A. §Æt vÊn ®Ò
Sau §¹i héi toµn quèc lÇn thø IX chóng ta b-íc vµo thêi
kú ph¸t triÓn míi thêi kú “ ®Çy nhanh c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i
ho¸ ®Êt n-íc ” ®Þnh h-íng ph¸t triÓn nh»m môc tiªu “ x©y
dùng n-íc ta thµnh mét n-íc cã c¬ së vËt chÊt kü thuËt hiÖn
®¹i, c¬ cÊu kinh tÕ hîp lý quan hÖ s¶n xuÊt tiÕn bé phï hîp víi
tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt, ®êi sèng vËt chÊt vµ
tinh thÇn ®-îc n©ng cao quèc phßng an ninh v÷ng ch¾c, d©n
giµu n-íc m¹nh x· héi c«ng b»ng v¨n minh” . Kh«ng ph¶i
ngÉu nhiªn viÖc nghiªn cøu quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp
víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt lµ
mét trong nh÷ng néi dung quan träng cña c«ng cuéc ®æi míi
chñ nghÜa x· héi mµ chóng ta ®ang tiÕn hµnh h«m nay. ViÖc
thùc hiÖn m« h×nh nµy trong thùc tÕ kh«ng nh÷ng lµ néi dung
cña c«ng cuéc ®æi míi, mµ h¬n thÕ n÷a nã lµ c«ng cô, lµ
ph-¬ng tiÖn ®Ó n-íc ta ®i tíi môc tiªu x©y dùng chñ nghÜa x·
héi. Th¾ng lîi cña chñ nghÜa x· héi ë n-íc ta mét phÇn phô
1
thuéc vµo viÖc x©y dùng nµy tèt hay kh«ng. Mét x· héi ph¸t
triÓn ®-îc ®¸nh gi¸ tõ tr×nh ®é cña lùc l-îng s¶n xuÊt vµ sù kÕt
hîp hµi hoµ gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt vµ lùc l-îng s¶n xuÊt thêi
®¹i ngµy nay tr×nh ®é khoa häc kü thuËt ®· ph¸t triÓn m¹nh mÏ
song quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt cña lùc l-îng s¶n
xuÊt vÉn lµ c¬ së chÝnh cho sù ph¸t triÓn cña nã. Do vËy vÊn ®Ò
quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é
ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt vÉn lµ mét trong nh÷ng vÊn
®Ò nan gi¶i mµ chóng ta cÇn ph¶i quan t©m vµ gi¶i quyÕt.
Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö ®· kh¼ng ®Þnh r»ng lùc l-îng
s¶n xuÊt cã vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi quan hÖ s¶n xuÊt vµ
ng-îc l¹i, cã thÓ thóc ®Çy hoÆc k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc
l-îng s¶n xuÊt. VÊn ®Ò nµy tõng lµ bµi häc ®¾t gi¸ trong c«ng
cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë n-íc ta. Sù t¸c ®éng trë l¹i
cña c¸c yÕu tè cña quan hÖ s¶n xuÊt ®èi víi lùc l-îng s¶n xuÊt
kh¸ phong phó vµ phøc t¹p, nhÊt lµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô
thÓ ë n-íc ta hiÖn nay.
2
VÊn ®Ò quan hÖ s¶n xuÊt cã t¸c ®éng thóc ®Çy hay k×m
h·m sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt ®· ®-îc §¶ng ta nhËn
thøc vµ vËn dông ®óng ®¾n trong qu¸ tr×nh l·nh ®¹o ®Êt n-íc
theo ®-êng lèi ®æi míi. §¶ng ta ®· kh¼ng ®Þnh r»ng: lùc l-îng
s¶n xuÊt bÞ k×m h·m kh«ng chØ trong tr-êng hîp quan hÖ s¶n
xuÊt l¹c hËu, mµ c¶ khi quan hÖ s¶n xuÊt ph¸t triÓn khong
®ång bé, cã nh÷ng yÕu tè ®i qu¸ xa so víi tr×nh ®é ph¸t triÓn
cña lùc l-îng s¶n xuÊt “ §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn
§¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI.” . Quan hÖ së h÷u ®-îc
hiÓu lµ “ h×nh thøc chiÕm h÷u cña c¶i vËt chÊt do lÞch sö quy
®Þnh, trong ®ã thÓ hiÖn quan hÖ gi÷a con ng-êi víi con ng-êi
trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt x· héi ” . Së h÷u t- liÖu s¶n xuÊt gi÷
vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi mäi h×nh thøc kh¸c cña quan hÖ s¶n
xuÊt, do vËy, khi h×nh thøc cña quan hÖ së h÷u thay ®æi sÏ kÐo
theo sù thay ®æi trong mäi h×nh thøc kh¸c cña quan hÖ s¶n
xuÊt. VÒ nguyªn t¾c, nh÷ng thay ®æi cña quan hÖ s¶n xuÊt nãi
chung lµ nh»m thóc ®Çy lùc l-îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn, do lùc
3
l-îng s¶n xuÊt ®· ph¸t triÓn ®ßi hái nã ph¶i thay ®æi cho phï
hîp.
Chóng ta ®· tõng ph¹m sai lÇm lµ x©y dùng nhiÒu yÕu tè
cña quan hÖ s¶n xuÊt v-ît tr-íc so víi lùc l-îng s¶n xuÊt mµ
chóng ta hiÖn cã. §ã lµ viÖc chØ cho phÐp c¸c h×nh thøc së h÷u
Nhµ n-íc vµ së h÷u tËp thÓ tån t¹i, trong khi c¸c h×nh thøc së
h÷u kh¸c ®ang cßn cã t¸c dông m¹nh mÏ ®èi víi lùc l-îng s¶n
xuÊt th× l¹i bÞ ng¨n cÊm, kh«ng ®-îc phÐp ph¸t triÓn. viÖc ®ã
®· dÉn ®Õn t×nh tr¹ng s¶n xuÊt bÞ ®×nh ®èn, kh«ng ph¸t triÓn.
Sau khi nhËn thøc ®-îc sai lÇm nµy, chóng ta ®· ®æi míi
®-êng lèi chiÕn l-îc trong lÜnh vùc kinh tÕ, ®ã lµ x¸c lËp l¹i
c¸c h×nh thøc së h÷u, cho phÐp nhiÒu kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt
cïng tån t¹i ®Ó më ®-êng cho lùc l-îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn.
4
B. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
I. C¬ së lý luËn cho viÖc ph©n tÝch mèi
quan hÖ gi÷a lùc l-îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ
s¶n xuÊt.
1. Lùc l-îng s¶n xuÊt.
Thùc tiÕn cho thÊy, sù ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi phô
thuéc vµo nhiÒu yÕu tè, nhiÒu ®iÒu kiÖn nh-ng chñ yÕu nhÊt
vÉn lµ phô thuéc vµo con ng-êi. §iÒu kh¼ng ®Þnh trªn l¹i cµng
®óng víi hoµn c¶nh n-íc ta trong gian ®o¹n ®Èy m¹nh c«ng
nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n-íc. Do vËy, h¬n bÊt cø nguån
lùc nµo kh¸c, nguån nh©n lùc ph¶i chiÕm vÞ trÝ trung t©m trong
chiÕn l-îc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi n-íc ta. NhËn thøc râ ®iÒu
®ã §¶ng ta x¸c ®Þnh con ng-êi võa lµ môc tiªu, võa lµ ®éng
lùc cña sù ph¸t triÓn x· héi bÒn v÷ng. §©y lµ nguån lùc cña
mäi nguån lùc, nh©n tè quan träng bËc nhÊt ®Ó ®-a n-íc ta
nhanh chãng trë thµnh mét n-íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn. trong
5
c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n-íc, §¶ng ta
“ lÊy viÖc ph¸t huy nguån lùc con ng-êi lµm yÕu tè c¬ b¶n cho
sù ph¸t triÓn nhanh vµ bÒn v÷ng” , coi viÖc “ N©ng cao d©n trÝ,
båi d-ìng vµ ph¸t huy nguån lùc to lín cña con ng-êi ViÖt
Nam lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh th¾ng lîi cña c«ng cuéc c«ng
nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸” (§¶ng céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn
§¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII). Do vËy, khai th¸c, sö
dông vµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc lµ vÊn ®Ò quan träng gãp
phÇn thùc hiÖn thµnh c«ng qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i
ho¸ ®Êt n-íc.
Lùc l-îng s¶n xuÊt biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a con ng-êi
víi tù nhiªn. Tr×nh ®é lùc l-îng s¶n xuÊt thÓ hiÖn tr×nh ®é
trinh phôc thiªn nhiªn cña con ng-êi trong mét giai ®o¹n lÞch
sö nhÊt ®Þnh. Lùc l-îng s¶n xuÊt lµ sù kÕt hîp gi÷a ng-êi lao
®éng víi t- liÖu s¶n xuÊt.
Ng-êi lao ®éng víi nh÷ng kinh nghiÖm s¶n xuÊt, thãi
quen lao ®éng, sö dông t- liÖu s¶n xuÊt ®Ó t¹o ra cña c¶i vËt
6
chÊt. T- liÖu s¶n xuÊt gåm ®èi t-îng lao ®éng vµ t- liÖu lao
®éng kh¸c cÇn thiÕt cho viÖc chuyÓn, b¶o qu¶n s¶n phÈm ....
Trong thêi ®¹i ngµy nay, khoa khäc ®· trë thµnh lùc
l-îng s¶n xuÊt trùc tiÕp. Nã võa lµ ngµnh s¶n xuÊt riªng. Võa
x©m nhËp vµo yÕu tè cÊu thµnh lùc l-îng s¶n xuÊt, ®em l¹i sù
thay ®æi vÒ chÊt cña lùc l-îng s¶n xuÊt. C¸c yÕu tè cÊu thµnh
lùc l-îng s¶n xuÊt t¸c ®éng lÉn nhau mét c¸ch kh¸ch quan,
lµm cho lùc l-îng s¶n xuÊt trë thµnh yÕu tè ®éng nhÊt.
Sù t¸c ®éng cña c¸ch m¹ng khoa khäc vµ c«ng nghÖ cïng
víi ®ßi hái t¨ng tr-ëng kinh tÕ nhanh vµ bÒn v÷ng ®ang ®Æt ra
nh÷ng yªu cÇu míi cho viÖc khai th¸c vµ ph¸t huy tiÒm n¨ng
cña con ng-êi. Qu¸ tr×nh t×m kiÕm nh÷ng c¸ch thøc, gi¶i ph¸p
nh»m sö dông vµ ph¸t triÓn nguån lùc quan träng nµy ®ang
diÔn ra ë hÇu hÕt c¸c quèc gia trªn thÕ giíi. Do ®Æc ®iÓm kinh
tÕ – x· héi kh¸c nhau nªn mçi n-íc ®Òu cã gi¶i ph¸p vµ b-íc
®i kh¸c nhau trong trong tõng thêi ®iÓm lÞch sö cô thÓ. Tuy
nhiªn, g¾n víi nh÷ng t¸c ®éng cña cuéc c¸ch m¹ng khoa khäc
vµ c«ng nghÖ, xu h-íng phæ biÕn cña sù ph¸t triÓn nguån nh©n
7
lùc trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Òu mang
nh÷ng nÐt chñ yÕu sau:
Thø nhÊt, con ng-êi ®-îc coi lµ nguån c¬ b¶n ®Ó t¨ng
tr-ëng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi.Trong bÊt cø h×nh th¸i
kinh tÕ nµo, con ng-êi ®Òu lµ nh©n tè trung t©m cña qu¸ tr×nh
s¶n xuÊt.
Thø hai, khai th¸c tiÒm n¨ng trÝ tuÖ, ph¸t huy n¨ng lùc
s¸ng t¹o trë thµnh yªu cÇu chñ yÕu cña chiÕn l-îc ph¸t triÓn
nguån nh©n lùc.
Cuéc c¸ch m¹ng khoa khäc vµ c«ng nghÖ hiÖn nay ®· t¸c
®éng vµ lµm biÕn ®æi m¹nh mÏ lao ®éng x· héi theo h-íng
t¨ng tû träng cña lao ®éng trÝ tuÖ, gi¶m bít c¸c ho¹t ®éng ch©n
tay, lµm cho lao ®éng trÝ tuÖ trë thµnh ho¹t ®éng c¬ b¶n cña
con ng-êi. ViÖc øng dông ngµy cµng réng r·i trÝ thøc vµo s¶n
xuÊt vµ tæ chøc lao ®éng ®· lµm cho trÝ thøc nhanh chãng trë
thµnh yÕu tè s¶n xuÊt quan träng nhÊt, thµnh nguån lùc kinh tÕ
c¬ b¶n vµ chñ yÕu. Vai trß cña c¸c yÕu tè s¶n xuÊt truyÒn
thèng nh- ®Êt ®ai, tµi nguyªn thiªn nhiªn, vèn.... dÉu kh«ng
8
mÊt ®i song ®· trë thµnh thø yÕu. C¸c nghiªn cøu tr¾c l-îng
gÇn ®©y cho thÊy chØ mét phÇn nhá cña sù t¨ng tr-ëng cã thÓ
gi¶i thÝch bëi ®Çu vµo vèn, cßn phÇn quan träng cña t¨ng
tr-ëng g¾n liÒn víi chÊt l-îng cña lùc l-îng lao ®éng.
Thø ba, -u tiªn ®Çu t- cho ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
nh»m n©ng cao chÊt l-îng nguån nh©n lùc lµ yªu cÇu c¬ b¶n
cña chiÕn l-îc ph¸t triÓn nguån nh©n lùc.
§Ó khai th¸c vµ ph¸t huy cã hiÖu qu¶ tiÒm n¨ng con
ng-êi, cÇn cã nguån nh©n lùc chÊt l-îng cao trªn c¸c mÆt v¨n
ho¸ x· héi, chuyªn m«n, nghiÖp vô vµ tri thøc khoa häc...
trong tÊt c¶ c¸c chÝnh s¸ch, biÖn ph¸p nh»m n©ng cao chÊt
l-îng nguån nh©n lùc th× gi¸o dôc ®µo t¹o lµ c¸i cã ý nghÜa
quan träng h¬n c¶. Bëi lÏ, mét mÆt, gi¸o dôc ®µo t¹o gãp phÇn
n©ng cao tr×nh ®é nhËn thøc chung cho con ng-êi trªn c¸c mÆt
v¨n ho¸ x· héi, tri thøc khoa häc, kü thuËt, chuyªn m«n,
nghiÖp vô.. MÆt kh¸c, sau khi ®-îc ®µo t¹o, quan niÖm vÒ gi¸
trÞ cña ng-êi lao ®éng sÏ ®-îc ®æi míi, tÝnh kû luËt, ý thøc
tr¸ch nhiÖm ë hä ®ù¬c n©ng cao. Víi ý nghÜa ®ã, gi¸o dôc ®µo
9
t¹o ®-îc coi lµ tiÒn ®Ò vµ lµ c¬ së chñ yÕu ®Ó n©ng cao hiÖu
qu¶ sö dông vµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc.
Thø t-, chuyÓn h-íng tõ sö dông ®¹i trµ sang tæ chøc
qu¶n lý vµ sö dông linh ho¹t nguån nh©n lùc.
D-íc t¸c ®éng cña c¸ch m¹ng khoa häc c«ng nghÖ, viÖc
¸p dông réng r·i tiÕn bé kü thuËt vµo s¶n xuÊt lµm cho sè
ng-êi d«i ra vµ ph¶i ®æi nghÒ ngµy cµng nhiÒu h¬n. Qu¸ tr×nh
®ã ®ång thêi cßn lµm cho tèc ®é t¨ng tr-ëng kinh tÕ kh«ng cßn
®i ®«i víi sù t¨ng tr-ëng vÒ viÖc lµm. T×nh h×nh ®ã ®Æt ra
nh÷ng th¸ch thøc trùc tiÕp trong qu¸ tr×nh sö dông nguån nh©n
lùc. Mét mÆt, ph¶i n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña tõng c¸
nh©n vµ toµn x· héi trªn c¬ së n©ng cao tr×nh ®é häc vÊn vµ
chuyªn m«n nghÒ nghiÖp, mÆt kh¸c, ph¶i gi¶m ®Õn møc tèi
thiÓu sè ng-êi thÊt nghiÖp hoÆc kh«ng cã viÕc lµm trong toµn
bé nÒn kinh tÕ. Do vËy, chØ cã trªn c¬ së ¸p dông c¸c h×nh
thøc, biÖn ph¸p tæ chøc vµ qu¶n lý lao ®éng linh ho¹t míi cã
thÓ v-ît qua ®-îc th¸ch thøc Êy.
10
Thø n¨m, hîp t¸c quèc tÕ trong lÜnh vùc ph¸t triÓn nguån
nh©n lùc lµ mét xu h-íng phæ biÕn trong ®iÒu kiÖn c¸ch m¹ng
khoa khäc c«ng nghÖ hiÖn nay.
Víi sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ míi, cuéc c¸ch m¹ng
khoa häc c«ng nghÖ hiÖn nay ®ang t¹o ra sù ph¸t triÓn míi cña
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Xu h-íng khu vùc ho¸, quèc tÕ ho¸, toµn
cÇu ho¸ ®ang trë thµnh xu h-íng chñ ®¹o. Sù xuÊt hiÖn cña c¸c
C«ng ty xuyªn quèc gia ®· lµm cho sù ph©n c«ng vµ hiÖp t¸c
lao ®éng ngµy cµng ph¸t triÓn tõ quy m« XÝ nghiÖp ®Õn tËp
®oµn, tõ quy m« quèc gia ®Õn liªn quèc gia, ®a quèc gia ...
§iÒu ®ã ®ang lµm xuÊt hiÖn nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng thùc hiÖn c¸c
h×nh thøc hîp t¸c quèc tÕ vÒ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc.
2. Quan hÖ s¶n xuÊt:
Quan hÖ s¶n xuÊt x· héi lµ quan hÖ kinh tÕ gi÷ ng-êi víi
ng-êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt x· héi: s¶n xuÊt
– ph©n phèi – trao ®æi – tiªu dïng. Quan hÖ s¶n xuÊt bao
gåm quan hÖ kinh tÕ – x· héi vµ quan hÖ kinh tÕ tæ chøc.
11
Quan hÖ kinh tÕ – x· héi biÓu hiÖn h×nh thøc x· héi cña
s¶n xuÊt, nã biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a ng-êi víi ng-êi trªn
ba mÆt chñ yÕu:
Quan hÖ së h÷u t- liÖu s¶n xuÊt, quan hÖ tæ ch-c, qu¶n lý
s¶n xuÊt vµ quan hÖ ph©n phèi s¶n phÈm, trong ®ã quan hÖ së
h÷u t- liÖu s¶n xuÊt gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh.
Quan hÖ kinh tÕ tæ chøc xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh tæ chøc
s¶n xuÊt. Nã võa biÓu hiÖn quan hÖ gi÷a ng-êi víi ng-êi, võa
biÓu hiÖn tr¹ng th¸i tù nhiªn kü thuËt cña nÒn s¶n xuÊt. Quan
hÖ kinh tÕ – tæ chøc ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph©n c«ng lao ®éng x·
héi, chuyªn m«n ho¸ vµ hiÖp t¸c ho¸ s¶n xuÊt. Nã do tÝnh chÊt
vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt quy ®Þnh.
Sù thèng thèng nhÊt vµ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a lùc l-îng
s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt x· héi hîp thµnh ph-¬ng thøc s¶n
xuÊt. Trong sù thèng nhÊt biÖn chøng nµy, sù ph¸t triÓn cña lùc
l-îng s¶n xuÊt ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi quan hÖ s¶n
xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phô thuéc víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é
ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt. Lùc l-îng s¶n xuÊt th-êng
12
xuyªn vËn ®éng, ph¸t triÓn, nªn quan hÖ s¶n xuÊt còng lu«n
lu«n thay ®æi nh»m ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn cña lùc l-îng
s¶n xuÊt.
Sù t¸c ®éng ng-îc l¹i cña quan hÖ s¶n xuÊt ®èi víi lùc
l-îng s¶n xuÊt diÔn ra theo hai h-íng, hoÆc lµ thóc ®Çy lùc
l-îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn, hoÆc kiÒm h·m sù ph¸t triÓn cña lùc
l-îng s¶n xuÊt. Trong tr-êng hîp quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp
víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt th×
nã sÏ thóc ®Çy lùc l-îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. Ng-îc l¹i, quan
hÖ s¶n xuÊt l¹c hËu sÏ k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n
xuÊt. Ngay c¶ trong tr-êng hîp quan hÖ s¶n xuÊt ®i qu¸ xa so
víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt th× nã còng k×m
h·m sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt.
Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc l-îng s¶n xuÊt vµ quan
hÖ s¶n xuÊt lµm h×nh thµnh quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phï
hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt.
§©y lµ quy luËt kinh tÕ chung cña mäi ph-¬ng thøc s¶n xuÊt
x· héi.
13
Quy luËt kinh tÕ ®ã chi phèi lÞch sö ph¸t triÓn cña c¸c
ph-¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi, ®ång thêi còng trùc tiÕp t¸c ®éng
tíi sù vËn ®éng cña mçi ph-¬ng thøc s¶n xuÊt.
LÞch sö ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt x· héi lµ lÞch sö ph¸t
triÓn cña nh÷ng ph-¬ng thøc s¶n xuÊt kÕ tiÕp nhau tõ thÊp ®Õn
cao: ph-¬ng thøc s¶n xuÊt céng s¶n nguyªn thuû, chiÕm h÷u
n« lÖ, phong kiÕn, t- b¶n chñ nghÜa vµ céng s¶n chñ nghÜa.
3. Quan hÖ gi÷a lùc l-îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n
xuÊt.
- Lùc l-îng s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh quan hÖ s¶n xuÊt: Xu
h-íng cña s¶n xuÊt vËt chÊt lµ kh«ng ngõng ph¸t triÓn, sù biÕn
®æi bao giê còng b¾t ®Çu b»ng sù biÕn ®æi cña lùc l-îng s¶n
xuÊt.
Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, ®Ó lao ®éng bít nÆng nhäc vµ
®¹t hiÖu qu¶ h¬n con ng-êi lu«n lu«n t×m c¸ch c¶i tiÕn c«ng cô
lao ®éng vµ chÕ t¹o ra nh÷ng c«ng cô lao ®éng tinh x¶o h¬n.
Cïng víi sù biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña c«ng cô lao ®éng th×
14
kinh nghiÖm s¶n xuÊt, thãi quen lao ®éng kü n¨ng s¶n xuÊt
kiÕn thøc khoa häc cña con ng-êi còng tiÕn bé. Lùc l-îng s¶n
xuÊt trë thµnh yÕu tè ®ång nhÊt, c¸ch m¹ng nhÊt. Cßn quan hÖ
s¶n xuÊt lµ yÕu tè æn ®Þnh, cã khuynh h-íng l¹c hËu h¬n sù
ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt. Lùc l-îng s¶n xuÊt lµ néi
dung lµ ph-¬ng thøc cßn quan hÖ s¶n xuÊt lµ h×nh thøc x· héi
cña nã. Trong mèi quan hÖ gi÷a néi dung vµ h×nh thøc th× néi
dung quyÕt ®Þnh h×nh thøc, h×nh thøc phô thuéc vµo néi dung,
néi dung thay ®æi tr-íc sau ®ã h×nh thøc thay ®æi theo, tÊt
nhiªn trong quan hÖ víi néi dung vµ h×nh thøc kh«ng ph¶i lµ
mÆt thô ®éng, nã còng t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi sù ph¸t triÓn cña
néi dung.
Cïng víi sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt quan hÖ s¶n
xuÊt còng h×nh thµnh vµ biÕn ®æi cho phï hîp víi tÝnh chÊt vµ
tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt, sù phï hîp ®ã lµ
®éng lùc lµm cho lùc l-îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn m¹nh mÏ.
Nh-ng lùc l-îng s¶n xuÊt th-êng ph¸t triÓn nhanh cßn quan hÖ
s¶n xuÊt cã xu h-íng æn ®Þnh khi lùc l-îng s¶n xuÊt ®· ph¸t
15
triÓn lªn mét tr×nh ®é míi, quan hÖ s¶n xuÊt kh«ng cßn phï
hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l-îng s¶n xuÊt, më ®-êng
cho lùc l-îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn.
- Quan hÖ s¶n xuÊt t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi lùc l-îng s¶n
xuÊt: Sù h×nh thµnh, biÕn ®æi ph¸t triÓn cña quan hÖ s¶n xuÊt lµ
h×nh thøc x· héi mµ lùc l-îng s¶n xuÊt dùa vµo ®ã ®Ó ph¸t
triÓn, nã t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi lùc l-îng s¶n xuÊt, cã thÓ thóc
®Çy hoÆc k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt. NÕu
quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn
cña lùc l-îng s¶n xuÊt nã thóc ®Çy s¶n xuÊt ph¸t triÓn nhanh.
NÕu nã kh«ng phï hîp nã k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng
s¶n xuÊt, song t¸c dông k×m h·m ®ã chØ t¹m thêi theo tÝnh tÊt
yÕu kh¸ch quan, cuèi cïng nã sÏ bÞ thay thÓ b»ng kiÓu quan hÖ
s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é lùc l-îng s¶n xuÊt.
Së dÜ quan hÖ s¶n xuÊt cã thÓ t¸c ®éng m¹nh mÏ trë l¹i
®èi víi lùc l-îng s¶n xuÊt (thóc ®Çy hoÆc k×m h·m ), v× nã quy
®Þnh môc ®Ých cña s¶n xuÊt, quy ®Þnh hÖ thèng tæ chøc qu¶n lý
s¶n xuÊt vµ qu¶n lý x· héi, quy ®Þnh ph-¬ng thøc ph©n phèi vµ
16
phÇn cña c¶i Ýt hay nhiÒu mµ ng-êi lao ®éng ®-îc h-ëng. Do
®ã nã ¶nh h-ëng ®Õn th¸i ®é qu¶ng ®¹i quÇn chóng lao ®éng
lùc l-îng s¶n xuÊt chñ yÕu cña x· héi, nã t¹o ra nh÷ng ®iÒu
kiÖn kÝch thÝch hoÆc h¹n chÕ viÖc c¶i tiÕn c«ng cô lao ®éng ¸p
dông nh÷ng thµnh tùu khoa khäc vµ kü thuËt vµo s¶n xuÊt, hîp
t¸c vµ ph©n phèi lao ®éng.
Tuy nhiªn, kh«ng ®-îc hiÓu mét c¸ch ®¬n gi¶n tÝnh tÝch
cùc cña quan hÖ s¶n xuÊt chØ lµ vai trß cña nh÷ng h×nh thøc së
h÷u, mçi kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt lµ mét hÖ thèng mét chØnh thÓ
h÷u c¬ gåm ba mÆt, quan hÖ së h÷u, quan hÖ qu¶n lý vµ quan
hÖ ph©n phèi. ChØ trong chØnh thÓ ®ã, quan hÖ s¶n xuÊt míi trë
thµnh ®éng lùc thóc ®Çy con ng-êi hµnh ®éng nh»m ph¸t triÓn
s¶n xuÊt.
Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt
vµ tr×nh ®é cña lùc l-îng s¶n xuÊt lµ quy luËt chung nhÊt cña
sù ph¸t triÓn x· héi sù t¸c ®éng cña quy luËt nµy ®· ®-a x· héi
lo¹i ng-êi tr¶i qua c¸c ph-¬ng thøc s¶n xuÊt, c«ng x· nguyªn
17
thuû, chiÕm h÷u n« lÖ, phong kiÕn, t- b¶n chñ nghÜa, x· héi
chñ nghÜa.
Thêi kú ®Çu trong lÞch sö lµ x· héi céng s¶n nguyªn thuû
víi lùc l-îng s¶n xuÊt thÊp kÐm, quan hÖ s¶n xuÊt céng ®ång
nguyªn thuû ®êi sèng cña hä chñ yÕu thuéc vµo s¨n b¾t h¸i
l-îm.
Trong qu¸ tr×nh sinh sèng hä ®· kh«ng ngõng c¶i tiÕn vµ
thay ®æi c«ng cô (lùc l-îng s¶n xuÊt ) ®Õn sau mét thêi kú lùc
l-îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn quan hÖ céng ®ång bÞ ph¸ vì dÇn dÇn
xuÊt hiÖn hÖ t- nh©n nh-êng chç cho nã lµ mét x· héi chiÕm
h÷u n« lÖ. Víi quan hÖ s¶n xuÊt ch¹y theo s¶n phÈm thÆng d-,
chñ n« muèn cã nhiÒu s¶n phÈm dÉn ®Õn bãc lét, ®-a ra c«ng
cô lao ®éng tèt, tinh x¶o vµo s¶n xuÊt, nh÷ng ng-êi lao ®éng
trong thêi kú nµy bÞ ®èi xö hÕt søc man rî. Hä lµ nh÷ng mãn
hµng trao ®æi l¹i, hä lÇm t-ëng do nh÷ng c«ng cô lao ®éng dÉn
®Õn cuéc sèng khæ cùc cña m×nh nªn hä ®· ph¸ ho¹i lùc l-îng
s¶n xuÊt, nh÷ng cuéc khëi nghÜa n« lÖ diÔn ra kh¾p n¬i.
18
ChÊm døt chÕ ®é x· héi chiÕm h÷u n« lÖ, x· héi phong
kiÕn ra ®êi, x· héi míi ra ®êi giai cÊp thêi kú nµy lµ ®Þa chñ,
thêi kú ®Çu giai cÊp ®Þa chñ níi lßng h¬n chÕ ®é tr-íc, ng-êi
n«ng d©n cã ruéng ®Êt, tù do th©n thÓ.
Cuèi thêi kú phong kiÕn xuÊt hiÖn c«ng tr-êng thñ c«ng
ra ®êi vµ dÉn tíi lùc l-îng s¶n xuÊt m©u thuÉn víi quan hÖ s¶n
xuÊt, cuéc c¸ch m¹ng t- s¶n ra ®êi chÕ ®é t- b¶n thêi kú nµy
ch¹y theo gi¸ trÞ thÆng d- vµ lîi nhuËn hä ®-a ra nh÷ng kü
thuËt míi nh÷ng c«ng cô s¶n xuÊt hiÖn ®¹i ¸p dông vµo s¶n
xuÊt thêi kú nµy lùc l-îng s¶n xuÊt mang tÝnh chÊt cùc kú ho¸
cao vµ quan hÖ s¶n xuÊt lµ quan hÖ s¶n xuÊt t- nh©n vÒ t- liÖu
s¶n xuÊt nªn dÉn tíi cuéc ®Êu tranh gay g¾t gi÷a t- s¶n vµ v«
s¶n næ ra xuÊt hiÖn mét sè n-íc chñ nghÜa x· héi. Chñ nghÜa
x· héi ra ®êi quan t©m ®Õn x· héi ho¸ c«ng h÷u nh-ng trªn
thùc tÕ chñ nghÜa x· héi ra ®êi ë c¸c n-íc ch-a qua thêi kú tb¶n chñ nghÜa chØ cã Liªn X« lµ qua thêi kú t- b¶ chñ nghÜa
nh-ng chØ lµ chñ nghÜa t- b¶n trung b×nh.
19
Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt
vµ tr×nh ®é cña lùc l-îng s¶n xuÊt lµ quy luËt vËn dông ph¸t
triÓn cña x· héi sù t¸c ®éng qua sù thay thÕ kÕ tiÕp nhau tõ
thÊp ®Õn cao cña ph-¬ng thøc s¶n xuÊt.
- Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc l-îng s¶n xuÊt vµ quan
hÖ s¶n xuÊt: Khi tr×nh ®é lùc l-îng s¶n xuÊt cßn thñ c«ng th×
tÝnh chÊt cña nã lµ tÝnh chÊt c¸ nh©n. Nã thÓ hiÖn ë chç chØ
mét ng-êi cã thÓ sö dông ®ù¬c nhiÒu c«ng cô kh¸c nhau trong
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®Ó t¹o ra s¶n phÈm. Nh- vËy, tÊt yÕu dÉn
®Õn quan hÖ s¶n xuÊt së h÷u t- nh©n (nhiÒu h×nh thøc ) vÒ tliÖu s¶n xuÊt.
Khi s¶n xuÊt b»ng m¸y ra ®êi, tr×nh ®é lùc l-îng s¶n xuÊt
c«ng nghiÖp mét ng-êi kh«ng thÓ sö dông ®-îc nhiÒu mµ chØ
mét c«ng cô, hoÆc mét bé phËn, chøc n¨ng. Nh- vËy, qu¸ tr×nh
s¶n xuÊt ph¶i nhiÒu ng-êi tham gia, s¶n phÈm lao ®éng lµ
thµnh qu¶ cña nhiÒu ng-êi, ë ®©y lùc l-îng s¶n xuÊt ®· mang
tÝnh x· héi hoa. Vµ tÊt yÕu mét quan hÖ s¶n xuÊt thÝch hîp
ph¶i lµ quan hÖ s¶n xuÊt së h÷u vÒ t- liÖu s¶n xuÊt. ¡nghen
20
- Xem thêm -