Tài liệu KẾT CẤU VÀ NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT MẠC NGÔN

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Bùi Thanh Hiền KẾT CẤU VÀ NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT MẠC NGÔN LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 2 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Bùi Thanh Hiền KẾT CẤU VÀ NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT MẠC NGÔN Chuyên ngành: Lí luận văn học Mã số: 60 22 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. PHÙNG QUÝ NHÂM Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 LỜI CẢM ƠN Trong thời gian thực hiện luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Lí luận văn học với đề tài Kết cấu và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong một số tiểu thuyết Mạc Ngôn, tôi đã nhận được sự quan tâm của Ban chủ nhiệm Khoa Ngữ văn, của quý thầy cô giảng dạy chuyên ngành Lí luận văn học (Cao học khóa 23- Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh). Đặc biệt, tôi còn nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình, hướng dẫn tận tâm của PGS. TS. Phùng Quý Nhâm, người trực tiếp hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn. Xuất phát từ tình cảm chân thành của mình, tôi xin gửi lời cảm ơn đến PGS. TS. Phùng Quý Nhâm, Ban chủ nhiệm khoa Ngữ văn, quý thầy cô, các phòng ban của trường Đai học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh (Phòng Sau đại học, Thư viện trường) cũng như gia đình và bạn bè đã tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tôi học tập và nghiên cứu trong suốt thời gian quan. Xin chân thành cảm ơn. Tp. Hồ Chí Minh, ngày 25 tháng 09 năm 2014. Người thực hiện Bùi Thanh Hiền LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình khoa học nghiên cứu của tôi, có sự hỗ trợ từ giáo viên hướng dẫn PGS. TS. Phùng Quý Nhâm. Các nội dung nghiên cứu và kết quả trong đề tài Kết cấu và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong một số tiểu thuyết Mạc Ngôn là trung thực và chưa từng công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào trước đây. Nếu phát hiện có bất kì sự gian dối nào, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước Hội đồng bảo vệ luận văn Thạc sĩ, cũng như kết quả luận văn của mình. Tp. Hồ Chí Minh, ngày 25 tháng 09 năm 2014. Người cam đoan Bùi Thanh Hiền MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cảm ơn Lời cam đoan Mục lục MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... ..1 1. Lý do chọn đề tài....................................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 10 4. Mục đích nghiên cứu .............................................................................................. 11 5. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................ 11 6. Kết cấu luận văn ...................................................................................................... 12 7. Đóng góp luận văn .................................................................................................. 13 Chƣơng 1. GIỚI THUYẾT VỀ KẾT CẤU, NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG VĂN HỌC VÀ VĂN NGHIỆP CỦA MẠC NGÔN ............... 14 1.1. Kết cấu trong tác phẩm văn học ...................................................................... 14 1.1.1. Khái niệm kết cấu.......................................................................................... 14 1.1.2. Yêu cầu trong việc xây dựng kết cấu ............................................................ 16 1.1.2.1. Hoàn chỉnh, thống nhất, thẩm mĩ ........................................................... 16 1.1.2.2. Biểu đạt tư tưởng của tác phẩm ............................................................. 18 1.1.2.3. Xây dựng hình tượng nhân vật ............................................................... 19 1.1.3. Các dạng thức của kết cấu ............................................................................ 21 1.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tác phẩm văn học ............................... 22 1.2.1. Khái niệm nhân vật ....................................................................................... 22 1.2.2. Chức năng của nhân vật ................................................................................ 25 1.2.2.1. Miêu tả và khái quát tính cách xã hội .................................................... 25 1.2.2.2. “Chìa khóa” để nhà văn khám phá và lý giải hiện thực ........................ 26 1.2.2.3. Biểu hiện tư tưởng, tình cảm của nhà văn về con người ....................... 28 1.2.3. Phân loại nhân vật văn học ........................................................................... 29 1.2.4. Các phương tiện và biện pháp xây dựng, khắc họa tính cách nhân vật ....... 30 1.2.4.1. Phương tiện để xây dựng nhân vật ......................................................... 31 1.2.4.2. Biện pháp khắc họa tính cách nhân vật.................................................. 32 1.3. Cuộc đời, văn nghiệp và quan niệm nghệ thuật của Mạc Ngôn ................... 35 1.3.1. Cuộc đời và văn nghiệp ................................................................................ 35 1.3.2. Quan niệm nghệ thuật ................................................................................... 36 Chƣơng 2. KẾT CẤU TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT MẠC NGÔN ............ 42 2.1. Kết cấu lồng ghép ............................................................................................... 42 2.1.1. Lồng ghép từ đặc trưng “hiếu kỳ” của tiểu thuyết Trung Quốc................... 46 2.1.2. Lồng ghép từ phương thức dẫn chuyện của tiểu thuyết chương hồi ............ 52 2.1.3. Lồng ghép từ đặc trưng liên văn bản của tiểu thuyết hậu hiện đại .............. 58 2.2. Kết cấu lắp ghép ................................................................................................. 64 2.2.1. Lắp ghép bằng cách đảo lộn.......................................................................... 65 2.2.1.1. Đảo lộn biến cố, sự kiện ......................................................................... 66 2.2.1.2. Đảo lộn không gian, thời gian ................................................................ 69 2.2.2. Lắp ghép bằng cách đồng hiện ..................................................................... 79 2.2.2.1. Đồng hiện tuyến truyện .......................................................................... 79 2.2.2.2. Đồng hiện sự kiện................................................................................... 86 Chƣơng 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT MẠC NGÔN ...................................................................................... 89 3.1. Thế giới nhân vật ............................................................................................... 89 3.1.1. Nhân vật người hùng - thổ phỉ, ăn mày, kép hát .......................................... 91 3.1.2. Nhân vật tham quan “không vì dân, vì cá nhân” .......................................... 93 3.1.3. Nhân vật “người đẹp mệnh bạc”, “người đẹp chân to” ............................... 96 3.1.4. Nhân vật “dở dở, ương ương”....................................................................... 99 3.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ....................................................................... 104 3.2.1. Nghệ thuật tương phản - đối lập ................................................................. 104 3.2.2. Nghệ thuật kỳ ảo - lạ hóa ............................................................................ 110 3.2.3. Nghệ thuật hồi tưởng - giấc mơ .................................................................. 117 3.2.4. Nghệ thuật dính kết - gộp lại ...................................................................... 122 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 129 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................... 132 PHỤ LỤC 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nền văn học Trung Quốc sau khi thoát khỏi “địa ngục trần gian” của Cách mạng văn hóa (1966 -1976) có nhiều tìm tòi, thử nghiệm, đột phá, cách tân và “dần dần trở lại đúng quỹ đạo của nó, phát triển hợp quy luật của văn nghệ” [68, tr.13]. Nhà văn Vương Mông cho rằng: “Văn học Trung Quốc sau khi trải qua giai đoạn bộc lộ, gào thét, sẽ đi vào giai đoạn khái quát, hồi cố suy ngẫm lại” [68, tr.15]. “Mười năm động loạn” với biết bao biến động, để lại nhiều “vết thương” cho nền văn học Trung Quốc đã khép lại. Thời kì Cải cách mở cửa đang mở ra, với môi trường sáng tác thoải mái, các nhà văn, nhà thơ có điều kiện bộc lộ hết sở trường của mình. Đặc biệt, họ dám “nhìn thẳng, nói thật”, thẳng thừng phanh phui những “ung nhọt” của bộ máy xã hội đương thời. Bên cạnh đó, làn gió tươi mát của văn học hiện đại phương Tây thổi vào cùng với những dưỡng chất tích tụ từ xưa của văn học truyền thống bồi đắp đã làm hồi sinh mảnh đất cằn khô, sỏi đá do Cách mạng văn hóa để lại. Trên mảnh đất ấy giờ đây đang nở hoa kết quả mang lại một mùa bội thu cho khu vườn văn học Trung Quốc với hàng loạt các nhà văn có tên tuổi như: Vương Mông- người đi tiên phong trong việc cách tân thể loại tiểu thuyết của văn học Trung Quốc Thời kỳ mới; Giả Bình Ao- nhà văn viết “Liêu trai hiện đại”, Kim Dung- nhà tiểu thuyết võ hiệp; Phùng Ký Tài- tiểu thuyết gia phản tư văn hóa truyền thống; Lưu Chấn Vân- một cây bút xuất sắc của phái tả chân; Trương Khiết- nhà văn nữ tiêu biểu cho văn học nữ tính; Tưởng Tử Long- nhà văn đi đầu trong việc phản ánh cải cách mở cửa ở Trung Quốc, Cao Hiểu Thanh- nhà tiểu thuyết đồng quê phê phán “quốc dân tính”; Mạc Ngôn- “Những nhân vật khai phá của thế kỉ XXI”, chủ nhân giải Nobel Văn học năm 2012,… Bước vào Thời kì mới (năm 1978) bên cạnh những thuận lợi vẫn có những thách thức, khó khăn. Một bộ phận không nhỏ các nhà văn Trung Quốc đương thời dường như choáng ngợp trước “nàng thơ đến từ phương xa”. Họ đọc ngấu nghiến, đọc say sưa các tác phẩm của các nhà văn hiện đại phương Tây và bắt chước sáng tác theo một cách ngô nghê. Sau đó, họ mới chiêm nghiệm được rằng: “Chỉ có thể đứng trên mảnh đất của mình, trên cơ sở tiếp thu những giá trị tinh hoa của nhân loại, mới viết ra 2 được các tác phẩm có giá trị, được người đọc đón nhận” [68, tr.43]. Mặc dù Mạc Ngôn cũng thừa nhận mình chịu ảnh hưởng bởi các nhà văn phương Tây nhưng nhà văn họ Quản này biết gạn đục khơi trong để tạo ra “vùng đất, tiếng nói, cách viết riêng” của mình: “Tôi muốn viết ra những thứ thuộc về tôi, nó khác với mọi người và khác với các nhà văn phương Tây và khác với các nhà văn Trung Quốc khác” [74, tr.108]. Chính ý thức được điều đó cho nên các sáng tác của Mạc Ngôn đều mang đậm dấu ấn rất riêng, “trộn không lẫn” so với các nhà văn Trung Quốc đương thời. Mạc Ngôn là một nhà văn lớn không chỉ của Trung Quốc mà còn của cả nhân loại. Ông sáng tác và thành công ở nhiều thể loại như truyện ngắn, truyện vừa, tạp văn, kịch bản phim truyền hình,… nhưng có lẽ tiểu thuyết mới chính là lĩnh vực thành công nhất trong sự nghiệp viết văn của ông. Chính thể loại này đã đưa Mạc Ngôn bước lên đỉnh vinh quang nghệ thuật. Viện Hàn lâm Thụy Điển đã hết lời ca ngợi những tác phẩm của nhà văn: “với thứ chủ nghĩa hiện thực đầy ảo giác pha trộn giữa truyện kể dân gian, lịch sử và văn chương hiện đại làm rung động lòng người” [99]. Sức hấp dẫn của tiểu thuyết Mạc Ngôn đối với người đọc trên thế giới nói chung và tạo ra “cơn sốt” ở Việt Nam nói riêng chính là sự hòa quyện giữa yếu tố truyền thống với yếu tố hiện đại: “Bằng lối viết mới lạ pha chút kỳ ảo, tượng trưng mang đậm sắc thái phương Đông, song ẩn tàng trong đó là những triết lý nhân sinh đầy tính nhân bản, các tác phẩm của ông đã thực sự cuốn hút độc giả, tạo nên “Cơn sốt Mạc Ngôn” tại Việt Nam” [68, tr.42]. Mặt khác, Mạc Ngôn đã tạo dựng được thế giới nghệ thuật cho riêng mình. Trần Minh Sơn khẳng định rằng: “Hơn 10 năm qua, các tác phẩm của Mạc Ngôn, bộ này nối tiếp bộ kia, phương thức tự thuật không hề lặp lại mình, hơn thế trong văn học Trung Quốc thập kỷ 80, 90 thế kỷ XX, anh ấy luôn là ngọn cờ sinh mạng giàu sức sống nhất, anh đã giương cao ngọn cờ và bó đuốc tự do sinh mạng, gây chấn động hàng ngàn vạn độc giả Trung Quốc” [68, tr.433]. Tiểu thuyết Mạc Ngôn có nhiều yếu tố tạo nên giá trị không thể pha lẫn so với các nhà văn Trung Quốc đương thời. Mặc dù không thể khẳng định tuyệt đối nhưng nhiều nhà nghiên cứu cũng như bản thân chúng tôi nhận ra rằng kết cấu và nghệ thuật xây dựng nhân vật là một trong những yếu tố hàng đầu tạo nên sức sống và tầm vóc cho hầu hết các tiểu thuyết của ông. Nhà nghiên cứu Lê Huy Tiêu có nhận xét: “Tiểu 3 thuyết của ông là một kết cấu phức hợp, tuần hoàn, phi tuyến tính, phi logic, rất “hỗn độn”, vô thủy vô chung” [87, tr.205] và nhân vật được nhà văn xây dựng: “Người nào người nấy đều có ý chí sinh tồn, có cá tính mạnh mẽ, phóng túng khí phách. Họ sống rất buông thả, cuồng nhiệt và chết cũng rất anh hùng” [87, tr.205-206]. Chính kết cấu “hỗn độn” và nhân vật có cá tính và anh hùng tạo nên sức hấp dẫn, lôi cuốn người đọc. Yêu thích tiểu thuyết Mạc ngôn, ngưỡng vọng một tài năng lớn, người mở đường, bứt phá trong văn học đương đại Trung Quốc, niềm đam mê khám phá tiếp bước các nhà nghiên cứu để có cái nhìn sâu rộng hơn vào những yếu tố cốt lõi làm nên sức cuốn hút của tiểu thuyết Mạc Ngôn, tất cả những điều này cộng hưởng lại là nguyên nhân để chúng tôi lựa chọn đề tài “Kết cấu và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong một số tiểu thuyết Mạc Ngôn”. 2. Lịch sử vấn đề Mặc dù đã nhận giải Nobel năm 2012 nhưng đến nay Mạc Ngôn vẫn còn là một “hiện tượng nóng” trên văn đàn văn học Trung Quốc và thế giới. Sáng tác của ông khá đồ sộ và phong phú trên nhiều thể loại. Trong đó, tiểu thuyết là mảng chính được các nhà phê bình “ưu ái” bàn bạc nhiều nhất. Qua quá trình khảo cứu tài liệu, chúng tôi đã tập hợp được một số bài viết nghiên cứu về tiểu thuyết Mạc Ngôn nói chung, kết cấu và nghệ thuật xây dựng nhân vật nói riêng. * Tình hình nghiên cứu trong nƣớc Về kết cấu trong tiểu thuyết Mạc Ngôn, chúng tôi đã tìm hiểu qua các công trình nghiên cứu của Trần Minh Sơn trong quyển Phê bình văn học Trung Quốc đương đại với bài viết Mấy vấn đề văn học Trung Quốc Thời kỳ mới và Hồ Sĩ Vịnh với công trình nghiên cứu Một số vấn đề văn học Trung Quốc Thời kỳ mới. Hai công trình trên chủ yếu bàn về sự “hồi sinh” của nền văn học Trung Quốc sau Cách mạng văn hóa, chỉ có một vài nhận định khái quát về đóng góp của Mạc Ngôn đối với văn học Trung Quốc Thời kì cải cách. Ngoài ra, chúng tôi còn khảo sát qua hai công trình của Lê Huy Tiêu và Nguyễn Thị Tịnh Thy. Hai nhà nghiên cứu này có khá nhiều bài viết về Mạc Ngôn. Trong quyển Tiểu thuyết Trung Quốc thời kỳ Cải cách mở cửa, nhà nghiên cứu Lê Huy Tiêu có ba bài viết bàn về Mạc Ngôn: Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết 4 của Mạc Ngôn; Mạc Ngôn và tiểu thuyết Đàn hương hình; Xu hướng mỹ học trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Ở bài thứ nhất, nhà nghiên cứu đi tìm hiểu những phương diện đề tài, cốt truyện, nghệ thuật tự sự, điểm nhìn trần thuật, ngôn ngữ, thủ pháp lạ hóa trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Theo nhà nghiên cứu Lê Huy Tiêu, thế giới cảm giác trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn chịu ảnh hưởng của tiểu thuyết “cảm giác mới” và thế giới nghệ thuật trong sáng tác của nhà văn chịu ảnh hưởng của học thuyết phân tâm học của Freud, thuyết dân tộc học, nhân loại học của Fraze. Tuy có đề cập đến kết cấu trong tiểu thuyết Mạc Ngôn nhưng chỉ là nhận định, đánh giá chung, khái quát: “Tiểu thuyết của ông là một loại kết cấu phức hợp, tuần hoàn, phi tuyến tính, phi logic, rất “hỗn độn”, vô thủy vô chung” [87, tr.205]. Trong bài viết thứ hai, nhà nghiên cứu Lê Huy Tiêu chủ yếu viết về đề tài, điểm nhìn trần thuật, ngôn ngữ trần thuật, thủ pháp lạ hóa, vấn đề miêu tả “cái xấu” trong tiểu thuyết Đàn hương hình và chỉ có một nhận định thiên về khía cạnh nhỏ của kết cấu: “Nhờ tưởng tượng phong phú, Mạc Ngôn dùng phương pháp đồng hiện để tái hiện quá khứ và hiện tại, lịch sử và tương lai của nhân vật, làm cho người sống giao lưu với người chết, nhờ đó tác phẩm trở thành một kết cấu lập thể, đa tầng” [87, tr.211]. Trong bài viết thứ ba, nhà nghiên cứu không bàn gì về kết cấu trong tiểu thuyết Mạc Ngôn mà đi vào tìm hiểu “xu hướng mỹ học” trong tiểu thuyết của nhà văn Mạc Ngôn. Cho đến nay, theo Lê Huy Tiêu đánh giá công trình nghiên cứu về Mạc Ngôn “có giá trị khoa học rất cao” đó là chuyên luận Tự sự kiểu Mạc Ngôn của Nguyễn Thị Tịnh Thy. Trên các tạp chí, chúng tôi cũng tìm thấy những bài viết của tác giả như: Kết cấu dán ghép điện ảnh trong Cao lương đỏ- Tạp chí Nghiên cứu văn học số 3-2007; Hình thức trần thuật kiểu tác giả trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn- Tạp chí Sông Hương số 268/06-11; Lời kể đảo thuật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn, Tạp chí Khoa học, Đại học Huế, (66); Nobel văn chương2012: Mạc Ngôn- người vinh danh làng quê Cao Mật bằng bút pháp hậu hiện đại kiểu Trung Quốc- Tạp chí Sông Hương số 285/11-12; Kết cấu lồng ghép trong bút pháp tự sự của Mạc Ngôn- Tạp chí Nghiên cứu văn học số 42013. Trong chuyên luận Tự sự kiểu Mạc Ngôn, tác giả nghiên cứu về người kể chuyện, điểm nhìn, nghệ thuật tổ chức thời gian, kết cấu, ngôn ngữ, giọng điệu trong 11 cuốn tiểu thuyết của Mạc Ngôn. Bàn về kết cấu, tác giả Nguyễn Thị Tịnh Thy phân 5 tích, lý giải khá sâu sắc. Đó là kết cấu tự sự từ sự gắn kết với người kể chuyện, điểm nhìn và phương thức dẫn chuyện. Cụ thể, trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn có hai dạng kết cấu. Thứ nhất, kết cấu lồng ghép từ các tầng bậc của người kể chuyện. Thứ hai, kết cấu dán ghép điện ảnh từ dòng hồi ức của người kể chuyện. Tuy nhiên, tác giả chưa minh định trong cách sử dụng thuật ngữ, chưa thống nhất trong cách dùng khái niệm. Có chỗ tác giả đồng nhất kết cấu với thủ pháp, dán ghép với lắp ghép. Chẳng hạn như: “Với thủ pháp này, nhà văn có thể xáo trộn các biến cố và lắp ghép chúng không theo trình tự thời gian…”[83, tr.182]; “Thủ pháp kết cấu này được Mạc Ngôn thể hiện ở hai hình thức dán ghép xáo trộn và dán ghép song hành” [83, tr.183]. Trên các tạp chí, ở các trang mạng, chúng tôi cũng tìm thấy nhiều bài viết nghiên cứu về Mạc Ngôn. Trong bài Nghệ thuật trần thuật gắn với thủ pháp lạ hóa trong tiểu thuyết Mạc Ngôn, Hoàng Thị Bích Hồng bàn về thủ pháp lạ hóa trong việc miêu tả, kể chuyện, xây dựng cái kỳ ảo, phóng đại cái chết chóc. Cũng như Hoàng Thị Bích Hồng, Nguyễn Khắc Phê với bài viết Thế giới nghệ thuật của Mạc Ngôn qua hai tiểu thuyết Báu vật của đời và Đàn hương hình, chủ yếu đi vào làm rõ “phép lạ hóa” trong việc “bày đặt chuyện lạ” trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Còn Ngọc Bi với bài Người dịch sách Mạc Ngôn cho rằng: “Trong Ếch, Mạc Ngôn sử dụng hình thức kết cấu liên văn bản, tức lồng ghép các thể loại trong cùng một văn bản” [96] và bài viết Mạc Ngôn nợ Việt Nam một lời xin lỗi- Trần Lê Hoa Tranh bàn về Mạc Ngôn trong cái nhìn đối sánh với nhà văn Nhật Bản H.Murakami để đi đến kết luận: “Nếu muốn xứng tầm là một nhà văn Nobel, rõ ràng, Mạc Ngôn nợ Việt Nam một lời xin lỗi” [101]. Nhìn chung các bài viết trên hoàn toàn chỉ nhắc qua kết cấu trong tiểu thuyết Mạc Ngôn mà không bàn kĩ. Ngoài ra, chúng tôi còn tìm thấy bài nghiên cứu khá công phu về kết cấu nhưng tác giả khảo sát trong phạm vi tạp văn của Mạc Ngôn. Đó là bài viết Kết cấu tạp văn Mạc Ngôn của Phan Thị Nga. Trong bài viết, tác giả chỉ ra các dạng kết cấu trong tạp văn Mạc Ngôn như kết cấu xâu chuỗi, kết cấu liên tưởng, kết cấu theo dòng ý thức của “tôi”. Qua đó, tác giả khẳng định rằng: “Tạp văn Mạc Ngôn là những sáng tác văn học có ý nghĩa nhân văn sâu sắc và sức truyền cảm mạnh mẽ, kết cấu đa dạng và độc đáo. Bài viết này đã chỉ ra các kiểu kết cấu trong tạp văn Mạc Ngôn, khẳng định đóng góp của ông cho một thể loại văn học trên văn đàn Trung Quốc đương đại” [52, tr.66]. 6 Chúng tôi cũng khảo sát qua các luận văn cao học, cụ thể như luận văn thạc sĩ Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết Ếch của Mạc Ngôn (Đại học KHXH và NV, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2008) của Bùi Hải Hà; Nguyễn Thị Hà với luận văn thạc sĩ Dấu ấn hậu hiện đại trong tiểu thuyết Mạc Ngôn (Đại học KHXH và NV, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2009); luận văn của Nguyễn Thị Huệ với đề tài Sự đổi mới trong quan niệm nghệ thuật của nhà văn Nguyễn Minh Châu và Mạc Ngôn (Đại học KHXH và NV, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2009) và luận văn Người kể chuyện trong tiểu thuyết Mạc Ngôn (Đại học KHXH và NV T.p Hồ Chí Minh, 2010) của Bùi Thị Thanh Hương. Nhìn chung, các luận văn trên không đề cập đến kết cấu trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn. Các luận văn sau đây có đề cấp đến kết cấu trong tiểu thuyết Mạc Ngôn nhưng tìm hiểu, trình bày chưa cụ thể, hệ thống. Ở luận văn Nghệ thuật tiểu thuyết Sống đọa thác đày của Mạc Ngôn (Đại học KHXH và NV Hà Nội, 2007), Phạm Thị Nhung tập trung khai thác tiểu thuyết Sống đọa thác đày dưới ba cấp độ: tổ chức kết cấu tác phẩm, nhân vật, không thời gian để chỉ ra nét đặc sắc trong nghệ thuật tiểu thuyết của Mạc Ngôn. Từ đó, tác giả kết luận rằng: “Mạc Ngôn là nhà văn tiêu biểu xuất sắc cho văn học Trung Quốc hiện đại”. Trong luận văn thạc sĩ Văn hóa dân gian trong tiểu thuyết Đàn hương hình của Mạc Ngôn (Đại học Sư phạm T.p Hồ Chí Minh, 2012), Trần Văn Tuân có đề cập đến kết cấu của Đàn hương hình nhưng gắn liền với làn điệu hý kịch Miêu Xoang, ảnh hưởng của văn hóa dân gian trong việc xây dựng kết cấu tác phẩm. Cụ thể, tác giả đã chỉ ra được hai kết cấu trong Đàn hương hình: kết cấu đối lập về âm thanh (âm thanh hý kịch Miêu Xoang- âm thanh của tàu lửa), kết cấu đứt - nối và đảo lộn sự kiện. Về nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn, chúng tôi chỉ tìm thấy vài bài viết liên quan. Những bài viết này chỉ dừng lại ở những nhận định mang tính chất khái quát, sơ lược. Nhà nghiên cứu Lê Huy Tiêu trong quyển Tiểu thuyết Trung Quốc thời kì Cải cách mở cửa cho rằng: “Trong tiểu thuyết Mạc Ngôn, thường xuất hiện ba thế hệ nhân vật: ông bà, bố mẹ, “tôi” và bạn bè cùng trang lứa với “tôi”. Dựa vào ba thế hệ đó, tác giả tạo ra một thế giới ẩn dụ có ý nghĩa tượng trưng, một bức tranh nhân sinh biến ảo đa sắc màu. Đó là đặc điểm nổi bật trong sáng tạo nhân vật của ông” [87, tr.205]. 7 Ngoài ra trong bài viết Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Đàn hương hình của Mạc Ngôn, Nguyễn Thị Cẩm Anh chỉ tập trung làm rõ hai tuyến nhân vật đối lập: nhân vật với tư cách là công cụ của triều đình phong kiến Trung Quốc và nhân vật đại diện cho tư tưởng của nhân dân. Thông qua sự khắc họa hai tuyến nhân vật này, Mạc Ngôn muốn tái hiện những mâu thuẫn trong xã hội Trung Quốc. Cuối cùng tác giả kết luận rằng: “Thế giới nhân vật có vai trò to lớn trong việc thể hiện chủ đề tư tưởng của tác phẩm, đem lại cho tác phẩm sức hấp dẫn riêng” [1, tr.122]. Bên cạnh đó, trong luận văn thạc sĩ Hình tượng Cao Mật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn (Đại học Sư phạm T.p Hồ Chí Minh, 2013), Cao Thị Giang Hương tập trung nghiên cứu hình tượng ở vùng Đông Bắc Cao Mật được Mạc Ngôn đưa vào trong tiểu thuyết. Tác giả chỉ làm rõ hai hình tượng chủ yếu: hình tượng thiên nhiên và hình tượng con người. Trong hình tượng con người, tác giả đi vào tìm hiểu con người dưới ba góc độ: con người bản năng, con người bi kịch, con người anh hùng để làm bật rõ vị trí, vai trò của Cao Mật trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn. Tác giả không bàn đến nhân vật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Trong luận văn thạc sĩ Cái kỳ trong tiểu thuyết Mạc Ngôn (Đại học Sư phạm T.p Hồ Chí Minh, 2011), Võ Nguyễn Bích Duyên có đề cập đến nhân vật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn nhưng nhìn từ “cái kỳ”, tìm hiểu nhân vật dưới góc độ “kỳ nhân”: nhân vật siêu nhiên, nhân vật kỳ tài- dị dạng, nhân vật trẻ thơ - người lớn. Luận văn Đặc điểm truyền kỳ và sự cách tân trong tiểu thuyết Mạc Ngôn (Đại học KHXH và NV T.p Hồ Chí Minh, 2011), cũng như Võ Nguyễn Mỹ Duyên, Lê Xuân Hùng có nhắc đến nhân vật trong tiểu thuyết của nhà văn Mạc Ngôn nhưng được tìm hiểu dưới góc độ truyền kỳ, cụ thể: người anh hùng Từ Chiếm Ngao, Tôn Bính; “Trạng nguyên đao phủ” Triệu Giáp, “Thần thịt” La Tiểu Thông, “Thần rượu” Khoan Kim Cương. * Tình hình nghiên cứu trên thế giới Ở Trung Quốc, tất cả những bài phát biểu của Mạc Ngôn được báo chí phỏng vấn cũng như nhiều bài nói chuyện của nhà văn ở các trường đại học trong nước và ngoài nước được Nguyễn Thị Thại tập hợp và dịch sang tiếng Việt ở hai quyển Mạc Ngôn và những lời tự bạch và Mạc Ngôn- chuyện văn chuyện đời. Hai quyển sách trên, tác giả không nhắc đến kết cấu và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Ngoài ra, những ý kiến phản biện Mạc Ngôn ở Trung Quốc do Dương Dương 8 tập hợp và biên soạn trong quyển Mạc Ngôn - nghiên cứu và tư liệu, Nxb Nhân dân Thiên Tân ấn hành năm 2005 được nhà nghiên cứu Lê Huy Tiêu dịch trong cuốn Tiểu thuyết Trung Quốc thời kỳ Cải cách mở cửa với bài viết “Xu hướng mỹ học trong tiểu thuyết Mạc Ngôn”. Cụ thể hơn, nhà phê bình Vương Cán phê phán Mạc Ngôn “có tư tưởng chống lại quy phạm truyền thống” ở việc nhà văn phô bày những cảnh “xấu xa, bỉ ổi mà từ khi con người sinh ra đã nhìn thấy” [87, tr.217]. Còn Lý Kiến Quân cho rằng: “Khuynh hướng thưởng thức hành vi tàn ác của truyền thống đã ảnh hưởng tới ngòi bút Mạc Ngôn” [87, tr.220]. Họ cũng chỉ ra những “hạt sạn”, “văn chương thô hiển, sai ngữ pháp” trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn. Nhà phê bình Lý Kiến Quân còn chỉ ra những khuyết điểm của Mạc Ngôn: miêu tả quá khoa trương, không mực thước, nhân vật trong tiểu thuyết Đàn hương hình chỉ là “giả tạo”- “đã là giả tạo, không chân thực còn gì đẹp nữa” [87, tr.221]. Còn nhà phê bình Vương Kim Thành đặt ra vấn đề và giải thích nhiều “cái dở” của Mạc Ngôn. Ông cho rằng: “Chúng tôi không chịu được phải hỏi, toàn bộ cuốn tiểu thuyết này (Báu vật của đời) của Mạc Ngôn về mặt khuynh hướng mỹ học, thổ lộ tình ái, bàn về mẫu tử, kết cấu văn bản, tại sao xuất hiện nhiều sai lầm và mù quáng phi lý đến thế” [87, tr.223]. Sau đó, Vương Kim Thành trả lời những “cái sai lầm”, “mù quáng phi lý” của Mạc Ngôn do những nguyên nhân sau: hoàn cảnh xuất thân từ một gia đình nông dân nghèo, quan niệm sáng tác “thiên mã hành không” (phóng túng tùy tiện) tác oai tác oái, giới phê bình quá “tâng bốc” nên làm tăng thêm tính tự cao tự đại của Mạc Ngôn. Như vậy, ở Trung Quốc, các nhà nghiên cứu chỉ phê phán Mạc Ngôn. Họ cũng nhắc đến kết cấu và nhân vật nhưng ở những nhận định mang tính chất sơ lược. Các nhà phê bình cho rằng: nhân vật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn chỉ là “giả tạo”, “miêu tả thiếu chân thực”; kết cấu văn bản có nhiều “sai lầm và mù quáng phi lý”. Ngoài ra trên hai trang mạng nổi tiếng 辽沈晚报 (Liao Shen Evening), 新民晚报 (Xinmin Evening News) và tạp chí của Trung Quốc “环球人物” 杂志社 (“Universal dân” tạp chí), chúng tôi tìm thấy khá nhiều bài viết bình luận về Mạc Ngôn. Trong bài “军艺莫言：从部队业余作者到诺贝尔文学奖得主” (Jun Yi Mo Yan: tác giả nghiệp 9 dư từ quân đội đến giải Nobel Văn học đoạt giải) của 张晓然 có viết: “莫言的小说虽然是写中国农村,但深刻的人性刻画，生动的语言描绘, 超越国界” [112] (tạm dịch “cuốn tiểu thuyết Mạc Ngôn, mặc dù được viết ở vùng nông thôn Trung Quốc, nhưng đặc tính sâu xa của con người, ngôn ngữ sống động để mô tả, bên ngoài biên giới”). Còn 方念豫 với bài “莫言诺贝尔得奖呼声看涨” (Mạc Ngôn đoạt giải Nobel cuộc gọi thoại) nhận xét rằng: “文体从寓言到写实，悲剧情调与黑色幽默的 讽刺兼容并蓄，全难不倒「好谈鬼怪神魔, 天下地开讲乡野传奇的山东汉子” [110] (tạm dịch “Phong cách từ truyền thuyết đến hiện thực, bi kịch và tâm trạng hài hước đen châm biếm, bao gồm, tất cả “để nói về bóng ma huyền thoại” trên thế giới để thuyết trình về người đàn ông huyền thoại Sơn Đông nông thôn”). Và 许陈静 trong bài viết“从“沉默少年”到“军旅作家”：家在“高密东北乡”(“cậu bé im lặng” để “Writer quân sự”: nhà ở “mật độ cao thành phố phía đông bắc”) cho rằng: “纽约时报》也开始注意到这个中国作家，还给《红高粱》写了书评，称“莫言那些“土 匪种” 的角色和入了神话架构的高密东北乡,从此上了世界文学的版图”[111] (tạm dịch “The New York Times và phương tiện truyền thông phương Tây khác đã bắt đầu nhận thấy các nhà văn Trung Quốc, Cao lương đỏ đã viết một cuốn sách xem xét, gọi là “Mạc Ngôn những vai trò” kẻ cướp loài và cấu trúc của mật độ cao vào huyền thoại của các thị trấn vùng Đông Bắc, từ thế giới lãnh thổ văn học”).Nhìn chung các bài báo trên không bàn về kết cấu cũng như nghệ thuật xây dựng trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Trên các trang mạng và tạp chí của nước Mỹ, Anh,… cũng có nhiều bài viết bình luận về văn chương của Mạc Ngôn. Trong bài viết Mo Yan, the Nobel prize-winner: his writing explained, giảng viên Margaret Hillenbrand ở trường Đại học Oxford nhận xét: “Either way, it is perhaps Mo Yan’s success at domesticating the magical realist mode that has allowed him, almost uniquely among contemporary Chinese writers, to command a solid readership at home whilst garnering some sort of bookshelf space 10 internationally” [107]. Còn trong bài viết A Westerner’s Reflection on Mo Yan của giám đốc điều hành tạp chí Thế giới văn học hôm nay (World Literature Today) Robert Con Davis Undiano đánh giá Mạc Ngôn là “an influential voice in China’s postCultural Revolution period that started in 1976. He is frequently praised by international critics as the writer of his generation most likely to reach the first rank as “a truly great writer” [106] và “Mo Yan” as a character within the novel who discusses novel writing with this novel’s reputed author, Li Yidou. This is experimentation with character, plot, and the fourth wall of aesthetic distance that is reminiscent of postmodern writers such as Donald Barthelme and John Barth” [106]. Nhìn nhận một cách tổng quát, các bài viết trên có một vài ý kiến liên quan đến kết cấu và nhân vật trong sáng tác của mạc Ngôn. Tất cả những nhà nghiên cứu đều có chung quan điểm: những câu chuyện nhân gian mà nhà văn được nghe kể khi thời thơ ấu “which helps to explain the episodic structure of many of his narratives” và tiểu thuyết Mạc Ngôn “has a postmodern look”. Từ đó, các sáng tác của nhà văn tạo được sự chú ý rất lớn đối với độc giả trong và ngoài nước. Qua khảo sát các công trình nghiên cứu trên chúng tôi nhận thấy rằng: Ở Việt Nam, về kết cấu, trong các bài viết trên chỉ có chuyên luận của Nguyễn Thị Tịnh Thy viết khá sâu sắc nhưng tác giả không thống nhất trong cách dùng tên gọi (dán ghép và lắp ghép), đồng nhất giữa kết cấu và thủ pháp, xem kết cấu như một thủ pháp. Về nhân vật, đến thời điểm này, hầu như chưa có công trình nào nghiên cứu một cách hệ thống về nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Ở Trung Quốc nói riêng và trên thế giới nói chung, chúng tôi chưa tìm thấy các bài viết về kết cấu và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn một cách cụ thể. Vì thế, trong luận văn này, kế thừa những gì người khác đã và chưa nghiên cứu chúng tôi sẽ tiếp tục tìm hiểu, bổ sung và đi sâu bàn kĩ, làm sáng tỏ hơn. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn có nhiều vấn đề cho chúng ta tìm hiểu nhưng chúng tôi chỉ chọn kết cấu và nghệ thuật xây dựng nhân vật để nghiên cứu. Cụ thể chúng tôi sẽ đi vào trình bày kết cấu trong một số tiểu thuyết Mạc Ngôn ở hai phương diện: kết cấu lồng ghép và kết cấu lắp ghép. Về nghệ thuật xây dựng nhân vật, chúng 11 tôi đi vào tìm hiểu thế giới nhân vật và các biện pháp nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Tiểu thuyết Mạc Ngôn, đến thời điểm này, nước ta đã dịch được 11 quyển tiểu thuyết. Người viết không tìm hiểu hết mà chỉ khảo sát 6 tiểu thuyết, cụ thể như sau: - Cây tỏi nổi giận (Trần Đình Hiến dịch, 2003), Nxb Văn học. - Đàn hương hình (Trần Đình Hiến dịch, 2004), Nxb Phụ Nữ. - Tửu quốc (Trần Đình Hiến dịch, 2004), Nxb Hội Nhà văn. - Báu vật của đời (Trần Đình Hiến dịch, 2007), Nxb Văn nghệ. - Thập tam bộ (Trần Trung Hỷ dịch, 2007), Nxb Văn nghệ. - Ếch (Nguyên Trần dịch, 2010), Nxb Văn học. Ngoài các tiểu thuyết trên, chúng tôi còn chọn trích dẫn ở một số tiểu thuyết còn lại và các truyện ngắn, truyện vừa, tạp văn của Mạc Ngôn nhằm mở rộng và làm sáng tỏ thêm cho luận văn. 4. Mục đích nghiên cứu Trong luận văn này, chúng tôi sẽ đi sâu tìm hiểu kết cấu và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong một số tác phẩm mà người viết liệt kê ở phần đối tượng và phạm vi nghiên cứu để thấy được sự kế thừa và cách tân trong nghệ thuật xây dựng nhân vật và kết cấu trong tiểu thuyết của Mạc ngôn, đồng thời khẳng định vị trí, tiếng nói riêng của nhà văn trong dòng chảy của tiểu thuyết đương đại Trung Quốc: “Mạc ngôn là niềm kiêu hãnh của Cao Mật, địa vị của ông trên văn đàn Trung Quốc ngày càng một nâng cao, ảnh hưởng trên văn đàn thế giới ngày càng lớn” [83, tr.11]. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong luận văn này chúng tôi sử dụng những phương pháp sau đây: Phương pháp hệ thống: đặt tiểu thuyết của Mạc Ngôn trong tương quan với các sáng tác của nhà văn Trung Quốc đương thời cũng như trong dòng chảy của tiểu thuyết đương đại Trung Quốc, tiểu thuyết hậu hiện đại thế giới, từ đó, chúng tôi có cái nhìn khái quát về vị trí của nhà văn trên văn đàn trong và ngoài nước. Phương pháp thống kê: thống kê các truyền kỳ trong tiểu thuyết Mạc Ngôn để thấy được sự tiếp thu truyền thống “hiếu kỳ” trong việc tổ chức kết cấu của tác phẩm; thống kê các sáng tác cũng như các giải thưởng văn học của Mạc Ngôn trong nước và 12 thế giới để thấy được đóng góp của nhà văn cho nền văn học nước nhà nói riêng và thế giới nói chung. Phương pháp tổng hợp- phân tích: phân tích tác phẩm để làm sáng tỏ kết cấu và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn và tổng hợp lại để có cái nhìn khái quát, những nhận định toàn diện, khoa học và xác đáng. Phương pháp liên ngành: vận dụng những hiểu biết về điện ảnh, văn hóa học, tâm lý học, văn bản học, phân tâm học… để thấy được đặc trưng liên văn bản trong kết cấu lồng ghép và kết cấu lắp ghép trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Phương pháp thi pháp học- tự sự học: để làm sáng tỏ nghệ thuật xây dựng nhân vật và kết cấu trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Phương pháp tiểu sử học: nhằm tìm hiểu những ảnh hưởng của cuộc đời Mạc Ngôn đến các sáng tác của nhà văn, đặc biệt ngôn ngữ mà ông sử dụng sáng tác tiểu thuyết và các thể loại khác. Phương pháp so sánh: để mở rộng và làm sâu sắc vấn đề, chúng tôi so sánh những đặc điểm về kết cấu và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn với các nhà văn Trung Quốc và nước ngoài. 6. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, luận văn gồm có 3 chương, cụ thể: Chƣơng 1. GIỚI THUYẾT VỀ KẾT CẤU, NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG VĂN HỌC VÀ VĂN NGHIỆP CỦA MẠC NGÔN Chúng tôi trình bày những vấn đề lý luận chung về kết cấu và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tác phẩm văn học, đồng thời giới thiệu vài nét về cuộc đời, sự nghiệp văn chương và quan niệm sáng tác của nhà văn “thẳng thừng và dấn thân”Mạc Ngôn. Chƣơng 2. KẾT CẤU TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT MẠC NGÔN Trong chương này, chúng tôi lần lượt triển khai kết cấu trong tiểu thuyết Mạc Ngôn ở hai phương diện: kết cấu lồng ghép (lồng ghép từ đặc trưng “hiếu kỳ” của tiểu thuyết Trung Quốc; lồng ghép từ phương thức dẫn chuyện của tiểu thuyết chương hồi; 13 lồng ghép từ đặc trưng liên văn bản của tiểu thuyết hậu hiện đại), kết cấu lắp ghép (lắp ghép đảo lộn, lắp ghép đồng hiện). Chƣơng 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT MẠC NGÔN Chúng tôi lần lượt trình bày thế giới nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật: nghệ thuật tương phản - đối lập; nghệ thuật kỳ ảo - lạ hóa, nghệ thuật hồi tưởng - giấc mơ, nghệ thuật dính kết - gộp lại. 7. Đóng góp luận văn Luận văn của chúng tôi kế thừa và bổ sung thêm những vấn đề mà người trước đã nghiên cứu. Cho nên, chúng tôi chỉ mong luận văn sau khi được hoàn chỉnh có thể trở thành một nguồn tư liệu để những người nghiên cứu sau tìm hiểu và tham khảo về nhà văn Mạc Ngôn. Đồng thời, người viết cũng hi vọng rằng luận văn này sẽ là nguồn tài liệu phục vụ thiết thực cho việc giảng dạy và tìm hiểu nền văn học đương đại Trung Quốc nói chung và Mạc Ngôn nói riêng ở các trường phổ thông, đại học, cao đẳng.