nhieàu lónh vöïc nhö vaän ñoäng vaø ñaùm phaùn taøi trôï, phaân boå vaø söû duïng, ñaàu tö haï taàng kinh teá, haï taàng xaõ hoäi, quaûn lyù nôï, CNH, HÑH… Do giôùi haïn veà thôøi gian, khuoân khoå luaän aùn, chuyeân ngaønh nghieân cöùu neân taùc giaû chæ taäp trung nghieân cöùu caùc noäi dung sau: 3 - Nguoàn ODA ñöôïc khai thaùc nhö theá naøo vaøo ñaàu tö cô sôû haï taàng, caûi caùch theå cheá vaø xoùa ñoùi giaûm ngheøo. - Vaán ñeà “khai thaùc nguoàn voán ODA” maø luaän aùn ñeà caäp khoâng chæ laø vaän ñoäng taøi trôï, tìm kieám theâm nguoàn voán maø chính laø quaûn lyù vaø söû duïng cho toát voán ODA ñaõ ñöôïc kyù keát nhaát laø trong giai ñoaïn 2006-2010. - Chính saùch phaân boå, söû duïng vaø khaû naêng haáp thuï ODA ôû Vieät Nam töø 1993 ñeán nay - Khoâng ñi saâu vaøo thuû tuïc vaø nghieäp vuï giaûi ngaân ODA. - Khoâng ñi saâu vaøo cô sôû lyù luaän vaø nhöõng kinh nghieäm cuûa söï nghieäp CNH, HÑH. IV. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU 1. Phöông phaùp nghieân cöùu Nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu thöôøng söû duïng ñoái vôùi lónh vöïc kinh teá xaõ hoäi nhö phöông phaùp phaân tích chuoãi thôøi gian, phöông phaùp nghieân cöùu ñònh löôïng treân cô sôû hoài quy, phöông phaùp so saùnh (so saùnh vôùi moät quoác gia coù ñieàu kieän töông töï), phöông phaùp moâ hình hoùa… thì luaän aùn laáy phöông phaùp chuoãi thôøi gian laøm chuû ñaïo vì nhöõng lyù do sau: ƒ Phöông phaùp nghieân cöùu ñònh löôïng laø phöông phaùp toát nhöng luaän aùn khoâng löïa choïn bôûi leõ: - Töø 1993-2004, Vieät Nam chöa coù moät döõ lieäu toång hôïp hoaøn chænh veà ODA. Caùc soá lieäu veà ODA ñöôïc quaûn lyù phaân taùn ôû caùc cô quan nhö Boä Taøi chính, Boä Keá hoaïch Ñaàu tö, Ngaân haøng nhaø nöôùc, Ngaân haøng Phaùt trieån vaø khoâng toång hôïp chính xaùc theo ngaønh hoaëc lónh vöïc. - Vieät Nam khoâng phaûi laø moät nöôùc phuï thuoäc veà vieän trôï neân caùc keát quaû ñeå ñöa ra töông quan veà taêng tröôûng vaø vieän trôï hoaëc nhöõng töông 4 quan vó moâ khaùc seõ ñöa ñeán keát quaû ñoùng goùp cuûa vieän trôï raát thaáp. Tuy nhieân, coù söï töông quan chaët cheõ giöõa vieän trôï vôùi vieäc gia taêng naêng löïc trong töøng lónh vöïc khaù cao thoâng qua döõ lieäu ñaàu vaøo vaø ñaàu ra nhö cô sôû haï taàng, caûi caùch theå cheá, xoùa ñoùi giaûm ngheøo ôû Vieät Nam gaàn 15 naêm qua. ƒ Phöông phaùp so saùnh: vieäc thu thaäp döõ lieäu hai nöôùc coù ñieàu kieän töông töï ñeå so saùnh gaëp khoù khaên do döõ lieäu chi tieát veà ODA cuûa quoác gia khaùc ñeå so saùnh vôùi Vieät Nam khoâng deã thöïc hieän. ƒ Phöông phaùp moâ hình hoùa: laø phöông phaùp nghieân cöùu cao vaø ñoøi hoûi thôøi gian khaù daøi. Phöông phaùp phaân tích chuoãi thôøi gian laø phöông phaùp ño löôøng aûnh höôûng nhaân quaû giöõa caùc bieán quan taâm theo thôøi gian. Qua bieåu ñoà bieåu dieãn caùc bieán soá theo thôøi gian, khuynh höôùng vaän ñoäng giöõa caùc bieán soá ñöôïc xaùc laäp töø ñoù ruùt ra quan heä nhaân quaû. Tuy nhieân, phöông phaùp cuõng coù nhöõng haïn cheá, coù nhöõng bieán soá khoâng löôïng hoùa ñöôïc theo thôøi gian ví duï nhö möùc ñoä caûi thieän theå cheá. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, taùc giaû coøn söû duïng caùc söï kieän ñeå minh chöùng nhöõng nhaän ñònh töø nghieân cöùu. Ngoaøi vieäc söû duïng phöông phaùp chuoãi thôøi gian, phöông phaùp phaân tích, so saùnh, toång hôïp cuõng ñöôïc söû duïng ñeå laøm roõ nhöõng vaán ñeà nghieân cöùu maø luaän aùn ñeà caäp. 2. Döõ lieäu nghieân cöùu: - Soá lieäu thöù caáp ñaùng tin caäy cuûa caùc cô quan chính phuû nhö Boä Taøi chính, Boä Keá hoaïch Ñaàu tö, Ngaân haøng nhaø nöôùc, Ngaân haøng Phaùt trieån thoâng qua caùc baùo caùo haøng naêm, 5 - Döõ lieäu chi tieát töø cô sôû döõ lieäu duøng chung giöõa coäng ñoàng caùc nhaø taøi trôï vaø chính phuû ñöôïc ñöôïc coâng khai töø naêm 2005 treân trang web http://dad.mpi.gov.vn - Söû duïng nhöõng chæ tieâu veà keát quaû nghieân cöùu cuûa caùc ñoái taùc chieán löôïc cuûa Vieät Nam nhö Ngaân haøng theá giôùi, Ngaân haøng Phaùt trieån chaâu AÙ, Nhaät baûn. - Caùc döõ lieäu treân caùc taïp chí cuûa DAC (OECD). V. NHÖÕNG ÑOÙNG GOÙP MÔÙI CUÛA LUAÄN AÙN Luaän aùn coù nhöõng ñoùng goùp môùi nhö sau: ƒ Phaân tích, toång hôïp vaø heä thoáng hoùa caùc vaán ñeà lyù luaän veà ODA trong ñieàu kieän taøi lieäu veà lyù luaän ODA khaù ít oûi. ƒ Nhaän dieän nhöõng trôû ngaïi trong khaû naêng haáp thuï vaø söû duïng ODA ôû Vieät Nam, döïa treân cô sôû lyù luaän veà ODA keát hôïp vôùi baøi hoïc kinh nghieäm cuûa moät soá nöôùc, luaän aùn ñöa ra ñònh höôùng trong phaân boå vaø quan ñieåm khai thaùc ODA cuõng nhö muïc tieâu khai thaùc ODA trong töøng giai ñoaïn. ƒ Vôùi vieäc ñeà xuaát hai nhoùm giaûi phaùp tröôùc maét vaø laâu daøi nhaèm khai thaùc ODA vaø döï baùo giaûi ngaân ODA ôû Vieät Nam ñeán naêm 2010, 2015 vaø 2020. Luaän aùn goùp phaàn giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn lieân quan ñeán ñaëc thuø nguoàn voán ODA ôû Vieät Nam. ƒ Luaän aùn laø moät taøi lieäu nghieân cöùu giuùp cho caùc cô quan, caùn boä quaûn lyù nhaát laø ôû caáp ñòa phöông trong boái caûnh phaân caáp quaûn lyù ODA hieåu roõ hôn veà muïc tieâu söû duïng ODA cuûa Vieät Nam vaø nhöõng hình thöùc taøi trôï, nhöõng lôïi ích cuõng nhö nhöõng haïn cheá khi söû duïng nguoàn ODA ñeå coù nhöõng böôùc thu huùt vaø vaän ñoäng ODA phuø hôïp vôùi ñòa phöông vaø töøng thôøi kyø. 6 ƒ Luaän aùn laø taøi lieäu tham khaûo höõu ích phuïc vuï cho coâng taùc giaûng daïy vaø hoïc cuûa chuyeân ngaønh taøi chính coâng taïi caùc tröôøng ñaïi hoïc chuyeân ngaønh kinh teá, taøi chính. 7 1 CHÖÔNG 1: TOÅNG QUAN VEÀ NGUOÀN HOà TRÔÏ PHAÙT TRIEÅN CHÍNH THÖÙC VAØ NHÖÕNG TAÙC ÑOÄNG CUÛA NOÙ ÑOÁI VÔÙI SÖÏ NGHIEÄP COÂNG NGHIEÄP HOÙA, HIEÄN ÑAÏI HOÙA. 1.1 Toång quan veà nguoàn hoã trôï phaùt trieån chính thöùc 1.1.1 Lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån nguoàn hoã trôï phaùt trieån chính thöùc treân theá giôùi Naêm 1944, Hoäi nghò taøi chính vaø tieàn teä cuûa Lieân Hieäp Quoác ôû Bretton Woods, New Hampshire, ôû Myõ trieäu taäp 44 nöôùc thaønh vieân vaø thaønh laäp Ngaân haøng quoác teá cho hoaït ñoäng taùi thieát vaø phaùt trieån vaø Quyõ tieàn teä quoác teá (IMF). Vieän trôï nöôùc ngoaøi khôûi ñaàu baèng hoaït ñoäng taùi thieát chaâu AÂu sau theá chieán thöù hai vôùi keá hoaïch Marshal cuûa Myõ vaø caùc khoaûn vay cuûa Ngaân haøng Theá giôùi (WB) vaøo naêm 1947. Keá hoaïch Marshal keát noái caùc khoaûn vieän trôï lôùn ñeán caùc quoác gia ôû chaâu AÂu vôùi khuoân khoå cuûa söï hôïp taùc, ñoàng thuaän, vaø coù traùch nhieäm veà chieán löôïc cuûa söï hoøa giaûi vaø hoaït ñoäng taùi thieát. Ngaøy 16/04/1948, caùc nöôùc nhaän vieän trôï töø keá hoaïch Marshal ñaõ kyù taïi Hoäi nghò thaønh laäp Toå chöùc Hôïp taùc kinh teá chaâu AÂu (Ogarnisation for European Economic Cooperation - OEEC) vaø Myõ, nhaø taøi trôï chính, ñaõ thaønh laäp Cuïc Hôïp taùc Kinh teá (Economic Cooperation Agency - ECA) ñeå quaûn lyù Chöông trình hoài phuïc chaâu AÂu (European Recovery Programme -ERP) töø naêm 1948 ñeán naêm 1951. Trong khoaûng thôøi gian naøy, Myõ ñaõ cung caáp cho chaâu AÂu khoaûn vieän trôï töông ñöông 2,5%GDP cuûa quoác gia [15, tr.236]. Chöông trình vieän trôï phaùt huy hieäu quaû vaø chaâu AÂu hoài phuïc nhanh choùng. Söï thaønh coâng cuûa keá hoaïch Marshal ñaõ taïo ra söï laïc quan toät böïc veà trieån voïng giuùp ñôõ caùc nöôùc ngheøo hôn trong moät tình huoáng hoaøn toaøn khaùc thoâng qua hoã trôï nöôùc ngoaøi. 8 Naêm 1958, Hieäp hoäi Toân giaùo theá giôùi gôûi ñeán phaùi ñoaøn Lieân Hieäp Quoác thoâng ñieäp giôùi thieäu yù töôûng “muïc tieâu 1%” coù nghóa laø khoaûn vieän trôï khoâng hoaøn laïi vaø khoaûn vay öu ñaõi ñeán caùc nöôùc ñang phaùt trieån ít nhaát ñaït 1% GNP cuûa nhöõng nöôùc giaøu. Con soá naøy trôû thaønh muïc tieâu cuûa thaäp nieân phaùt trieån ñaàu tieân cuûa Lieân Hieäp Quoác vaø ñöôïc xaùc nhaän laïi trong phieân hoïp ñaàu tieân cuûa Hoäi nghò thöông maïi vaø phaùt trieån cuûa Lieân Hieäp Quoác (UNCTAD) ñöôïc toå chöùc ôû Geneva vaøo 1964. Trong phieân hoïp thöù hai cuûa UNCTAD toå chöùc ôû New Delhi vaøo 1968, Hoäi nghò ñaët ra muïc tieâu laø ¾ cuûa 1% GNP cuûa caùc nöôùc giaøu daønh cho ODA. Trong thôøi gian naøy, caùc ñònh cheá phaùt trieån ña phöông ñöôïc thaønh laäp. Naêm 1959, Ngaân haøng Phaùt trieån Lieân Myõ (The Inter-American Development Bank (IDB) ñöôïc thaønh laäp bôûi 19 nöôùc thuoäâc chaâu Myõ la tinh vaø Hoa Kyø ñeå cho vay vôùi ñieàu kieän öu ñaõi ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån thuoäc khu vöïc. Naêm 1960, Ngaân haøng Theá giôùi thaønh laäp Hieäp hoäi Phaùt trieån Quoác teá (IDA) vôùi söï quyeân goùp ban ñaàu hôn 900 trieäu USD ñeå cung caáp nhöõng khoaûn vay meàm cho caùc nöôùc ngheøo vaø ñang phaùt trieån. Naêm 1961, caùc nöôùc taøi trôï chính ñaõ thaønh laäp UÛy ban Hoã trôï Phaùt trieån (Development Assistance Committee – DAC) cuûa OECD nhö moät dieãn ñaøn nhaèm ñieàu phoái vieäc trôï giuùp vaø nhaèm thaûo luaän caùc vaán ñeà phaùt trieån. Hai naêm 1960-1961, Myõ cung caáp hôn 40% toång vieän trôï chính thöùc ñeán caùc nöôùc ñang phaùt trieån vaø hôn 30% ñeán töø nöôùc Phaùp vaø nöôùc Anh. Ngaân haøng Phaùt trieån chaâu Phi ñöôïc thaønh laäp naêm 1964 vaø Ngaân haøng Phaùt trieån chaâu AÙ ñöôïc thaønh laäp vaøo naêm 1966 vôùi muïc ñích töông töï. Naêm 1961, Ñaïi hoäi ñoàng Lieân hieäp Quoác ñaõ chæ roõ thaäp nieân 60 laø thaäp nieân phaùt trieån cuûa Lieân Hieäp Quoác vaø xaây döïng hai muïc tieâu chính: Thöù nhaát, ñeán naêm 1970, tyû leä taêng tröôûng cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån laø 5% naêm; Thöù hai, gia taêng doøng voán hoã trôï quoác teá ñeán caùc nöôùc ñang phaùt trieån xaáp xæ 1%NI 9 (thu nhaäp quoác daân-national incomes) cuûa caùc nöôùc ñaõ phaùt trieån. Naêm 1962, UÛy ban Hoã trôï Phaùt trieån (DAC) phaùt ñoäng thöïc hieän baûn tin haèng naêm veà nhöõng noã löïc hoã trôï phaùt trieån vaø chính saùch cuûa moãi nöôùc thaønh vieân goïi laø “Aid Reviews”. DAC cuõng ñöa ra chæ thò veà baùo caùo vieän trôï vaø caùc doøng voán khaùc ñeán caùc nöôùc ñang phaùt trieån döïa treân neàn taûng so saùnh. Caûi thieän vaø haøi hoøa ñieàu kieän taøi chính cuûa vieän trôï laø moät trong nhöõng ñieàu maø DAC quan taâm thöôøng xuyeân. Tuy nhieân treân thöïc teá doøng vieän trôï naøy ñeán caùc nöôùc ñang phaùt trieån khaù chaäm vaø khoâng chæ khoâng ñaït ñeán muïc tieâu 1% maø baét ñaàu töø 1961 trôû ñi, doøng voán coù xu höôùng suùt giaûm lieân tuïc. Nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp nieân 60, tyû leä cuûa caùc nöôùc phaùt trieån daønh cho vieän trôï laø 0,53% GNI giaûm coøn 0,39% trong thôøi kyø 1966-1969 vaø coøn 0,32% trong thôøi kyø 1970-1973. Naêm 1969, baùo caùo cuûa Chuû tòch Uyû ban Hoã trôï Phaùt trieån ñaõ ñöa ra muïc tieâu huy ñoäng vieän trôï hay coøn goïi laø nguoàn hoã trôï phaùt trieån chính thöùc (ODA) laø 0.7% GNI (gross national income) vaø ñöôïc caùc nöôùc nhaát trí thoâng qua. [42, tr. 21] Thuïy Ñieån laø thaønh vieân ñaàu tieân cuûa DAC duy trì möùc cung caáp ODA chieám 0,7% GNI vaøo naêm 1974, tieáp theo laø Haø Lan vaøo naêm 1975, Na Uy vaøo naêm 1976 vaø Ñan Maïch vaøo naêm 1978. Nhaät ñaõ ñeà xöôùng keá hoaïch “gaáp ñoâi vieän trôï” vaø thöïc hieän giaûi ngaân gia taêng töø 1,4 tæ USD naêm 1977 leân 2,8 tyû USD naêm 1980. Khoâng theå khoâng keå ñeán nguoàn vieän trôï töø caùc nöôùc OPEC, caùc nöôùc ñang phaùt trieån ñaõ nhaän ñöôïc ODA song phöông cuûa OPEC vôùi söï gia taêng raát ngoaïn muïc: töø 450 trieäu USD naêm 1972 leân 4,2 tyû USD naêm 1974 vaø ñaït ñænh cao vaøo naêm 1980 vôùi hôn 8,7 tyû USD. [15, tr. 238 ]. Tuy vaäy, nguoàn ODA trong nhöõng naêm ñaàu thaäp nieân 80 vaãn taêng khoâng ñaùng keå (vaøo naêm 1982-1983, ODA xaáp xæ 0,35% GNI). Ñeán ñaàu thaäp nieân 90, nguoàn ODA huy ñoäng töø caùc nöôùc phaùt trieån khoaûng 0,33% GNI vaø coù söï suït 10 giaûm lieân tuïc vaø möùc thaáp nhaát chæ coøn 0,22% GNI vaøo naêm 1997.(Xem hình 1.1) Nguoàn: Taïp chí UÛy ban Hoã trôï Phaùt trieån (DAC) 2005 [44, tr.45] Hình 1.1: Caùc doøng voán töø caùc nöôùc thaønh vieân DAC ñeán caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Doøng vieän trôï vaøo caùc nöôùc ñang phaùt trieån tieáp tuïc giaûm trong thaäp nieân 90 laø do chieán tranh laïnh keát thuùc laøm cho caùc nöôùc vieän trôï thay ñoåi quyeát ñònh vì tröôùc ñaây muïc ñích laø hoã trôï phe ñoàng minh ñeå cuûng coá uy theá chính trò, aùp löïc caân ñoái ngaân saùch cuûa nöôùc vieän trôï cuõng laøm cho möùc vieän trôï giaûm maëc duø vieän trôï chieám tyû leä nhoû trong ngaân saùch cuûa hoï, caùc nöôùc vieän trôï xem xeùt vaø nghi ngôø veà hieäu quaû vieän trôï, ñoàng thôøi doøng voán tö nhaân taêng maïnh (nhaát laø FDI) laøm giaûm taàm quan troïng cuûa vieän trôï. UÛy ban Hoã trôï Phaùt trieån (DAC) ñaõ xaây döïng nhöõng muïc tieâu Phaùt trieån quoác teá (tieàn thaân cuûa Muïc tieâu Phaùt trieån Thieân nieân kyû) laàn ñaàu tieân vaøo 1996. Sau ñoù, Muïc tieâu Phaùt trieån Thieân nieân kyû (MDGs) ñöôïc 189 nguyeân thuû quoác 11 gia thoâng qua taïi Hoäi nghò Thöôïng ñænh Thieân nieân kyû cuûa Lieân Hôïp Quoác vaøo thaùng 09/2000. Ñaây laø moät chöông trình nghò söï quoác teá cho theá kyû 21 theå hieän cam keát toaøn caàu veà muïc tieâu phaùt trieån. Toaøn boä MDGs bao goàm 8 muïc tieâu chung, 18 chæ tieâu vaø 48 chæ soá. Trong ñoù, muïc tieâu bao truøm laø giaûm moät nöûa tyû leä ngheøo (ngöôøi coù thu nhaäp döôùi 1USD/ngaøy) vaøo naêm 2015 (1,5 tyû ngöôøi xuoáng coøn 750 trieäu ngöôøi trong giai ñoaïn 1990- 2015) (xem phuï luïc 2). Trong giai ñoaïn 1993-2005, 95% toång löôïng ODA treân theá giôùi do caùc nöôùc laø thaønh vieân cuûa Toå chöùc Hôïp taùc kinh teá vaø Phaùt trieån (OECD) cung caáp. Caùc nhaø taøi trôï cung caáp ODA khoâng theo xu höôùng taêng ñeàu daãn ñeán tyû leä ODA/GNI giaûm trong giai ñoaïn 1995-2000, oån ñònh ôû giai ñoaïn 2000-2002 vaø taêng lieân tuïc töø 2002-2005(xem baûng 1.1). Baûng 1.1: Giaûi ngaân ODA töø caùc nhaø taøi trôï töø 1990-2005 (tyû USD). Nöôùc taøi trôï 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Myõ 11,4 7,4 10 11,4 13,3 16,3 19,7 27,5 Nhaät 9,1 14,5 13,5 9,8 9,3 8,9 8,9 13,1 Anh 2,6 3,2 4,5 4,6 4,9 6,3 7,9 10,8 Phaùp 7,2 8,4 4,1 4,2 5,5 7,3 8,5 10,1 Ñöùc 6,3 7,5 5 5 5,3 6,8 7,5 9,9 Canada 2,5 2,1 1,7 1,5 2 2 2,6 3,7 YÙ 3,4 1,6 1,4 1,6 2,3 2,4 2,5 5,1 Caùc nöôùc G7 42,5 44,7 40,2 38,1 42,6 50,0 57,6 80,2 Caùc nöôùc EU 28,3 31,2 25,3 26,4 30 37,1 42,9 55,7 Caùc nöôùc OECD 54,3 58,8 53,7 52,4 58,3 69,1 79,6 106,5 ODA/GNI (%) 0,33 0,25 0,22 0,22 0,23 0,25 0,26 Nguoàn: Taøi chính Phaùt trieån toaøn caàu 2006 [47, tr.80]. 0,33 12 Sau quaù trình taêng maïnh khoái löôïng ODA, ñeán naêm 2005, tyû leä ODA/GNI laø 0,33% ngang baèng vôùi tyû leä ODA/GNI vaøo naêm 1990. Ñieàu naøy cho thaáy caùc nöôùc phaùt trieån vaãn chöa thöïc hieän ñöôïc cam keát vieän trôï cuûa mình 0,7% GNI. Dieãn ñaøn caáp cao veà “Hieäu quaû vieän trôï ” toå chöùc ôû Paris vaøo thaùng 03/2005 ñaõ ñöa ra söï thay ñoåi veà quaûn lyù vaø phaân phoái caùc khoaûn vieän trôï. Cam keát Paris veà haøi hoøa hoùa thuû tuïc laø böôùc tieán veà taêng cöôøng quaûn lyù vaø naâng cao hieäu quaû ODA nhaèm ñem laïi nhöõng thaønh quaû trong thöïc hieän caùc MDGs. 1.1.2 Khaùi nieäm veà nguoàn hoã trôï phaùt trieån chính thöùc (ODA) Naêm 1969, Uyû ban Hoã trôï Phaùt trieån (Development Assistance Committee – DAC) ñaõ thoâng qua khaùi nieäm veà hoã trôï phaùt trieån chính thöùc (Official Development Assistance - ODA) ñeå phaân bieät ODA vôùi nhöõng doøng taøi chính chính thöùc khaùc (Other Official Flows - OOF). Hoã trôï phaùt trieån chính thöùc (ODA) laø nhöõng söï chuyeån giao hoã trôï chính thöùc maø muïc tieâu chính laø xuùc tieán söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån vôùi ñieàu kieän taøi chính öu ñaõi. Thaønh toá hoã trôï hay goïi laø yeáu toá khoâng hoaøn laïi “grant element”đñöôïc ñeà caäp ñeå ño löôøng möùc ñoä öu ñaõi. Naêm 1972, DAC ñaõ ñöa ra moät ñònh nghóa ñaày ñuû hôn veà ODA maø cho ñeán nay vaãn coøn ñöôïc söû duïng phoå bieán trong caùc vaên baûn phaùp quy cuõng nhö trong hoaït ñoäng nghieân cöùu. Theo ñònh nghóa naøy, nguoàn voán hoã trôï phaùt trieån chính thöùc laø nhöõng doøng voán töø beân ngoaøi daønh cho caùc nöôùc ñang phaùt trieån,đñöôïc caùc cô quan chính thöùc cuûa caùc Chính phuû trung öông vaø ñòa phöông hoaëc caùc cô quan thöøa haønh cuûa chính phuû, caùc toå chöùc ña phöông, caùc toå chöùc phi chính phuû taøi trôï. Moãi söï chuyeån giao nguoàn voán naøy phaûi thoûa maõn: i) Muïc ñích chính cuûa nguoàn voán naøy laø hoã trôï cho phaùt trieån kinh teá vaø phuùc lôïi cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån; vaø ii) yeáu toá khoâng hoaøn laïi trong khoaûn cho vay öu ñaõi 13 chieám ít nhaát 25% trong toång vieän trôï (ñöôïc tính toaùn vôùi suaát chieát khaáu laø 10%). [42, tr. 24]. Ñaàu thaäp nieân 2000, DAC ñöa ra ñònh nghóa chi tieát hôn veà hoã trôï phaùt trieån chính thöùc (ODA) nhaèm phaân bieät vôùi nguoàn vieän trôï chính thöùc (Official aid – OA) nhö sau: “ODA ñöôïc ñònh nghóa laø nhöõng khoaûn vieän trôï vaø cho vay öu ñaõi töø nöôùc ngoaøi ñeán nhöõng quoác gia vaø laõnh thoå ñang phaùt trieån ñöôïc lieät keâ trong phaàn I cuûa baûn danh saùch cuûa DAC (xem phuï luïc 1) vaøø thoûa maõn caùc noäi dung : i) ñöôïc thöïc hieän bôûi khu vöïc chính thöùc; ii) muïc ñích chính laø xuùc tieán söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi cuûa nöôùc ñoái taùc; iii) ñieàu kieän cho vay öu ñaõi vôùi yeáu toá cho khoâng ít nhaát laø 25% (tính toaùn theo suaát chieát khaáu 10%). Theâm vaøo ñoù, ODA bao goàm caû hoã trôï kyõ thuaät, xoùa nôï, cöùu trôï khaån caáp vaø löông thöïc vaø nhöõng chi phí lieân keát vôùi söï quaûn lyù töø nhöõng chöông trình hôïp taùc phaùt trieån. Vieän trôï khoâng hoaøn laïi, khoaûn cho vay vaø tín duïng vì muïc ñích quaân söï seõ bò loaïi tröø.” [44, tr.41]. “Vieän trôï chính thöùc (Official Aid – OA) ñöôïc ñònh nghóa laø nhöõng doøng vieän trôï töø nöôùc ngoaøi hoäi ñuû caùc ñieàu kieän nhö ODA nhöng nhöõng nöôùc nhaän vieän trôï laø nhöõng nöôùc coù neàn kinh teá ñang chuyeån ñoåi (transition countries) ñöôïc lieät keâ trong phaàn II cuûa baûn danh saùch cuûa DAC (xem phuï luïc 1)”. [44, trang 41]. Nhöõng nöôùc coù neàn kinh teá ñang chuyeån ñoåi nhö Nga, Balan, Hungary, Isarel, Trung Quoác, Coäng Hoøa Czech, Rumani …. Theo ñònh nghóa naøy, caû nguoàn ODA vaø nguoàn OA ñöôïc moâ taû nhö laø nhöõng doøng voán töø ngaân saùch chính thöùc cuûa caùc nöôùc ñaõ phaùt trieån cuõng nhö toå chöùc quoác teá hoã trôï cho söï phaùt trieån cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån vaø caùc nöôùc coù neàn kinh teá ñang chuyeån ñoåi. Nguoàn hoã trôï naøy khoâng chæ laø hoã trôï caùn caân thanh toaùn maø coøn laø hôïp taùc kyõ thuaät vaø giaûm nôï. 14 Ngoaøi ra, ñeå hieåu roõ hôn vaø traùnh nhaàm laãn trong söû duïng thuaät ngöõ chuùng ta caàn ñeà caäp ñeán moät khaùi nieäm veà nguoàn taøi chính chính thöùc khaùc (Other Official Flows - OOF) ñeå phaân bieät vôùi ODA. Taøi chính chính thöùc khaùc laø taát caû caùc nguoàn taøi chính maø chính phuû caùc nöôùc phaùt trieån vaø caùc toå chöùc ña phöông daønh cho caùc nöôùc ñang phaùt trieån bao haøm caû khoaûn cho vay vôùi yeáu toá khoâng hoaøn laïi trong khoaûn vay öu ñaõi ít hôn 25% vaø moät soá khoaûn cho vay coù möùc laõi suaát gaàn vôùi laõi suaát thöông maïi. Trong khi ñoù, ODA coù yeáu toá vieän trôï khoâng hoaøn laïi coäng vôùi khoaûn cho vay öu ñaõi chieám ít nhaát 25% trong toång vieän trôï. Caû hai nguoàn ODA vaø OOF ñeàu ñöôïc goïi laø nguoàn taøi chính phaùt trieån chính thöùc (Official Development Finance - ODF). Theo Quy cheá quaûn lyù vaø söû duïng nguoàn voán hoã trôï phaùt trieån chính thöùc (ban haønh keøm theo Nghò Ñònh 87/CP ngaøy 05/08/1997 cuûa Chính phuû Vieät Nam), Hoã trôï phaùt trieån chính thöùc (goïi taét laø ODA) ñöôïc ñònh nghóa laø söï hôïp taùc phaùt trieån giöõa nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam vôùi moät hoaëc nhieàu quoác gia, toå chöùc quoác teá, bao goàm caùc hình thöùc chuû yeáu sau ñaây: (i) hoã trôï caùn caân thanh toaùn; (ii) hoã trôï theo chöông trình; (iii) hoã trôï kyõ thuaät; (iv) hoã trôï theo döï aùn. ODA coù theå ôû daïng vieän trôï khoâng hoaøn laïi hoaëc cho vay vôùi ñieàu kieän öu ñaõi (laõi suaát thaáp, thôøi haïn vay daøi). ODA cho vay öu ñaõi coù yeáu toá khoâng hoaøn laïi ít nhaát ñaït 25% giaù trò khoaûn vay. Theo Quy cheá quaûn lyù vaø söû duïng nguoàn voán hoã trôï phaùt trieån chính thöùc (ban haønh keøm theo Nghò Ñònh 17/2001/NÑ-CP ban haønh ngaøy 04/05/2001, Nghò Ñònh naøy thay theá cho Nghò Ñònh 87/CP), hoã trôï phaùt trieån chính thöùc (goïi taét laø ODA) ñöôïc ñònh nghóa laø hoaït ñoäng hôïp taùc phaùt trieån giöõa Nhaø nöôùc hoaëc Chính phuû nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam vôùi Nhaø taøi trôï, bao goàm: Chính phuû nöôùc ngoaøi, caùc toå chöùc lieân chính phuû hoaëc lieân quoác gia. Hình thöùc cung caáp ODA bao goàm ODA khoâng hoaøn laïi vaø ODA cho vay öu ñaõi coù yeáu toá