Tài liệu Kc167 lợi nhuận

LêI NãI §ÇU Sù ph¸t triÓn cña ViÖt Nam còng nh cña c¸c níc X· Héi Chñ NghÜa (XHCN) kh¸c ®îc ®¸nh dÊu b»ng sù chuyÓn híng trong t tëng,nhËn thøc cña c¸c §¶ng va Nhµ Níc vÒ Chñ NghÜa X· Héi(CNXH) vµ con ®êng ®i lªn CNXH.ë ViÖt Nam,tõ sau nh÷ng n¨m ®æi míi ®Õn nay míi chØ cã h¬n 15 n¨m,®ã thùc sù chØ lµ mét kho¶ng thêi gian rÊt ng¾n so víi lÞch sö ph¸t triÓn cña mét d©n téc,mét ®Êt níc. Tuy nhiªn,trong 15 n¨m ®ã,ViÖt Nam ®· cã nh÷ng sù thay ®æi vµ ph¸t triÓn v ît bËc.Tõ mét níc nghÌo ®ãi va thiÕu ¨n quanh n¨m,lu«n ph¶i tr«ng chê vµo c¸c kho¶n viÖn trî,trî gióp cña c¸c níc kh¸c,ViÖt Nam ®· trë thµnh mét níc xuÊt khÈu g¹o ®øng thø 2 trªn thÕ giíi (sau Th¸i Lan).C¸c nghµnh s¶n xuÊt C«ng-N«ng NghiÖp vµ DÞch Vô ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh qu¶ ®¸ng kÓ,®êi sèng cña nh©n d©n ®îc c¶i thiÖn vv...Cã ®îc sù ph¸t triÓn ®ã,nh trªn ®· nªu,chÝnh lµ nhê sù ®æi míi trong nhËn thøc,t duy vÒ CNXH vµ con ®êng ®i lªn CNXH .Trong sè nh÷ng nhËn thøc ®ã,®Æc biÖt quan träng,lµ sù ®æi míi trong nhËn thøc vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn nãi chung còng nh sù ®¸nh gi¸ l¹i vai trß cña lîi nhuËn trong c«ng cuéc x©y dùng CNXH nãi riªng .§¶ng vµ Nhµ Níc ta ®· kh¼ng ®Þnh r»ng chØ dùa trªn c¬ së cã nh÷ng hiÓu biÕt ®óng ®¾n vÒ nguån gèc,b¶n chÊt vµ vai trß cña lîi nhuËn th× chóng ta míi cã thÓ thóc ®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn,sím ® a ViÖt Nam héi nhËp víi c¸c níc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi còng nh x©y dùng thµnh c«ng CNXH. VËy th× lîi nhuËn lµ g×?Nguån gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn?Vai trß cña lîi nhuËn trong viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ lµ nh thÕ nµo?Nh÷ng c©u hái nay kh«ng ph¶i dÕn b©y giê míi ®îc ®Æt ra mµ tõ rÊt l©u råi con ngêi ®· cã nhiÒu nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ lîi nhuËn.Tõ nh÷ng quan ®iÓm cña c¸c trêng ph¸i lý luËn tríc M¸c cho ®Õn nh÷ng trêng ph¸i lý luËn ngµy nay,mçi trêng ph¸i ®Òu cã nh÷ng luËn ®iÓm,häc thuyÕt cña m×nh ®Ó tr¶ lêi nh÷ng c©u hái ®ã.Trong sè nh÷ng quan ®iÓm ®ã,häc thuyÕt cña Chñ NghÜa M¸c(CN M¸c),®îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng lý luËn gi¸ trÞ thÆng d(GTTD),®· gi¶i thÝch ®îc mét c¸ch ®Çy ®ñ,chÝnh x¸c vµ khoa häc nhÊt vÒ nguåc gèc,b¶n chÊt vµ vai trß cña lîi nhuËn.ChÝnh v× vËy mµ toµn bé häc thuyÕt cña CN M¸c nãi chung vµ nh÷ng lý luËn vÒ lîi nhuËn cña CN M¸c nãi riªng ®· ®îc §¶ng ta coi lµ c¬ së lý luËn quan träng trong c«ng cuéc x©y dùng CNXH ë níc ta. H¬n n÷a,do nh÷ng h¹n chÕ vÒ mÆt lÞch sö cho nªn dï c¸c häc thuyÕt nµy cã ®óng ®Õn mÊy còng lu«n ®ßi hái ph¶i ®îc vËn dông mét c¸ch hîp lý vµo ®iÒu kiÖn 1 hoµn c¶nh cña mçi quèc gia .ChÝnh v× vËy mµ ®Ò ¸n nµy,kh«ng chØ ph©n tÝch nguån gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn trong quan ®iÓm cña mét sè c¸c trêng ph¸i tõ tríc ®Õn nay,®Æc biÖt lµ häc thuyÕt cña M¸c , xem xÐt tíi vai trß cña lîi nhuËn nh lµ mét ®éng lùc c¬ b¶n cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng(KTTT) mµ cßn xem xÐt tíi qu¸ tr×nh vËn dông lý luËn vµo thùc tiÔn ë níc ta ®Ó thÊy ®îc râ nÐt h¬n vai trß ®éng lùc cña lîi nhuËn. Trong ph¹m vi cho phÐp cña bµiviÕt vµ do hiÓu biÕt cßn h¹n chÕ nªn bµi viÕt nµy khã tr¸nh khái nh÷ng sai sãt .V× vËy,em rÊt mong nhËn ®îc sù chØ dÉn,gióp ®ì cña thÇy gi¸o ®Ó em cã ®îc nh÷ng nhËn thøc ®óng ®¾n h¬n. Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n. 2 PHÇN I : Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn i/ Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn trong c¸c häc thuyÕt phi M¸c-xÝt: 1/Quan ®iÓm cña trêng ph¸i Träng Th¬ng vÒ lîi nhuËn: VÒ mÆt hoµn c¶nh lÞch sö,Chñ NghÜa Träng Th¬ng(CNTT) ®îc ra ®êi vµo thêi kú tÝch luü nguyªn thuû cña giai cÊp t b¶n.ë giai ®o¹n nµy,vÊn ®Ò ®îc quan t©m hµng ®Çu vµ mang mét ý nghÜa cùc kú quan träng ®ã lµ tiÒn.Mäi c¸ nh©n,mäi tæ chøc,thËm chÝ lµ mäi quèc gia ®Òu t×m mäi c¸ch ®Ó tÝch tr÷ thËt nhiÒu tiÒn,nh nhËn xÐt cña Engels sau nµy th× "c¸c d©n téc chèng ®èi nhau nh nh÷ng kÎ bñn xØn,hai tay «m kh kh tói tiÒn quÝ b¸u, nh×n sang ngêi l¸ng giÒng víi con m¾t ghen tþ,®a nghi". Do ®îc h×nh thµnh trong mét hoµn c¶nh lÞch sö nh vËy cho nªn toµn bé häc thuyÕt cña CNTT nãi chung vµ quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn nãi riªng ®Òu ®îc x©y dùng trªn c¬ së ®ång nhÊt gi¸ trÞ víi tiÒn b¹c vµ lÊy ®èi tîng nghiªn cøu cña Kinh TÕ ChÝnh TrÞ(KTCT) lµ lÜnh vùc lu th«ng,coi KTCT "lµ khoa häc vÒ cña c¶i th¬ng m¹i mµ nhiÖm vô cña nã lµ b¸n nhiÒu mua Ýt".ChÝnh v× vËy,CNTT cho r»ng lîi nhuËn lµ do lÜnh vùc lu th«ng,do sù mua b¸n trao ®æi mµ sinh ra.Nã lµ kÕt qu¶ cña viÖc mua Ýt b¸n nhiÒu ,mua rÎ b¸n ®¾t mµ cã.Hä cho r»ng muèn cã ®îclîi nhuËn th× kh«ng cã c¸ch nµo kh¸c ngoµi viÖc trao ®æi bu«n b¸n. VÒ vai trß cña lîi nhuËn th× CNTT ®· kh¼ng ®Þnh r»ng lîi nhuËn lu«n lµ môc tiªu cña mäi ho¹t ®éng trao ®æi mua b¸n trªn thÞ trêng.§iÒu nµy ®îc thÓ hiÖn qua viÖc mét quèc gia ph¶i lu«n ®¶m b¶o xuÊt siªu nh Thomas Mun ®· viÕt:" Chóng ta ph¶i thêng xuyªn gi÷ v÷ng nguyªn t¾c lµ hµng n¨m b¸n cho ngêi níc ngoµi víi sè lîng hµng ho¸ lín h¬n sè lîng chóng ta ph¶i mua cña hä".Cßn ®èi víi c¸c th¬ng nh©n th× môc tiªu cña hä lu«n lµ mua rÎ b¸n ®¾t nh»m thu ®îc phÇn lîi nhuËn chªnh lÖch. Nh×n chung th× c¸c quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña CNTT,còng nh c¸c quan ®iÓm kh¸c cña hä,cha cã ®îc sù nhËn thøc,ph©n tÝch mang tÝnh khoa häc s©u s¾c ,cha mang tÝnh quy luËt.Tuy nhiªn,c¸c quan ®iÓm nµy còng ®ãng vai trß kh¸ quan träng, lµm tiÒn ®Ò cho c¸c häc thuyÕt kinh tÕ sau nµy. 2/Quan ®iÓm cña trêng ph¸i T S¶n Cæ §iÓn vÒ lîi nhuËn: Cã thÓ nãi r»ng,trong giai ®o¹n tríc M¸c,trêng ph¸i T S¶n Cæ §iÓn(TSC§) lµ trêng ph¸i tiÕn bé nhÊt.§©y còng lµ mét trong ba trêng ph¸i ®îc M¸c chän lµm tiÒn ®Ò lý luËn cho häc thuyÕt cña m×nh.Së dÜ trêng ph¸i TSC§ ®îc ®¸nh gi¸ cao nh vËy lµ do ®©y lµ trêng ph¸i ®Çu tiªn chuyÓn ®èi tîng nghiªn cøu cña KTCT tõ lÜnh vùc lu th«ng sang lÜnh vùc s¶n xuÊt.§ã còng lµ lÇn ®Çu tiªn c¸c nhµ kinh tÕ häc kh«ng dõng l¹i ë viÖc nghiªn cøu,xem xÐt hiÖn tîng bªn ngoµi mµ ®· sö dông ph¬ng ph¸p trõu tîng ho¸ khoa häc ®Ó ®i s©u vµo nhËn thøc,ph©n tÝch nh»m t×m ra b¶n chÊt vµ tÝnh quy luËt cña c¸c sù vËt,hiÖn tîng ®ång thêi x©y dùng mét hÖ thèng c¸c ph¹m trï nh gi¸ trÞ,gi¸ c¶,lîi nhuËn vv... §îc h×nh thµnh trong giai ®o¹n ®Çu cña Chñ NghÜa T B¶n(CNTB),trêng ph¸i TSC§ ®· cã mét sè nh÷ng ®¹i biÓu kiÖt xuÊt nh W.Petty,A.Smith,D.Ricardo,vv...Quan ®iÓm cña c¸c ®¹i biÓu nµy vÒ lîi nhuËn võa mang tÝnh kÕ thõa ngêi ®i tríc võa mang tÝnh s¸ng t¹o mµ trong ®ã cã mét sè quan ®iÓm næi bËt vÒ lîi nhuËn cu¶ ph¸i Träng N«ng,A.Smith hay D.ricardo mµ ta sÏ xem xÐt sau ®©y. Tríc tiªn lµ ph¸i Träng N«ng,mÆc dï thõa nhËn quy luËt gi¸ trÞ tuy nhiªn hä l¹i cho r»ng chØ cã lao ®éng trong n«ng nghiÖp míi t¹o ra gi¸ trÞ,t¹o ra c¸i mµ hä gäi lµ s¶n phÈm thuÇn tuý cßn lao ®éng trong c¸c nghµnh nghÒ kh¸c nh trong c«ng nghiÖp hay th¬ng nghiÖp th× kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ.Së dÜ nh vËy,theo hä gi¶i thÝch,lµ do trong n«ng nghiÖp ngoµi søc lao ®éng cña chÝnh m×nh ra th× ngêi n«ng d©n cßn ®îc sù trî gióp cña thiªn nhiªn.V× vËy mµ lîi nhuËn,theo quan ®iÓm cña hä,chÝnh 3 lµ phÇn thu nhËp kh«ng lao ®éng cña nhµ t b¶n do ngêi n«ng d©n t¹o ra.ë ®©y,mÆc dï cßn h¹n chÕ khi cho r»ng chØ cã lao ®éng n«ng nghiÖp míi t¹o ra s¶n phÈm thuÇn tuý tuy nhiªn trêng ph¸i Träng N«ng ®· cã mét ®ãng gãp quan träng ®ã lµ bíc ®Çu t×m ra nguån gèc cña c¸i gäi lµ s¶n phÈm thuÇn tuý,xÐt vÒ b¶n chÊt chÝnh lµ GTTD.Ngoµi ra,trong lý luËn cña ph¸i Träng N«ng,®· xuÊt hiÖn nh÷ng mÇm mèng t tëng vÒ lîi nhuËn b×nh qu©n vµ xu híng gi¶m sót cña tû suÊt lîi nhuËn. §Õn A.Smith,ngêi ®îc coi lµ ®¹i biÓu cña trêng ph¸i TSC§ trong thêi kú c«ng trêng thñ c«ng,th× ®· cã nh÷ng bíc tiÕn ®¸ng kÓ vÒ lý luËn so víi ph¸i Träng N«ng.¤ng kh¼ng ®Þnh r»ng kh«ng chØ lao ®éng trong n«ng nghiÖp mµ tÊt c¶ mäi h×nh thøc lao ®éng kh¸c còng ®Òu t¹o ra gi¸ trÞ vµ lao ®éng chÝnh lµ thíc ®o cña gi¸ trÞ.Dùa trªn quan ®iÓm ®óng ®¾n vÒ gi¸ trÞ lao ®éng,A.Smith ®· ®a ra nh÷ng lý luËn cña m×nh vÒ lîi nhuËn.¤ng cho r»ng phÇn gi¸ trÞ mµ ngêi lao ®éng t¹o ra ®îc ph©n chia thµnh tiÒn l¬ng tr¶ cho ngêi lao ®éng,®Þa t« tr¶ cho ®Þa chñ vµ lîi nhuËn tr¶ cho nhµ t b¶n.Nãi nh vËy cã nghÜa lµ nÕu nh ta coi ®Þa t« lµ kho¶n khÊu trõ thø nhÊt th× lîi nhuËn chÝnh lµ kho¶n khÊu trõ thø hai vµo s¶n phÈm cña ngêi lao ®éng vµ chóng ®Òu cã chung mét nguån gèc lµ lao ®éng kh«ng dîc tr¶ c«ng cña ngêi lao ®éng.XÐt vÒ mÆt lîng th× ®Þa t« vµ lîi nhuËn chÝnh lµ nh÷ng kho¶n d«i ra ngoµi tiÒn l¬ng cña ngêi lao ®éng cßn xÐt vÒ mÆt chÊt th× chóng ph¶n ¸nh quan hÖ bãc lét cña t b¶n vµ ®Þa chñ ®èi víi ngêi lao ®éng.¤ng chØ râ r»ng " Khi së h÷u TBCN xuÊt hiÖn,ngêi c«ng nh©n trë thµnh lao ®éng lµm thuª th× tiÒn l¬ng cña hä kh«ng ph¶i lµ toµn bé gi¸ trÞ s¶n phÈm lao ®éng cña hä s¶n xuÊt ra n÷a,mµ chØ lµ mét bé phËn cña gi¸ trÞ ®ã".Ngoµi ra,A.Smith còng ®· thÊy ®îc xu híng b×nh qu©n ho¸ tû suÊt lîi nhuËn vµ xu híng tû suÊt lîi nhuËn gi¶m sót do khèi lîng t b¶n ®Çu t t¨ng lªn. D.Ricardo ®· kÕ thõa mét c¸ch xuÊt s¾c nh÷ng t tëng cña A.Smith.Lµ ngêi sèng trong thêi kú diÔn ra cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp nªn D.Ricardo ®· cã ®îc nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan ®Ó tiÕp tôc ph¸t triÓn häc thuyÕt cña A.Smith.VÒ lîi nhuËn,D.Ricardo cho r»ng lîi nhuËn lµ sè cßn l¹i ngoµi tiÒn l¬ng mµ nhµ t b¶n tr¶ cho ngêi c«ng nh©n.TiÕn bé h¬n A.Smith,Ricardo kh«ng nh÷ng ®· thÊy ®îc xu híng gi¶m sót cña tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n mµ cßn gi¶i thÝch ®îc nguyªn nh©n cña sù gi¶m sót lµ do sù vËn ®éng , biÕn ®æi cña thu nhËp gi÷a ba giai cÊp ®Þa chñ,c«ng nh©n vµ nhµ t b¶n.¤ng gi¶i thÝch r»ng do trong n«ng nghiÖp cã tån t¹i quy luËt mµu mì cña ®Êt ®ai ngµy cµng gi¶m,v× vËy,gi¸ c¶ cña n«ng phÈm sÏ ngµy cµng t¨ng lªn lµm cho tiÒn c«ng cña c«ng nh©n vµ ®Þa t« cña ®Þa chñ còng t¨ng lªn trong khi lîi nhuËn cña nhµ t b¶n th× kh«ng t¨ng theo.Do vËy mµ tû suÊt lîi nhuËn sÏ ngµy cµng gi¶m xuèng,g©y thiÖt h¹i cho nhµ t b¶n.Tuy nhiªn, ®©y chØ lµ nh÷ng luËn gi¶i ®îc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng quan s¸t bªn ngoµi sù vËt,hiÖn tîng chø kh«ng hÒ mang tÝnh khoa häc.ChØ ®Õn khi Chñ NghÜa M¸c-Lªnin(CN M-L) xuÊt hiÖn,víi viÖc ph©n chia t b¶n thµnh t b¶n bÊt biÕn vµ t b¶n kh¶ biÕn,míi gi¶i thÝch ®îc ®óng ®¾n quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu híng gi¶m dÇn. Trªn ®©y,chóng ta ®· xÐt tíi mét sè trêng ph¸i lý luËn tríc M¸c,c¸c trêng ph¸i nµy ®Òu lµ c¸c trêng ph¸i cã nh÷ng quan ®iÓm tiÕn bé ,vÒ lîi nhuËn nãi riªng vµ vÒ c¸c ph¹m trï kinh tÕ häc kh¸c nãi chung,®Æc biÖt lµ trêng ph¸i TSC§.Nh÷ng quan ®iÓm nµy ®Òu ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh mÆc dï vÉn cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ.Së dÜ nh vËy lµ do c¸c häc thuyÕt nµy ph¸t sinh vµo giai ®o¹n ®Çu míi h×nh thµnh cña CNTB , lóc nµy m©u thuÉn gi÷a giai cÊp c«ng nh©n vµ giai cÊp t s¶n cha gay g¾t l¾m cßn m©u thuÉn c¬ b¶n cña x· héi lóc bÊy giê lµ m©u thuÉn gi÷a t s¶n vµ ®Þa chñ.H¬n n÷a,vµo lóc ®ã,cha cã mét häc thuyÕt nµo,®øng vÒ phe giai cÊp c«ng nh©n,®îc h×nh thµnh ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a giai cÊp c«ng nh©n vµ chñ t b¶n.ChÝnh v× vËy cho nªn c¸c nhµ lý luËn cña giai cÊp t b¶n míi cã thÓ ®a ra c¸c häc thuyÕt Ýt nhiÒu cßn mang tÝnh khoa häc. Tuy nhiªn,trong giai ®o¹n sau cña CNTB,sù ph¸t triÓn cña CNTB ®· b¾t ®Çu béc lé ngµy cµng râ nÐt nh÷ng m©u thuÉn gi÷a giai cÊp c«ng nh©n vµ giai cÊp t s¶n.§· 4 b¾t ®Çu cã nh÷ng xung ®ét ngµy cµng gay g¾t vÒ quyÒn lîi gi÷a hai giai cÊp ®îc thÓ hiÖn qua c¸c hiÖn tîng x· héi nh khñng ho¶ng,thÊt nghiÖp,sù ph¸ s¶n cña s¶n xuÊt nhá hay qu¸ tr×nh bÇn cïng ho¸ giai cÊp v« s¶n vv...C¸c phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n bïng næ ngµy cµng nhiÒu.§Æc biÖt lµ tõ sau khi xuÊt hiÖn CN ML ,víi vai trß nh mét lý luËn chØ ®êng cho giai cÊp c«ng nh©n,chØ ra sø mÖnh lÞch sö cña hä trong viÖc xo¸ bá vµ thay thÕ PTSX TBCN b»ng mét PTSX tiÕn bé h¬n,PTSX XHCN ,th× søc Ðp lªn giai cÊp t s¶n ngµy cµng t¨ng.ChÝnh v× vËy,trong giai ®o¹n nµy,c¸c nhµ lý luËn cña giai cÊp t b¶n ®· ra søc xuyªn t¹c,bÎ cong nh÷ng ló luËn ®óng ®¾n tríc kia vµ ®a ra nh÷ng lý luËn sai lÇm nh»m gi¶i thÝch c¸c hiÖn tîng x· héi kÓ trªn víi môc ®Ých che dÊu b¶n chÊt bãc lét cña CNTB.Do ®ã c¸c häc thuyÕt h×nh thµnh trong thêi kú nµy nãi chung vµ c¸c lý luËn vÒ lîi nhuËn nãi riªng kh«ng cßn mang tÝnh khoa häc n÷a.Sau ®©y chóng ta sÏ xem xÐt mét sè trêng ph¸i nh vËy,trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c lý luËn vÒ lîi nhuËn ®Ó thÊy râ b¶n chÊt phi khoa häc cña c¸c häc thuyÕt nµy. 3/Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña trêng ph¸i HËu Cæ §iÓn: Trêng ph¸i HËu Cæ §iÓn(HC§),mÆc dï xuÊt hiÖn ngay sau trêng ph¸i TSC§ nhng c¸c nhµ lý luËn cña trêng ph¸i HC§ l¹i hoµn toµn xa rêi nh÷ng lý luËn cu¶ trêng ph¸i TSC§.Hä rêi bá ph¬ng ph¸p trõu tîng ho¸ khoa häc,kh«ng ®i s©u vµo ph©n tÝch b¶n chÊt cña sù vËt,hiÖn tîng mµ chØ xem xÐt hêi hît bªn ngoµi.§Æc biÖt lµ hä ®· ¸p dông ph¬ng ph¸p t©m lý chñ quan trong ph©n tÝch kinh tÕ,"coi KTCT lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ ®¹o ®øc x· héi".H¬n n÷a,hä l¹i xa rêi lý thuyÕt vÒ gi¸ trÞ lao ®éng vµ ®a ra c¸c lý luËn vÒ gi¸ trÞ Ých lîi hay gi¸ trÞ c¸c nh©n tè s¶n xuÊt vv...Ta cã thÓ thÊy ®îc ®iÒu ®ã qua c¸c häc thuyÕt cña mét sè ®¹i diÖn tiªu biÓu cho trêng ph¸i nµy nh R.Malthus vµ J.B.Say. §èi víi Malthus,trªn c¬ së quan ®iÓm sai lÇm cña A.Smith vÒ gi¸ trÞ,«ng ®· ph¸t triÓn lªn vµ cho r»ng:"Gi¸ trÞ cña hµng ho¸ do lao ®éng mµ hµng ho¸ ®ã cã thÓ mua ®îc b»ng nh÷ng chi phÝ ®Ó s¶n xuÊt ra nã.C¸c chi phÝ nµy bao gåm chi phÝ vÒ lao ®éng sèng,chi phÝ vÒ lao ®éng vËt ho¸ céng víi lîi nhuËn t b¶n øng tríc".Nh vËy lµ dùa trªn quan ®iÓm sai lÇm vÒ gi¸ trÞ,Malthus ®· ®a ra quan niÖm sai lÇm vÒ lîi nhuËn,coi lîi nhuËn"lµ kho¶n d«i ra ngoµi chi phÝ vÒ lao ®éng sèng vµ lao ®éng vËt ho¸".Víi quan niÖm nµy vÒ lîi nhuËn v« h×nh chung,Malthus ®· dÉn tíi mét c¸ch gi¶i thÝch sai lÇm vÒ nguån gèc cña lîi nhuËn,cho r»ng kh«ng chØ søc lao ®éng cña ngêi c«ng nh©n mµ c¶ c¸c c«ng cô lao ®éng vµ ®èi tîng lao ®éng còng tham gia vµo qu¸ tr×nh h×nh thµnh lîi nhuËn. Cßn theo J.B.Say,ngêi ñng hé quan ®iÓm gi¸ trÞ Ých lîi,th× cho r»ng Ých lîi cña vËt quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ cña nã,Ých lîi cµng cao th× gi¸ trÞ cña vËt cµng lín,coi Ých lîi lµ thíc ®o cña gi¸ trÞ.Dùa trªn c¬ së thuyÕt gi¸ trÞ Ých lîi,Say ®· ®a ra lý thuyÕt vÒ ba nh©n tè s¶n xuÊt.¤ng cho r»ng cã ba nh©n tè tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt lµ lao ®éng,®Êt ®ai vµ t b¶n,mçi nh©n tè cã Ých lîi riªng vµ t¹o ra nh÷ng phÇn gi¸ trÞ t¬ng øng.Do vËy,Say ®· coi lîi nhuËn nh lµ phÇn gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®îc t¹o ra do Ých lîi cña t b¶n,cã nghÜa lµ ,coi lîi nhuËn nh lµ hiÖu suÊt ®Çu t cña t b¶n.LuËn ®iÓm nµy tÊt yÕu dÉn tíi viÖc cho r»ng nh÷ng m¸y mãc tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt còng tham gia vµo qu¸ tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ chø kh«ng ph¶i chØ riªng lao ®éng cña c«ng nh©n míi t¹o ra gi¸ trÞ.H¬n n÷a,Say cßn cho r»ng lîi nhuËn lµ tiÒn l¬ng cña nhµ qu¶n lý kinh doanh,lµ phÇn thëng cho nh÷ng nhµ ®Çu t d¸m m¹o hiÓm.Ta cã thÓ thÊy r»ng ®ã hoµn toµn lµ nh÷ng quan ®iÓm sai lÇm. 4/Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña trêng ph¸i Cæ §iÓn Míi: XuÊt hiÖn trong giai ®o¹n b¾t ®Çu sù chuyÓn ®æi tõ CNTB tù do c¹nh tranh sang CNTB ®éc quyÒn,®Æc biÖt lµ ®îc h×nh thµnh sau khi CN M¸c ra ®êi,trêng ph¸i Cæ §iÓn Míi (C§M) ra ®êi nh»m môc ®Ých biÖn hé cho CNTB tríc nh÷ng hiÖn tîng kinh tÕ míi ph¸t sinh nh t×nh tr¹ng ®éc quyÒn vµ nh÷ng hËu qu¶ vÒ mÆt x· héi cña nã vv...Ngoµi ra nã cßn cã mét nhiÖm vô kh¸c lµ phª ph¸n CN M¸c,phñ nhËn 5 nh÷ng lý luËn khoa häc cña M¸c vÒ b¶n chÊt bãc lét cña giai cÊp t b¶n,sù diÖt vong tÊt yÕu cña CNTB vµ sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n vv...nh»m b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp t s¶n.ñng hé t tëng tù do c¹nh tranh,¸p dông phÐp ph©n tÝch vi m« nÒn kinh tÕ,kÕ thõa vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn lý thuyÕt gi¸ trÞ t©m lý chñ quan lµ c¸c ®Æc ®iÓm næi bËt cña trêng ph¸i C§M.Dùa trªn c¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n ®ã th× mçi ®¹i biÓu cña trêng ph¸i C§M l¹i cã nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ lîi nhuËn. Víi J.B.Clark,«ng ®· ph¸t triÓn lý thuyÕt 'Ých lîi giíi h¹n' lªn thµnh lý thuyÕt 'n¨ng suÊt giíi h¹n' vµ tõ ®ã ®a ra lý thuyÕt 'n¨ng lùc chÞu tr¸ch nhiÖm' cña c¸c nh©n tè s¶n xuÊt.¤ng cho r»ng thu nhËp lµ n¨ng lùc chÞu tr¸ch cña c¸c nh©n tè s¶n xuÊt,cô thÓ lµ,tiÒn l¬ng lµ n¨ng lùc chÞu tr¸ch nhiÖm cña lao ®éng,®Þa t« lµ n¨ng lùc chÞu tr¸ch nhiÖm cña ®Êt ®ai cßn lîi nhuËn lµ n¨ng lùc chÞu tr¸ch nhiÖm cña t b¶n.Nãi nh vËy cã nghÜa lµ lîi nhuËn,thùc chÊt,®îc coi lµ tiÒn l¬ng tr¶ cho nhµ s¶n xuÊt-kinh doanh.HoÆc nh Alfred Marshall th× l¹i coi lîi nhuËn nh lµ kho¶n tiÒn thï lao thuÇn tóy cho n¨ng khiÕu qu¶n lý kinh doanh,sö dông t b¶n vµ n¨ng lùc tæ chøc ho¹t ®éng s¶n xuÊt. Nh×n chung,c¸c quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña mét sè trêng ph¸i phi M¸cxit kÓ trªn,mÆc dï cã mét sè trêng ph¸i cã nh÷ng quan ®iÓm tiÕn bé,®Æc biÖt lµ c¸c trêng ph¸i tríc M¸c, nhng chóng vÉn cha thÓ cã ®îc tÝnh chÝnh x¸c vµ khoa häc mét c¸ch trän vÑn.Së dÜ nh vËy lµ v× c¸c quan ®iÓm nµy ®îc x©y dùng trªn c¬ së nh÷ng luËn ®iÓm,hoÆc lµ cha ®óng ®¾n,chÝnh x¸c hoÆc lµ sai lÇm hoµn toµn,vÒ gi¸ trÞ.V× vËy mµ ngay c¶ nh÷ng nhµ t tëng tiÕn bé nhÊt cña trêng ph¸i TSC§ còng cha thÓ x¸c ®Þnh ®îc ®Çy ®ñ vµ chÝnh x¸c vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn.ChØ ®Õn khi CN M¸c xuÊt hiÖn,trªn c¬ së kÕ thõa vµ ph¸t triÓn tiÕp tôc nh÷ng quan ®iÓm ®óng ®¾n cña c¸c trêng ph¸i tríc ®ã,míi cã thÓ gi¶i thÝch mét c¸ch khoa häc,chÝnh x¸c vµ ®Çy ®ñ vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn. ii/Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn trong häc thuyÕt cña M¸c: Nh trªn ®· ph©n tÝch,chØ ®Õn khi CN M¸c xuÊt hiÖn th× nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn míi ®îc lµm s¸ng tá th«ng qua c¸c häc thuyÕt kinh tÕ cña CN M¸c.Dùa trªn viÖc kÕ thõa nh÷ng t tëng tiÕn bé,khoa häc cña c¸c trêng ph¸i lý luËn tríc ®ã,M¸c ®· s¸ng t¹o ra häc thuyÕt cña m×nh mµ trong ®ã,næi bËt vµ cã vai trß nh "mét hßn ®¸ t¶ng" trong toµn bé häc thuyÕt chÝnh lµ nh÷ng lý luËn vÒ gi¸ trÞ thÆng d(GTTD).Dùa c¬ së ®ã,M¸c ®· ph©n tÝch vµ lµm s¸ng tá nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn còng nh ®· gi¶i thÝch ®îc sù h×nh thµnh cña tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ b¶n chÊt cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu híng gi¶m dÇn.Ngoµi ra,M¸c còng ®· thÊy ®îc vµ ph©n tÝch mét c¸ch khoa häc sù ph©n chia cña lîi nhuËn thµnh c¸c h×nh thøc kh¸c nhau nh lîi nhuËn c«ng nghiÖp(LNCN),lîi nhuËn th¬ng nghiÖp(LNTN),lîi tøc cho vay(LTCV),lîi nhuËn ng©n hµng(LNNH),®Þa t«(§T) vµ cuèi cïng lµ lîi nhuËn ®éc quyÒn(LN§Q). Sau ®©y,chóng ta sÏ lÇn lît xem xÐt c¸c vÊn ®Ò trªn trong häc thuyÕt cña M¸c. 1/Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn: §Ó thÊy ®îc sù h×nh thµnh cña lîi nhuËn,tríc tiªn ta h·y xem xÐt vÒ kh¸i niÖm mµ m¸c gäi lµ chi phÝ s¶n xuÊt(CPSX). Nh chóng ta ®· biÕt,gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®îc cÊu thµnh nªn tõ chi phÝ cho lao ®éng trong qu¸ khø,chi phÝ cho lao ®éng sèng vµ phÇn gi¸ trÞ míi ®îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.Tuy nhiªn,®èi víi nhµ t b¶n th× hä kh«ng quan t©m tíi sù cÊu thµnh cña gi¸ trÞ hµng ho¸ mµ hä chØ quan t©m tíi viÖc ph¶i bá ra bao nhiªu t b¶n vµ sÏ thu l¹i ®îc c¸i g×. §Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt ra mét s¶n phÈm th× trªn thùc tÕ nhµ t b¶n sÏ ph¶i øng t b¶n ra ®Ó mua c¸c t liÖu s¶n xuÊt(TLSX),®îc ký hiÖu lµ (c), vµ ®Ó thuª lao ®éng,®îc ký hiÖu lµ (v).Toµn bé phÇn t b¶n nµy ®îc gäi lµ t b¶n øng tríc(TB¦T).Tuy nhiªn,theo M¸c th× kh«ng ph¶i toµn bé phÇn TB¦T nµy ®Òu ®îc chuyÓn dÞch hÕt 6 vµo gi¸ trÞ cña hµng ho¸ mµ chØ cã mét phÇn lîng t b¶n ®îc dïng ®Ó øng tríc cho TLSX vµ toµn bé lîng t b¶n ®îc dïng ®Ó øng tríc cho lao ®éng lµ cÊu t¹o trùc tiÕp nªn gi¸ trÞ cña hµng ho¸. PhÇn gi¸ trÞ nµy ®îc M¸c gäi lµ CPSX ,®îc ký hiÖu lµ (k) vµ ®îc biÓu diÔn díi c«ng thøc: k=c+v Víi sù h×nh thµnh kh¸i niÖm CPSX,nhµ t b¶n ®· bíc ®Çu che dÊu ®îc sù h×nh thµnh cña gi¸ trÞ thÆng d(GTTD) vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó h×nh thµnh nªn kh¸i niÖm lîi nhuËn.Cã thÓ thÊy râ ®îc ®iÒu nµy qua viÖc nghiªn cøu nh÷ng ph©n tÝch cña M¸c vÒ c«ng thøc cña CFSX trªn. Tríc tiªn,ta h·y xen l¹i ®Þnh nghÜa cña M¸c vÒ GTTD.Theo M¸c th× "gi¸ trÞ thÆng d lµ gi¸ trÞ míi d«i ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do c«ng nh©n t¹o ra vµ bÞ nhµ t b¶n chiÕm kh«ng".Nh vËy,theo M¸c th× GTTD chÝnh lµ phÇn lao ®éng kh«ng ®îc tr¶ c«ng cña ngêi c«ng nh©n mµ nhµ t b¶n ®· chiÕm ®o¹t,®iÒu ®ã cã nghÜa lµ GTTD (hay chÝnh lµ phÇn gi¸ trÞ míi) dîc t¹o ra bëi lao ®éng cña ngêi c«ng nh©n.Nãi c¸ch kh¸c,chÝnh lao ®éng cña ngêi c«ng nh©n vµ chØ duy nhÊt mét m×nh nã lµ t¹o ra GTTD.Lý luËn vÒ GTTD cña M¸c ®· v¹ch trÇn b¶n chÊt bãc lét cña CNTB,chØ râ nguån gèc sù giµu cã cña CNTB nãi chung vµ cña nhµ t b¶n nãi riªng chÝnh lµ nhê chiÕm ®o¹t GTTD. Tuy nhiªn,víi sù h×nh thµnh kh¸i niÖm CPSX (k=c+v) th× nguån gèc vµ b¶n chÊt bãc lét cña GTTD ®· bÞ che lÊp.ë ®©y,dêng nh phÇn gi¸ trÞ míi ®îc t¹o ra lµ do t¸c ®éng cña toµn bé lîng t b¶n mµ nhµ t b¶n ®· øng ra.Cã nghÜa lµ,c¶ bé phËn t b¶n bá vµo lao ®éng (v) vµ bé phËn t b¶n bá vµo TLSX (c) ®Òu cã vai trß nh nhau trong viÖc t¹o ra phÇn gi¸ trÞ míi,nh M¸c ®· viÕt:"Bé phËn t b¶n bá vµo lao ®éng,kh¸c víi bé phËn t b¶n bá vµo TLSX,vµo b«ng hay than ch¼ng h¹n,ë chç lµ nã ®îc dïng ®Ó tr¶ tiÒn cho mét yÕu tè s¶n xuÊt kh¸c vÒ mÆt vËt chÊt,chø hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ v×,do chøc n¨ng cña nã,nã ®· ®ãng mét vai trß kh¸c trong qu¸ tr×nh s¸ng t¹o ra gi¸ trÞ cña hµng ho¸ vµ do ®ã trong qu¸ tr×nh lµm cho t b¶n t¨ng thªm gi¸ trÞ".Nh vËy lµ,víi sù h×nh thµnh kh¸i niÖm CPSX ,v« h×nh chung ®· xo¸ ®i sù kh¸c nhau gi÷a t b¶n bÊt biÕn(TBBB) vµ t b¶n kh¶ biÕn(TBKB) trong chøc n¨ng s¸ng t¹o ra gi¸ trÞ. Nh vËy,phÇn gi¸ trÞ míi,®îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt,nÕu coi lµ phÇn d«i ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do ngêi c«ng nh©n t¹o ra th× ®îc gäi lµ GTTD cßn nÕu,vÉn víi lîng gi¸ trÞ ®ã,mµ ®îc ®em so s¸nh víi toµn bé t b¶n øng tríc th× sÏ mang h×nh thøc chuyÓn ho¸ lµ lîi nhuËn.VËy,xÐt cho cïng,lîi nhuËn ch¼ng qua chØ lµ mét h×nh th¸i chuyÓn ho¸ cña GTTD," mét h×nh th¸i mµ PTSX TBCN tÊt nhiªn ph¶i ®Î ra" nh»m che ®Ëy b¶n chÊt bãc lét cña nã. NÕu ký hiÖu lîi nhuËn lµ (p) th× c«ng thøc gi¸ trÞ cña hµng ho¸ tríc lµ : gt=c+v+m nay sÏ chuyÓn thµnh :gt=k+p,víi k (=c+v) chÝnh lµ CPSX ®Ó t¹o ra hµng ho¸.Tõ c«ng thøc nµy,ta cã thÓ thÊy r»ng CPSX cña mét hµng ho¸ lu«n nhá h¬n gi¸ trÞ thùc tÕ cña hµng ho¸ ®ã mét lîng ®óng b»ng phÇn GTTD ®îc t¹o ra.Nh vËy,nÕu hµng ho¸ ®îc b¸n ®óng víi gi¸ trÞ cña nã th× nhµ t b¶n sÏ thu vÒ ®îc mét kho¶n lîi nhuËn ®óng b»ng phÇn GTTD (m) chøa ®ùng trong hµng ho¸ ®ã.Tuy nhiªn,nhµ t b¶n còng vÉn cã thÓ b¸n mét hµng ho¸ nhÊt ®Þnh nµo ®ã víi gi¸ c¶ nhá h¬n hoÆc lín h¬n gi¸ trÞ thùc tÕ cña nã.Chõng nµo mµ gi¸ b¸n vÉn cßn cao h¬n CPSX ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã th× nhµ t b¶n cßn thu ®îc lîi nhuËn.ChÝnh v× vËy ®· lµm cho lîi nhuËn dêng nh lµ kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng kinh doanh, do tµi nghÖ kinh doanh cña nhµ t b¶n t¹o ra.§©y còng chÝnh lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù h×nh thµnh vµ tån t¹i cña mét sè quan ®iÓm sai lÇm vÒ lîi nhuËn mµ ta ®· nghiªn cøu ë phÇn trªn. 2/Tû suÊt lîi nhuËn,tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n,gi¸ c¶ s¶n xuÊt vµ quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu híng gi¶m dÇn : Nh trªn chóng ta ®· ph©n tÝch,lîi nhuËn thùc chÊt chØ lµ mét h×nh thøc biÕn tíng cña GTTD.Tuy nhiªn,®èi víi nhµ t b¶n th× hä kh«ng quan t©m,kh«ng cÇn biÕt ®Õn ®iÒu ®ã.Khi tiÕn hµnh mét ho¹t ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸,môc tiªu cña nhµ t b¶n 7 kh«ng ph¶i lµ hµng ho¸ ®îc s¶n xuÊt ra còng kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ ®ã.C¸i mµ nhµ t b¶n cÇn lµ c¸i phÇn gi¸ trÞ míi thõa ra so víi toµn bé phÇn t b¶n ®· tiªu dïng,nã ®îc nhµ t b¶n gäi díi c¸i tªn lµ lîi nhuËn.MÆc dï c¸i ®Ých cuèi cïng cña mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt-kinh doanh cña nhµ t b¶n lµ lîi nhuËn tuy nhiªn nhµ t b¶n l¹i ch¼ng quan t©m xem phÇn lîi nhuËn ®ã ®îc t¹o ra tõ ®©u,tõ TBBB hay tõ TBKB vv...§èi víi nhµ t b¶n,lîi nhuËn ®îc t¹o nªn tõ toµn bé phÇn t b¶n ®· tiªu dïng,®óng nh M¸c ®· viÕt :"...nhµ t b¶n tr«ng mong lµ tÊt c¶ c¸c bé phËn cña t b¶n mµ h¾n øng ra ®Òu sÏ ®em l¹i lîi nhuËn nh nhau c¶ ".Tõ quan niÖm trªn ®· n¶y sinh kh¸i niÖm vÒ tû suÊt lîi nhuËn.Theo ®Þnh nghÜa cña M¸c th× "Tû suÊt lîi nhuËn (p') lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d vµ toµn bé t b¶n øng tríc".Ta cã : p'=(m/(c+v))*100%. Víi sù xuÊt hiÖn kh¸i niÖm tû suÊt lîi nhuËn,ta cã thÓ thÊy r»ng,mét lÇn n÷a b¶n chÊt bãc lét cña CNTB l¹i®îc che dÊu ®i.NÕu nh tû suÊt GTTD (m') ®· ph¶n ¸nh ®îc sù bãc lét cña nhµ t b¶n ®èi víi c«ng nh©n lµm thuª,lµ thíc ®o tr×nh ®é bãc lét cña giai cÊp t s¶n th× tû suÊt lîi nhuËn,®¬n thuÇn,chØ ph¶n ¸nh møc l·i cña viÖc ®Çu t t b¶n,nã chØ cho nhµ t b¶n biÕt nªn ®Çu t vµo ®©u th× cã lîi h¬n. Trªn ®©y,chóng ta ®· nghiªn cøu,xem xÐt vÒ sù h×nh thµnh cña tû suÊt lîi nhuËn còng nh vai trß cña nã trong ph¶n ¸nh møc l·i cña ho¹t ®éng ®Çu t.Tuy nhiªn,tû suÊt lîi nhuËn chØ ph¶n ¸nh trong ph¹m vi mét nghµnh s¶n xuÊt,mçi nghµnh cã mét tû suÊt lîi nhuËn riªng.Cßn trong nÒn kinh tÕ TBCN víi sù ®a d¹ng vÒ nghµnh nghÒ th× tÊt yÕu dÉn tíi sù h×nh thµnh kh¸i niÖm tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n.Së dÜ h×nh thµnh kh¸i niÖm nµy lµ do trong nÒn kinh tÕ TBCN lu«n tån t¹i sù c¹nh tranh,®ã lµ h×nh thøc ®Êu tranh gay g¾t gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸ dùa trªn chÕ ®é së h÷u kh¸c nhauvÒ TLSX,nh»m giµnh giËt nh÷ng ®iÒu kiÖn cã lîi nhÊt vÒ s¶n xuÊt vµ tiªu thô hµng ho¸.Trong nÒn kinh tÕ TBCN,do chÕ ®é chiÕm h÷u t nh©n TBCN cho nªn sù tån t¹i t×nh tr¹ng c¹nh tranh lµ tÊt yÕu díi hai d¹ng lµ c¹nh tranh trong néi bé nghµnh vµ c¹nh tranh gi÷a c¸c nghµnh.Mçi h×nh thøc c¹nh tranh sÏ ®em l¹i mét kÕt qu¶ kh¸c nhau.Víi c¹nh tranh trong néi bé nghµnh,kÕt qu¶ cuèi cïng lµ lµm cho tû suÊt lîi nhuËn cña nghµnh gi¶m xuèng.Cßn c¹nh tranh gi÷a c¸c nghµnh th× l¹i dÉn tíi sù h×nh thµnh nªn tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n.Së dÜ nh vËy lµ do,nh ta ®· biÕt,mçi nghµnh s¶n xuÊt cã mét tû suÊt lîi nhuËn riªng rÊt kh¸c nhau,nã phô thuéc vµo cÊu t¹o h÷u c¬ cña lîng t b¶n ®Çu t vµo c¸c nghµnh ®ã.Do ®ã,lu«n tån t¹i nh÷ng nghµnh mµ ë ®ã cã tû suÊt lîi nhuËn cao h¬n c¸c nghµnh kh¸c mµ tû suÊt lîi nhuËn cña mét nghµnh ph¶n ¸nh møc l·i ®¹t ®îc nÕu ®Çu t vµo nghµnh ®ã.ChÝnh v× vËy mµ c¸c nhµ t b¶n sÏ ®ua nhau rót t b¶n ra khái nh÷ng nghµnh cã tû suÊt lîi nhuËn thÊp ®Ó ®Çu t vµo nh÷ng nghµnh cã tû suÊt lîi nhuËn cao.Vµ kÕt qu¶ cña sù di chuyÓn tù do,liªn tùc nµy lµ h×nh thµnh nªn tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n. VËy "Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n chÝnh lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a tæng gi¸ trÞ thÆng d trong x· héi t b¶n vµ tæng t b¶n x· héi ®· ®Çu t vµo tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc,c¸c nghµnh cña nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ".NÕu ký hiÖu tû suÊt lîi nhuËn lµ p' th× ta cã : p'= Sù h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n ®· dÉn tíi sù biÕn ®æi tõ gi¸ trÞ hµng ho¸ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt.Gi¸ c¶ s¶n xuÊt ®îc ®Þnh nghÜa "b»ng chi phÝ s¶n xuÊt céng víi lîi nhuËn b×nh qu©n".Ta cã : gi¸ c¶ s¶n xuÊt = k + p . Ta cã thÓ thÊy r»ng,tríc ®©y,khi cha xuÊt hiÖn ph¹m trï gi¸ c¶ s¶n xuÊt th× gi¸ c¶ xoay quanh gi¸ trÞ cña hµng ho¸.Giê ®©y,víi viÖc h×nh thµnh kh¸i niÖm gi¸ c¶ s¶n xuÊt th× gi¸ c¶ cña hµng ho¸ l¹i xoay quanh gi¸ c¶ s¶n xuÊt.§· tõng cã mét sè nhµ kinh tÕ häc t s¶n,dùa vµo sù thËt lµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt trong mét sè nghµnh kh«ng phï hîp víi gi¸ trÞ cña hµng ho¸ trong c¸c nghµnh ®ã,®Ó hßng b¸c bá lý luËn gi¸ trÞ lao ®éng cña M¸c.Tuy nhiªn,cÇn ph¶i thÊy r»ng quy luËt gi¸ trÞ vÉn hoµn toµn ®óng ®¾n trong giai ®o¹nTBCN,gi¸ trÞ vÉn ®ãng vai trß lµ c¬ së lµ néi dung bªn trong 8 cña gi¸ c¶ s¶n xuÊt.Nãi c¸ch kh¸c,gi¸ c¶ s¶n xuÊt thùc chÊt chØ lµ méth×nh thøc biÕn tíng cña gi¸ trÞ mµ th«i. Ta cã thÓ thÊy râ ®îc ®iÒu ®ã qua mét sè ph©n tÝch sau: Mét lµ,tæng sè lîi nhuËn cña toµn bé giai cÊp t s¶n th× ®óng b»ng víi tæng sè GTTD do lao ®éng kh«ng c«ng cña giai cÊp c«ng nh©n t¹o ra.Vµ do ®ã,tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n cao hay thÊp lµ do lîng GTTD ®îc t¹o ra trong x· héi quyÕt ®Þnh.Së dÜ nh vËy v×,nh trªn ®· ph©n tÝch,nguån gèc cña lîi nhuËn chØ cã thÓ xuÊt ph¸t tõ lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n bÞ nhµ t b¶n chiÕm ®o¹t chø kh«ng thÓ tõ mét nguån gèc nµo kh¸c.C¸c nhµ t b¶n,nh M¸c nãi,sÏ kh«ng thÓ bãc lét lÉn nhau,bãc lét trªn lng nhau ®îc. Hai lµ, mÆc dï trªn thùc tÕ,trong mét sè nghµnh,gi¸ c¶ s¶n xuÊt cña mét hµng ho¸ cã thÓ cao h¬n gi¸ trÞ cña nã trong khi ë mét sè nghµnh kh¸c th× gi¸ c¶ s¶n xuÊt cña hµng ho¸ l¹i thÊp h¬n gi¸ trÞ cña nã.Nhng xÐt vÒ tæng thÓ,trªn ph¹m vi toµn x· héi,th× tæng sè gi¸ c¶ s¶n xuÊt vÉn ®óng b»ng tæng sè gi¸ trÞ cña tÊt c¶ hµng ho¸. Ba lµ,gi¸ trÞ cña mét hµng ho¸ biÕn ®éng t¨ng hoÆc gi¶m còng sÏ kÐo theo sù biÕn ®éng t¬ng øng cña gi¸ c¶ s¶n xuÊt cña hµng ho¸ ®ã. Nãi tãm l¹i,M¸c ®· gi¶i thÝch ®îc mét c¸ch chÝnh x¸c vµ khoa häc vÒ nguån gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn còng nh c¸c kh¸i niÖm kh¸c liªn quan tíi lîi nhuËn,®Æc biÖt lµ nh÷ng kh¸i niÖm vÒ tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt.§iÒu nµy thÓ hiÖn sù tiÕn bé vît tréi cña häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c so víi c¸c häc thuyÕt kinh tÕ kh¸c.H¬n thÕ n÷a, kh«ng chØ lý gi¶i vÒ sù h×nh thµnh cña tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n mµ M¸c cßn gi¶i thÝch vµ chøng minh mét c¸ch ®óng ®¾n vµ khoa häc vÒ quy luËt tû suÊt lîi nhuËn gi¶m dÇn.Mét quy luËt mµ mÆc dï mét sè nhµ lý luËn cña trêng ph¸i TSC§ nh A.Smith hay D.Ricardo tuy ®· nhËn thøc ®îc vÒ sù hiÖn diÖn cña quy luËt nµy nhng vÉn cha thÓ gi¶i thÝch ®îc nã mét c¸ch ®óng ®¾n vµ khoa häc. M¸c ®· chøng minh r»ng sù tån t¹i cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu híng gi¶m dÇn lµ do sù t¨ng lªn cña TBBB so víi tæng t b¶n ®· dÉn tíi sù gi¶m sót mét c¸ch t¬ng ®èi cña TBKB so víi tæng t b¶n.KÕt qu¶ lµ TBBB sÏ t¨ng lªn mét c¸ch t¬ng ®èi so víi TBKB vµ do ®ã lµm cho tû suÊt lîi nhuËn còng gi¶m dÇn.Së dÜ cã hiÖn tîng TBBB t¨ng lªn t¬ng ®èi so víi TBKB,theo M¸c gi¶i thÝch, lµ do "...sù ph¸t triÓn ngµy cµng nhanh chãng cña CNTB ®· ®em l¹i nh÷ng ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt míi cho phÐp vÉn mét sè lîng c«ng nh©n nh thÕ,vÉn mét khèi lîng søc lao ®éng nh thÕ do mét khèi lîng t b¶n kh¶ biÕn nhÊt ®Þnh thuª mín, cïng trong mét kho¶ng thêi gian nh thÕ,l¹i sÏ vËn ®éng ®îc mét khèi lîng t liÖu lao ®éng,m¸y mãc vµ c¸c lo¹i t b¶n cè ®Þnh ngµy cµng lín..." .Ta sÏ xem xÐt mét vÝ dô díi ®©y ®Ó cã thÓ thÊy râ h¬n vÒ lý luËn trªn : Gi¶ sö cã mét lîng TBBB v=100 ; tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d m'=100% do ®ã lîng GTTD t¬ng øng sÏ b»ng m'*v = 100%*100=100 Sau ®©y,víi sù t¨ng lªn dÇn cña TBBB (c),ta sÏ thÊy r»ng tû suÊt lîi nhuËn (p') sÏ gi¶m dÇn xuèng.Ta cã p'=m/(c+v) vµ nÕu : c=50 ,v=100 th× : p'=100/(50+100)=66,666% c=200,v=100 th× : p'=100/(200+100)=33,333% c=300,v=100 th× : p'=100/(300+100)=25% c=400,v=100 th× : p'=100/(400+100)=20% Nh vËy lµ,víi mét lîng TBKB (v) vµ mét tr×nh ®é bãc lét (m') kh«ng thay ®æi th× sù t¨ng lªn dÇn cña lîng TBKB (c) sÏ g©y ra sù gi¶m dÇn cña tû suÊt lîi nhuËn p'. MÆt kh¸c,cã thÓ nãi r»ng,nguyªn nh©n s©u xa cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu híng gi¶n dÇn chÝnh lµ sù t¨ng dÇn cña n¨ng suÊt lao ®éng x· héi(NSL§XH).Víi nÒn ®¹i c«ng nghiÖp cña CNTB , NSL§XH ngµy cµng ®îc n©ng cao.§iÒu ®ã cho phÐp mét sè lîng Ýt h¬n vÒ lao ®éng cã thÓ vËn ®éng ®îc mét khèi lîng m¸y mãc ngµy cµng nhiÒu h¬n ®Ó biÕn mét lîng,còng ngµy cµng nhiÒu h¬n,c¸c TLL§ thµnh s¶n phÈm hµng ho¸.Nãi kh¸c ®i,trong c¬ cÊu gi¸ trÞ cña 9 hµng ho¸ th× phÇn TBBB (c) ngµy cµng t¨ng trong khi phÇn TBKB (v) th× ngµy cµng gi¶m.Vµ v× vËy,mÆc dï tr×nh ®é bãc lét lµ kh«ng gi¶m nhng tû suÊt lîi nhuËn vÉn ngµy cµng gi¶m. Tuy nhiªn,cÇn ph¶i thÊy r»ng,nh M¸c ®· kh¼ng ®Þnh,sù ®óng ®¾n cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn gi¶m dÇn kh«ng cã nghÜa lµ lîng GTTD,hay chÝnh lµ lîng lao ®éng kh«ng ®îc tr¶ c«ng mµ nhµ t b¶n chiÕm ®o¹t cña ngêi c«ng nh©n,kh«ng t¨ng lªn mét c¸ch tuyÖt ®èi.Së dÜ nh vËy lµ do nhµ t b¶n kh«ng ngõng n©ng cao tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d còng nh kh«ng ngõng t¨ng thªm tæng sè lao ®éng bÞ t b¶n bãc lét.H¬n thÕ n÷a,quy luËt nµy cßn lµm cho nhµ t b¶n cµng t¨ng cêng bãc lét c«ng nh©n tíi møc tèi ®a nh»m k×m h·m xu híng gi¶m sót cña tû suÊt lîi nhuËn.Ngoµi ra,nã cßn lµm cho cuéc tranh giµnh ph©n chia tæng khèi lîng lîi nhuËn ngay trong néi bé giai cÊp t b¶n còng diÔn ra ngµy cµng gay g¾t. Kh«ng chØ cã vËy mµ trong nç lùc t×m mäi c¸ch k×m h·m xu híng gi¶m dÇn cña tû suÊt lîi nhuËn vµ nh»m môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn,nhµ t b¶n ®· ®ua nhau ®Çu t t b¶n ra níc ngoµi ®Æc biÖt lµ c¸c quèc gia kÐm ph¸t triÓn n¬i cã nguån nh©n c«ng gi¸ rÎ vµ cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n thÊp h¬n so víi c¸c níc ph¸t triÓn.ë c¸c níc nµy,bän t b¶n ra søc v¬ vÐt,bãc lét nh©n d©n c¸c níc thuéc ®Þa.§iÒu ®ã lµm cho m©u thuÉn gi÷a c¸c níc t b¶n ph¸t triÓn vµ c¸c níc chËm tiÕn,gi÷a chÝnh quèc vµ c¸c níc thuéc ®Þa ngµy cµng gay g¾t. Ngoµi ra,víi tham väng t¨ng thªm lîi nhuËn ®Ó bï ®¾p vµo chç gi¶m sót lîi nhuËn do xu híng gi¶m sót lîi nhuËn g©y ra,nhµ t b¶n ®· t¨ng cêng më réng quy m« s¶n xuÊt,®Èy søc cung cña thÞ trêng vît xa khái giíi h¹n nhu cÇu cña ngêi mua.§©y lµ mét trong c¸c nguyªn nh©n dÉn tíi c¸c cuéc khñng ho¶ng thõa,lo¹i khñng ho¶ng ®Æc trng cña CNTB. Nãi tãm l¹i,cã thÓ thÊy r»ng,quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu híng gi¶m dÇn kh«ng chØ ®¬n thuÇn ph¶n ¸nh xu híng gi¶m dÇn cña tû suÊt lîi nhuËn trong x· héi t b¶n mµ nã cßn lµm cho nh÷ng m©u thuÉn néi t¹i cña CNTB ngµy cµng trë nªn s©u s¾c vµ tõ ®ã,chØ ra c¸c h¹n chÕ mang tÝnh chÊt lÞch sö cña PTSX TBCN .V× vËy,viÖc gi¶i thÝch mét c¸ch khoa häc sù h×nh thµnh còng nh c¸c t¸c ®éng cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn gi¶m dÇn trong x· héi t b¶n ®· lµm cho häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c nãi riªng vµ toµn bé hÖ thèng lý luËn cña M¸c nãi chung t¨ng thªm tÝnh khoa häc vµ phï hîp víi thêi ®¹i.Nh÷ng lý luËn nµy gãp phÇn lµm s¸ng tá nh÷ng h¹n chÕ mang tÝnh lÞch sö cña CNTB.Nã chØ ra r»ng tíi mét lóc nµo ®ã th× nh÷ng m©u thuÉn néi t¹i cña CNTB còng nh nh÷ng h¹n chÕ lÞch sö cña nã sÏ lµm cho PTSX TBCN trë thµnh mét trë ng¹i ng¨n c¶n,k×m h·m sù ph¸t triÓn cña LLSX vµ v× vËy,tÊt yÕu tíi mét lóc nµo ®ã,CNTB sÏ bÞ diÖt vong vµ thay thÕ nã sÏ lµ mét x· héi kh¸c tiÕn bé h¬n. 3/ C¸c h×nh thøc biÓu hiÖn cña lîi nhuËn: Häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c xÐt vÒ hoµn c¶nh ra ®êi ®· cã mét sè u thÕ thuËn lîi h¬n c¸c häc thuyÕt kinh tÕ tríc ®ã. Ra ®êi trong giai ®o¹n ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña CNTB v× vËy häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c kh«ng chØ gi¶i thÝch ®îc nguån gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn mµ cßn thÊy ®îc nh÷ng h×nh th¸i biÓu hiÖn kh¸c cña lîi nhuËn. Së dÜ nh vËy lµ do cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh,CNTB kh«ng ngõng t¨ng cêng sù chuyªn m«n ho¸ vµ hîp t¸c ho¸ trong x· héi. Do vËy, nÕu tríc kia trong x· héi chØ tån t¹i t b¶n trong lÜnh vùc s¶n xuÊt C«ng nghiÖp th× nay ®· ®îc ph©n chia ra c¶ c¸c lÜnh vùc kh¸c nh Th¬ng nghiÖp, tÝn dông vµ c¶ trong N«ng nghiÖp n÷a . Trªn c¬ së sù ph©n chia ®ã cña t b¶n, häc thuyÕt cña M¸c còng ®· chØ ra ®îc sù ph©n chia t¬ng øng cña lîi nhuËn. NÕu tríc ®©y, toµn bé phÇn gi¸ trÞ thÆng d bÞ nhµ T b¶n C«ng nghiÖp chiÕm ®o¹t hÕt th× nay phÇn gi¸ trÞ thÆng d ®ã l¹i ®îc chia cho c¸c lÜnh vùc kh¸c n÷a vµ tõ ®ã dÉn tíi sù h×nh thµnh cña lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp, lîi tøc cho vay vµ ®Þa t« T b¶n Chñ nghÜa. Tuy nhiªn, mÆc dï lîi nhuËn C«ng nghiÖp, lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp, lîi tøc cho vay vµ ®Þa t« T b¶n Chñ nghÜa ®Òu cã cïng nguån gèc lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d do lao 10 ®éng kh«ng c«ng cña ngêi lao ®éng t¹o ra, ®Òu lµ c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn kh¸c nhau cña lîi nhuËn nhng mçi mét h×nh thøc l¹i cã mét sè ®Æc ®iÓm riªng kh¸c biÖt víi c¸c h×nh thøc kh¸c. §Ó thÊy râ ®îc ®iÒu nµy,sau ®©y chóng ta sÏ nghiªn cøu, xem xÐt lÇn lît tõng h×nh thøc nµy. a/ Lîi nhuËn C«ng nghiÖp vµ lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp: Tríc tiªn, xÐt trong lÜnh vùc s¶n xuÊt vµ lu th«ng hµng hãa ta sÏ thÊy tån t¹i hai d¹ng t b¶n lµ t b¶n Th¬ng nghiÖp vµ t b¶n C«ng nghiÖp vµ t¬ng øng víi chóng lµ hai h×nh thøc lîi nhuËn, lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp vµ lîi nhuËn C«ng nghiÖp . Kh«ng ph¶i chØ tíi CNTB th× míi tån t¹i hai d¹ng t b¶n còng nh hai h×nh th¸i lîi nhuËn nµy. Nhng trong c¸c x· héi tríc CNTB th× hai d¹ng t b¶n nµy hoµn toµn ®éc lËp víi nhau. Nhµ t b¶n sau khi s¶n xuÊt ra s¶n phÈm råi ph¶i tù m×nh mang s¶n phÈm ra thÞ trêng ®Ó tiªu thô do ®ã toµn bé t b¶n cña hä ban ®Çu kh«ng chØ ®îc ®Çu t vµo mçi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt mµ cßn ph¶i chi phÝ cho c¶ qu¸ tr×nh b¸n hµng do vËy lîi nhuËn cña nhµ t b¶n C«ng nghiÖp sÏ bÞ gi¶m ®¸ng kÓ.Cßn t b¶n Th¬ng nghiÖp trong giai ®o¹n nµy,hay cßn ®îc gäi lµ Th¬ng nghiÖp cæ xa víi chøc n¨ng lu th«ng hµng ho¸ dùa trªn c¬ së “mua rÎ, b¸n ®¾t” vµ v× vËy lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp lóc nµy thùc chÊt lµ kÕt qu¶ cña viÖc “¨n c¾p vµ lõa ®¶o”. Ta cã thÓ thÊy râ ®iÒu nµy qua quan ®iÓm cña trêng ph¸i träng th¬ng, cho r»ng lîi nhuËn lµ kÕt qu¶ cña sù trao ®æi kh«ng ngang gi¸ , cho r»ng “kh«ng mét ngêi nµo thu ®îc lîi mµ kh«ng lµm thiÖt kÎ kh¸c”. Nhng trong giai ®o¹n TBCN,do nhu cÇu cña sù chuyªn m«n ho¸ vµ hîp t¸c ho¸ th× C«ng nghiÖp vµ Th¬ng nghiÖp hay nãi réng h¬n lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ lu th«ng kh«ng thÓ t¸ch biÖt ®éc lËp mµ ®· trë nªn phô thuéc, g¾n kÕt lÉn nhau. Lóc nµy th× t b¶n Th¬ng nghiÖp, thùc chÊt “lµ mét bé phËn cña t b¶n C«ng nghiÖp t¸ch rêi ra, phôc vô qóa tr×nh lu th«ng hµng ho¸ cña nhµ t b¶n C«ng nghiÖp”. Khi ®ã, víi sù h×nh thµnh cña t b¶n Th¬ng nghiÖp th× c¶ t b¶n C«ng nghiÖp vµ t b¶n Th¬ng nghiÖp ®Òu thu ®îc nh÷ng lîi Ých mµ ®îc thÓ hiÖn ra lµ lîi nhuËn C«ng nghiÖp vµ lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp. §èi víi t b¶n Th¬ng nghiÖp, mÆc dï chØ tham gia vµo lÜnh vùc lu th«ng, tøc lµ chØ tham gia vµo viÖc thùc hiÖn gi¸ trÞ, trong ®ã cã gi¸ trÞ thÆng d, chø kh«ng hÒ tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ nhng vÉn thu ®îc mét phÇn lîi nhuËn. PhÇn lîi nhuËn nµy ®îc gäi lµ lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp. NÕu chØ xÐt tíi vai trß cña t b¶n Th¬ng nghiÖp lµ thùc hiÖn gi¸ trÞ cña hµng ho¸ mµ t¹m thêi bá qua chøc n¨ng tiÕp tôc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt trong lÜnh vùc lu th«ng cña nã th× ®óng lµ t b¶n Th¬ng nghiÖp kh«ng hÒ t¹o ra gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ thÆng d do vËy nh×n bÒ ngoµi cã thÓ lÇm tëng lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp lµ do mua rÎ, b¸n ®¾t mµ cã . Tuy nhiªn,lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp thùc chÊt, “lµ mét phÇn gi¸ trÞ trÞ thÆng d ®îc s¸ng t¹o ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt mµ nhµ t b¶n C«ng nghiÖp nhêng cho nhµ t b¶n Th¬ng nghiÖp”. Së dÜ nhµ t b¶n C«ng nghiÖp chÞu nhêng vµ ph¶i nhêng mét phÇn cña thÆng d mµ m×nh chiÕm ®o¹t ®îc hay mét phÇn lîi nhuËn cña m×nh cho nhµ t b¶n Th¬ng nghiÖp lµ do: Thø nhÊt, víi viÖc h×nh thµnh bé phËn t b¶n Th¬ng nghiÖp chuyªn tr¸ch viÖc lu th«ng hµng ho¸ th× t b¶n C«ng nghiÖp ®· thu ®îc nhiÒu lîi nhuËn h¬n so víi khi mµ t b¶n C«ng nghiÖp ph¶i ®¶m nhiÖm c¶ viÖc lu th«ng hµng ho¸. Ngay c¶ khi ph¶i chia sÎ mét phÇn lîi nhuËn cho t b¶n Th¬ng nghiÖp th× phÇn lîi nhuËn cßn l¹i vÉn nhiÒu h¬n cho nªn nhµ t b¶n cã thÓ nhêng mét phÇn lîi nhuËn nh»m duy tr× bé phËn t b¶n Th¬ng nghiÖp. Thø hai lµ, nh trªn ®· ph©n tÝch, nÕu chØ xÐt t b¶n Th¬ng nghiÖp víi vai trß thuÇn tuý lµ thùc hiÖn gi¸ trÞ th× t b¶n Th¬ng nghiÖp kh«ng hÒ t¹o ra mét chót gi¸ trÞ nµo, tøc lµ ho¹t ®éng ®ã sÏ kh«ng mang l¹i mét chót lîi nhuËn nµo cho nhµ t b¶n Th¬ng nghiÖp. Do vËy,nÕu muèn t b¶n Th¬ng nghiÖp tiÕp tôc ®¶m nhiÖm viÖc tiªu thô hµng hãa, thùc hiÖn gia trÞ th× nhµ t b¶n C«ng nghiÖp buéc ph¶i nhêng mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d cho t b¶n Th¬ng nghiÖp. 11 Ngoµi ra,sù chuyªn m«n ho¸ nµy cßn gãp phÇn më réng qui m« t¸i s¶n xuÊt,më réng thÞ trêng, t¹o ®iÒu kiÖn cho C«ng nghiÖp ph¸t triÓn. H¬n n÷a, tuy kh«ng trùc tiÕp t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d nhng t b¶n Th¬ng nghiÖp l¹i gãp phÇn lµm t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, t¨ng lîi nhuËn vµ do ®ã, lµm cho tû suÊt lîi nhuËn chung cña x· héi t¨ng. Nh vËy, kh¸i qu¸t l¹i th× lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp cã nguån gèc tõ phÇn gi¸ trÞ thÆng d ®îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Tuy nhiªn lîi nhuËn ®ã ®îc thùc hiÖn nh thÕ nµo? Do t b¶n Th¬ng nghiÖp chØ tham gia vµo qu¸ tr×nh lu th«ng cho nªn lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp chÝnh lµ phÇn chªnh lÖch gi÷a gi¸ b¸n vµ gi¸ mua hµng ho¸.Nhng nãi thÕ kh«ng cã nghÜa lµ nhµ t b¶n Th¬nh nghiÖp ph¶i mua hµng ho¸ víi ®óng gi¸ trÞ cña nã ®Ó råi b¸n cao h¬n gi¸ trÞ nh»m thu lîi nhuËn chªnh lÖch. Mµ thùc chÊt th× nhµ T b¶n Th¬ng nghiÖp sÏ mua hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ vµ b¸n ®óng b»ng gi¸ trÞ cña hµng ho¸. Nguyªn nh©n cña hiÖn tîng nµy lµ do sù h×nh thµnh mét tØ suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n míi lµ b×nh qu©n c¸c tØ suÊt lîi nhuËn cña hai nghµnh C«ng nghiÖp vµ Th¬ng nghiÖp. Ta cã thÓ thÊy râ ®iÒu nµy khi ph©n tÝch vÝ dô sau: Mét nhµ T b¶n C«ng nghiÖp cã mét lîng t b¶n lµ 800 víi cÊu t¹o: 700c + 100v víi tØ suÊt gi¸ trÞ thÆng d: m’ = 100% => gi¸ trÞ hµng hãa lµ: 700c + 100v + 100 = 900 TØ suÊt lîi nhuËn nghµnh C«ng nghiÖp sÏ lµ: P’CN = 100/800 * 100% = 12,5% B©y giê,nÕu cã thªm mét nhµ t b¶n Th¬ng nghiÖp bá ra 200 ®Ó mua hµng ho¸ =>lóc ®ã ta cã tØ suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n sÏ b»ng: 100 *100% = 10% 800 + 200 Theo tØ suÊt lîi nhuËn chung míi nµy th× phÇn lîi nhuËn C«ng nghiÖp vµ lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp t¬ng øng sÏ b»ng: LnCN = 800 * 10% = 80 LnTN = 200 * 10% = 20 Khi ®ã nhµ t b¶n Th¬ng nghiÖp sÏ mua hµng ho¸ tõ nhµ t b¶n C«ng nghiÖp víi gi¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ: 800 + 80 = 880 (<900) vµ sÏ b¸n víi gi¸ ®óng b»ng gi¸ trÞ vµ thu ®îc lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp: 880 + 20 = 900 Nh vËy lµ, víi sù h×nh thµnh tØ suÊt lîi nhuËn chung gi÷a hai ngµnh C«ng nghiÖp vµ Th¬ng nghiÖp th× lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp ®· ®îc thùc hiÖn. Víi sù xuÊt hiÖn cña lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp trong x· héi t b¶n,®· h×nh thµnh nªn hai lo¹i gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt C«ng nghiÖp vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt thÞ trêng. Nã còng gãp phÇn che dÊu thªm mét møc n÷a quan hÖ bãc lét TBCN. b/ Lîi tøc cho vay vµ lîi nhuËn ng©n hµng: Nh trªn ®· ph©n tÝch,t b¶n Th¬ng nghiÖp lµ mét bé phËn t b¶n C«ng nghiÖp t¸ch ra, phôc vô qu¸ tr×nh lu th«ng hµng ho¸ cña nhµ t b¶n C«ng nghiÖp. Cßn t b¶n cho vay, thùc chÊt còng lµ mét bé phËn cña t b¶n C«ng nghiÖp ®îc t¸ch ra nhng lµ ®Ó,mét mÆt võa ®¸p øng nhu cÇu vÒ t b¶n,mÆt kh¸c lµ ®Ó tho¶ m·n sù thÌm kh¸t lîi nhuËn cña nhµ t b¶n. Sau ®©y, ta sÏ tiÕn hµnh xem xÐt nguån gèc h×nh thµnh cña t b¶n cho vay ®Ó lµm râ thªm ®iÒu ®ã. Tríc hÕt, cÇn ph¶i thÊy r»ng trong qu¸ tr×nh chu chuyÓn cña t b¶n, cã nhiÒu lóc, nhµ t b¶n C«ng nghiÖp hoÆc Th¬ng nghiÖp cã mét sè t b¶n tiÒn tÖ nhµn rçi, vÝ dô nh tiÒn trong quü khÊu hao t¸i s¶n cè ®Þnh, tiÒn dïng ®Ó mua nguyªn nhiªn liÖu, vËt liÖu nhng cha tíi kú mua.... NÕu nhµ t b¶n chØ ®Ó tiÒn ë d¹ng nhµn rçi, kh«ng ho¹t ®éng nh vËy th× lîng tiÒn ®ã sÏ kh«ng mang l¹i cho nhµ t b¶n mét thu nhËp nµo.Mµ ®èi víi nhµ t b¶n th× tiÒn ph¶i ®Î ra tiÒn,bÊt cø mét ®¬n vÞ t b¶n nµo còng ph¶i mang l¹i lîi nhuËn. Do vËy mµ nhµ t b¶n nÈy sinh ý ®Þnh ®em lîng t b¶n nhµn rçi ®ã cho ngêi kh¸c vay ®Ó kiÕm lêi. 12 MÆt kh¸c, còng chÝnh trong nh÷ng thêi gian ®ã, l¹i cã nh÷ng nhµ t b¶n l¹i ®ang rÊt cÇn tiÒn, vÝ dô nh ®ang cÇn mua nguyªn nhiªn vËt liÖu ®Ó tiÕp tôc s¶n xuÊt nhng l¹i cha b¸n ®îc hµng ho¸, cÇn tiÒn ®Ó ®æi míi tµi s¶n cè ®Þnh nhng quü khÊu hao kh«ng ®ñ... Do ®ã, nh÷ng nhµ t b¶n nµy tÊt yÕu cã nhu cÇu vay t b¶n cña ngêi kh¸c. Nh vËy lµ cïng mét lóc võa cã nh÷ng nhµ t b¶n cã nhu cÇu ®i vay l¹i võa cã nh÷ng nhµ t b¶n cã nhu cÇu cho vay. Vµ tÊt yÕu sÏ h×nh thµnh nªn mèi quan hÖ tÝn dông TBCN vµ nhµ t b¶n C«ng nghiÖp cã t b¶n nhµn rçi sÏ trë thµnh nhµ t b¶n cho vay. VËy t b¶n cho vay "lµ t b¶n tiÒn tÖ mµ ngêi chñ cña nã nhêng cho mét ngêi kh¸c sö dông trong mét thêi gian ®Ó nhËn ®îc mét sè lêi nµo ®ã". §Æc ®iÓm næi bËt cña t b¶n cho vay lµ nã kh«ng thuéc së h÷u cña nhµ t b¶n sö dông nã vµo s¶n xuÊt. Cã nghÜa lµ khi nhµ t b¶n cho vay cho ngêi kh¸c vay mét lîng t b¶n tiÒn tÖ lµ chØ cho ngêi ®ã quyÒn sö dông lîng t b¶n tiÒn tÖ ®ã chø kh«ng cho quyÒn së h÷u lîng t b¶n ®ã. Do vËy mµ ë t b¶n cho vay th× quyÒn sö dông vµ quyÒn së h÷u ®îc t¸ch rêi nhau, ®©y còng lµ sù kh¸c biÖt c¨n b¶n cña t b¶n cho vay víi t b¶n C«ng nghiÖp vµ t b¶n Th¬ng nghiÖp. Nh trªn ®· ph©n tÝch, nhµ t b¶n cho vay cho ngêi kh¸c sö dông lîng t b¶n tiÒn tÖ nhµn rçi cña m×nh kh«ng ph¶i do lßng tèt hay v× mét c¸i g× kh¸c mµ chØ ®¬n thuÇn lµ ®Ó kiÕm lêi. ChÝnh v× vËy mµ nhµ t b¶n ®i vay ph¶i tr¶ cho nhµ t b¶n cho vay mét sè tiÒn nµo ®ã, kho¶n tiÒn nµy ®îc gäi lµ lîi tøc vµ nã dîc trÝch tõ phÇn lîi nhuËn thu ®îc cña nhµ t b¶n ®i vay sau khi anh ta sö dông lîng t b¶n ®i vay vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. VËy lîi tøc lµ mét phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n mµ nhµ t b¶n ®i vay ph¶i tr¶ cho nhµ t b¶n cho vay c¨n cø vµo mãn tiÒn mµ nhµ t b¶n cho vay ®· ®a cho nhµ t b¶n ®i vay sö dông. Nh vËy th× xÐt cho cïng nguån gèc cña lîi tøc chÝnh lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d mµ nhµ t b¶n C«ng nghiÖp chiÕm ®o¹t cña ngêi lao ®éng. Víi sù h×nh thµnh cña t b¶n cho vay vµ t¬ng øngvíi nã lµ lîi tøc cho vay th× lóc nµy phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n mµ c¸c nhµ t b¶n C«ng nghiÖp vµ t b¶n Th¬ng nghiÖp thu ®îc kh«ng cßn thuéc hoµn toµn vÒ hä mµ phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n ®ã ®îc chia ra thµnh lîi tøc cho vay lµ kho¶n ®em tr¶ cho nhµ t b¶n cho vay, phÇn cßn l¹i sau khi tr¶ lîi tøc ®îc gäi lµ thu nhËp cña chñ xÝ nghiÖp. Lîng lîi tøc ®em tr¶ nhiÒu hay Ýt tuú theo quan hÖ cung cÇu vÒ t b¶n cho vay vµ nã phô thuéc vµo tØ suÊt lîi tøc, lµ tØ lÖ phÇn tr¨m gi÷a tæng sè lîi tøc vµ tæng sè t b¶n tiÒn tÖ cho vay. NÕu kÝ hiÖu lîi tøc lµ Z cßn tØ suÊt lîi tøc lµ Z’ th× ta cã: Z’ = ( Z/t b¶n cho vay) * 100% PhÇn lîi tøc cao hay thÊp lµ do tØ suÊt lîi tøc quy ®Þnh,®Õn lît nã th× tØ suÊt lîi tøc l¹i bÞ quy ®Þnh bëi c¸c yÕu tè: Giíi h¹n cao nhÊt cña tØ suÊt lîi tøc chÝnh lµ tØ suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n do vËy mµ sù thay ®æi cña tØ suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n còng dÉn tíi sù thay ®æi thuËn chiÒu t¬ng øng cña tØ suÊt lîi tøc. Còng chÝnh v× vËy cho nªn,v× tån t¹i quy luËt gi¶m dÇn cña tØ suÊt lîi nhuËn do ®ã tû suÊt lîi tøc còng cã xu híng gi¶m dÇn. TØ suÊt lîi tøc phô thuéc vµo mèi quan hÖ cung cÇu vÒ t b¶n cho vay. Nãi tãm l¹i,xuÊt ph¸t tõ viÖc n¶y sinh mèi quan hÖ tÝn dông TBCN cho nªn ®· n¶y sinh c¸c nhu cÇu cho vay vµ ®i vay ®· dÉn tíi sù h×nh thµnh t b¶n cho vay vµ lîi tøc cho vay. Tuy nhiªn, quan hÖ tÝn dông TBCN ë thêi kú nµy míi chØ ë d¹ng ®¬n gi¶n mang tÝnh trùc tiÕp, tøc lµ nhµ t b¶n cho vay thiÕt lËp trùc tiÕp mèi quan hÖ tÝn dông víi nhµ t b¶n ®i vay. Nhng cïng víi sù ph¸t triÓn cña CNTB th× nhu cÇu ®i vay vµ cho vay ngµy cµng nhiÒu, c¸c quan hÖ tÝn dông trong x· héi t b¶n trë nªn trång chÐo, phøc t¹p. Do vËy ®· ®ßi hái ph¶i xuÊt hiÖn mét tæ chøc ®ãng vai trß trung gian ®Ó ®¬n gi¶n ho¸ c¸c quan hÖ tÝn dông nµy. §ã chÝnh lµ ng©n hµng TBCN, lµ mét tæ chøc kinh doanh t b¶n tiÒn tÖ, ®ãng vai trß m«i giíi gi÷a ngêi ®i vay vµ ngêi cho vay. Ng©n hµng thùc hiÖn chøc n¨ng m«i giíi nµy th«ng qua hai nghiÖp vô c¬ b¶n cña nã lµ nghiÖp vô cho vay vµ nghiÖp vô nhËn göi. Víi nghiÖp 13 vô nhËn göi, ng©n hµng thu hót tiÒn vèn vµo quü cña nã b»ng c¸ch tËp hîp c¸c t b¶n vµ thu nhËp nhµn rçi kh«ng hoat ®éng. Cßn víi nghiÖp vô cho vay, ng©n hµng cho c¸c nhµ t b¶n trùc tiÕp kinh doanh,tøc lµ c¸c nhµ t b¶n C«ng nghiÖp vµ t b¶n Th¬ng nghiÖp vay t b¶n tiÒn tÖ ®Ó sö dông hay nãi kh¸c ®i nghiÖp vô cho vay lµ nghiÖp vô ph©n phèi vµ sö dông nh÷ng t b¶n ng©n hµng cã ®îc qua nghiÖp vô nhËn göi. Trong nghiÖp vô nhËn göi,®Ó huy ®éng ®îc c¸c nguån t b¶n nhµn rçi, Ng©n hµng tr¶ mét kho¶n lîi tøc nhËn göi cho c¸c kho¶n göi. §ång thêi, trong nghiÖp vô cho vay, Ng©n hµng l¹i thu mét kho¶n lîi tøc cho vay cña nh÷ng ngêi ®i vay.Vµ nh mäi tæ chøc kinh doanh TBCN kh¸c,mäi ho¹t ®éng cña Ng©n hµng còng ph¶i nh»m môc tiªu ®em l¹i lîi nhuËn.ChÝnh v× vËy, dùa trªn viÖc quy ®Þnh lîi tøc nhËn göi nhá h¬n lîi tøc cho vay, Ng©n hµng ®· thu ®îc lîi nhuËn tõ ho¹t ®éng kinh doanh cña m×nh.Kho¶n lîi nhuËn nµy ®îc gäi lµ lîi nhuËn Ng©n hµng,nã chÝnh lµ kho¶n chªnh lÖch gi÷a lîi tøc cho vay vµ lîi tøc nhËn göi sau khi ®· trõ ®i nh÷ng kho¶n chi phÝ cÇn thiÕt vÒ nghiÖp vô Ng©n hµng vµ céng víi c¸c kho¶n thu nhËp kh¸c vÒ kinh doanh tiÒn tÖ.Kh¸c víi lîi tøc vËn ®éng theo quy luËt tØ suÊt lîi tøc gi¶m dÇn, lîi nhuËn ng©n hµng ho¹t ®éng theo quy luËt tØ su©t lîi nhuËn b×nh qu©n gi¶m dÇn,cã nghÜa lµ lîi nhuËn ng©n hµng ngang b»ng víi lîi nhuËn b×nh qu©n. c/ §Þa t« T b¶n Chñ nghÜa: ë trªn chóng ta ®· nghiªn cøu vµ xem xÐt sù h×nh thµnh vµ x©m nhËp cña CNTB vµo lÜnh vùc Th¬ng nghiÖp vµ tÝn dôngvµ t¬ng øng lµ sù h×nh thµnh nªn c¸c bé phËn t b¶n Th¬ng nghiÖp; t b¶n cho vay vµ t b¶n Ng©n hµng. §Õn phÇn nµy, chóng ta sÏ xem xÐt sù x©m nhËp cña CNTB vµo trong N«ng nghiÖp dÉn tíi sù h×nh thµnh bé phËn t b¶n kinh doanh trong N«ng nghiÖp vµ sù xuÊt hiÖn mét h×nh thøc míi cña lîi nhuËn lµ ®Þa t« T b¶n Chñ nghÜa. Tríc tiªn, ta sÏ xem xÐt sù x©m nhËp cña PTSX TBCN vµo trong N«ng nghiÖp. Víi sù ph¸t triÓn cña CNTB, giai cÊp T b¶n kh«ng chØ thèng trÞ nghµnh C«ng nghiÖp mµ cßn dÇn dÇn thao tóng c¶ lÜnh vùc N«ng nghiÖp. Sù x©m nhËp cña CNTB vµo lÜnh vùc N«ng nghiÖp cã thÓ diÔn ra theo hai c¸ch sau Mét lµ, tríc hÕt vÉn duy tr× vÒ c¨n b¶n nÒn kinh tÕ phong kiÕn ®Þa chñ tríc kia vµ sau ®ã th«ng qua c¸c cuéc c¶i c¸ch mµ dÇn dÇn chuyÓn sang ®êng lèi kinh tÕ theo kiÓu T b¶n Chñ nghÜa. C¸ch thø hai lµ,ngay tõ ®Çu, th«ng qua con ®êng C¸ch m¹ng T s¶n lËt ®æ chÕ ®é kinh tÕ phong kiÕn cò; gi¶i phãng lùc lîng s¶n xuÊt tho¸t khái xiÒng xÝch n«ng n«. Trªn c¬ së ®· xo¸ bá quan hÖ s¶n xuÊt phong kiÕn, thiÕt lËp QHSX TBCN trong N«ng nghiÖp tõ ®ã ph¸t triÓn nhanh chãng N«ng nghiÖp theo con ®êng c¸c Êp tr¹i TBCN. Nh vËy, dï sù x©m nhËp cña PTSX TBCN vµo N«ng nghiÖp ®îc thùc hiÖn theo c¸ch nµo ®i ch¨ng n÷a th× hËu qu¶ cña sù x©m nhËp nµy vÉn lµ h×nh thµnh nªn trong nÒn N«ng nghiÖp TBCN ba giai cÊp chñ yÕu lµ giai cÊp ®Þa chñ,giai cÊp t b¶n N«ng nghiÖp vµ giai cÊp c«ng nh©n N«ng nghiÖp. Nhng cÇn ph¶i thÊy r»ng giai cÊp ®Þa chñ lóc nµy kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®Þa chñ xuÊt th©n tõ tÇng líp quÝ téc, t¨ng l÷ nh trong giai ®o¹n phong kiÕn mµ ®Þa chñ lóc nµy, thùc chÊt lµ nh÷ng nhµ t s¶n,®· ®Çu t t b¶n®Ó nh»m thu gom,thao tóng ruéng ®Êt, g©y ra t×nh tr¹ng'lòng ®o¹n quyÒn t h÷u ruéng ®Êt'. ChÝnh v× sù xuÊt hiÖn cña giai cÊp ®Þa chñ trong n«ng nghiÖp cho nªn gi¸ trÞ thÆng d ,®îc h×nh thµnh do lao ®éng kh«ng c«ng cña nh÷ng c«ng nh©n lµm thuª trong N«ng nghiÖp, sÏ ®îc ph©n chia kh¸c víi trong lÜnh vùc C«ng nghiÖp trªn c¬ s¬ ®¶m b¶o lîi nhuËn cho kh«ng chØ giai cÊp t s¶n N«ng nghiÖp mµ cßn cho c¶ giai cÊp ®Þa chñ,nh÷ng ngêi mµ thùc chÊt lµ c¸c nhµ t b¶n ®· ®Çu t vµo ruéng ®Êt. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ lîng gi¸ trÞ thÆng d mµ giai cÊp t b¶n N«ng nghiÖp chiÕm ®o¹t ®îc sÏ ph¶i kh«ng nh÷ng ®ñ ®Ó hä cã thÓ thu ®îc lîi nhuËn b»ng víi lîi nhuËn b×nh qu©n mµ cßn ph¶i d ra mét kho¶n ®Ó tr¶ cho chñ ruéng ®Êt mµ nhµ t b¶n ®· thuª. Kho¶n d ra ®Ó tr¶ cho ruéng ®Êt ®ã ®îc gäi lµ ®Þa t« T b¶n Chñ nghÜa. 14 VËy ®Þa t« T b¶n Chñ nghÜa “lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d cßn l¹i sau khi ®· khÊu trõ ®i phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n cña nhµ t b¶n kinh doanh ruéng ®Êt”. Së dÜ ë ®©y, phÇn lîi nhuËn mµ nhµ t b¶n kinh doanh ruéng ®Êt thu ®îc ph¶i b»ng víi lîi nhuËn b×nh qu©n v× nÕu nhá h¬n lîi nhuËn b×nh qu©n th× c¸c nhµ t b¶n sÏ rót t b¶n ra khái lÜnh vùc N«ng nghiÖp dÓ ®Çu t vµo c¸c lÜnh vùc kh¸c mang l¹i lîi nhuËn nhiÒu h¬n. Tuy nhiªn nÕu lîi nhuËn cña nhµ t b¶n N«ng nghiÖp ®· b»ng lîi nhuËn b×nh qu©n,mµ nh ta ®· biÕt th× tæng sè lîi nhuËn bao giê còng b»ng tæng gi¸ trÞ thÆng d. Nh vËy th× giai cÊp t s¶n kinh doanh trong N«ng nghiÖp ®· kiÕm ®©u ra phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch ®Ó tr¶ cho giai cÊp ®Þa chñ díi h×nh thøc ®Þa t« T b¶n Chñ nghÜa. §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy ta sÏ ph¶i xem xÐt sù h×nh thµnh cña ®Þa t« T b¶n Chñ nghÜa ®Ó thÊy ®îc nguån gèc, b¶n chÊt vµ c¸c h×nh th¸i cña nã. Tríc tiªn ta sÏ xem xÐt nguyªn nh©n t¹o ra phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch trong s¶n xuÊt N«ng nghiÖp. Trong lÜnh vùc C«ng nghiÖp, lîi nhuËn siªu ng¹ch ®îc hiÓu lµ phÇn lîi nhuËn chªnh lÖch so víi lîi nhuËn b×nh qu©n mµ c¸c nhµ t b¶n,cã nh÷ng ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt c¸ biÖt tèt h¬n ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trung b×nh cña toµn x· héi, thu ®îc.PhÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch nµy chØ mang tÝnh t¹m thêi, c¸ biÖt. Cßn trong lÜnh vùc N«ng nghiÖp,lîi nhuËn siªu ng¹ch còng mang ý nghÜa t¬ng tù, nã còng lµ phÇn lîi nhuËn chªnh lÖch mµ nh÷ng nhµ t b¶n ®Çu t vµo nh÷ng m¶nh ®Êt mÇu mì h¬n cã thÓ thu ®îc. Tuy nhiªn, kh¸c víi trong lÜnh vùc C«ng nghiÖp, phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch trong lÜnh vùc N«ng nghiÖp mang tÝnh æn ®Þnh, l©u dµi vµ kh¸ phæ biÕn. Së dÜ nh vËy lµ v× trong N«ng nghiÖp, mét t liÖu lao ®«ng chñ yÕu lµ ®Êt ®ai l¹i cã tÝnh chÊt h¹n chÕ,®¹i bé phËn ®Êt ®ai lµ xÊu, c»n cçi chØ cã mét sè Ýt lµ ®Êt trång trät mÇu mì. H¬n thÕ n÷a, c¸c ruéng ®Êt xÊu th× hoÆc lµ kh«ng thÓ c¶i t¹o ®îc hoÆc lµ c¶i t¹o ®îc nhng ®ßi hái nh÷ng chi phÝ rÊt lín cßn c¸c ruéng ®Êt tèt th× l¹i bÞ ®éc quyÒn kinh doanh kiÓu TBCN. ChÝnh v× vËy mµ c¸c nhµ t b¶n N«ng nghiÖp b¾t buéc ph¶i thuª ruéng ®Êt xÊu. §iÒu ®ã dÉn tíi thùc tr¹ng lµ c¸c nhµ t b¶n kinh doanh trªn ruéng ®Êt tèt lu«n tèn Ýt chi phÝ h¬n c¸c nhµ t b¶n kinh doanh trªn ruéng ®Êt xÊu ®Ó cïng s¶n xuÊt ra mét ®¬n vÞ s¶n phÈm. H¬n n÷a,nÕu nh trong C«ng nghiÖp, gi¸ c¶ lµ do gi¸ thµnh s¶n xuÊt trong ®iÒu kiÖn trung b×nh quyÕt ®Þnh th× trong N«ng nghiÖp,v× ruéng ®Êt tèt s¶n xuÊt kh«ng ®ñ s¶n phÈm ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu do vËy b¾t buéc ph¶i tiÕn hµnh s¶n xuÊt trªn ruéng ®Êt xÊu. V× vËy nÕu vÉn ®Ó gi¸ c¶ s¶n xuÊt do ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trung b×nh quyÕt ®Þnh th× c¸c nhµ s¶n xuÊt kinh doanh trªn ruéng ®Êt xÊu sÏ thu ®îc Ýt lîi nhuËn h¬n. §iÒu ®ã lµm cho hä sÏ chuyÓn sang kinh doanh lÜnh vùc kh¸c vµ sÏ g©y ra khan hiÕm c¸c s¶n phÈm N«ng nghiÖp. ChÝnh v× vËy mµ trong N«ng nghiÖp th× gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ do ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trªn ruéng ®Êt xÊu quyÕt ®Þnh. Tõ hai nguyªn nh©n trªn,®· dÉn tíi viÖc h×nh thµnh nªn lîi nhuËn siªu ng¹ch trong s¶n xuÊt N«ng nghiÖp. D¹ng lîi nhuËn siªu ng¹ch nµy khi nép cho chñ ®Êt díi d¹ng ®Þa t« cßn ®îc gäi lµ ®Þa t« chªnh lÖch. VËy ®Þa t« chªnh lÖch chÝnh lµ phÇn lîi nhuËn thõa ra ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n, thu ®îc trªn nh÷ng ruéng ®Êt cã ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trung b×nh vµ tèt, trªn c¬ së gi¸ c¶ s¶n xuÊt c¸ biÖt nhá h¬n gi¸ c¶ s¶n xuÊt chung do ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt xÊu nhÊt quy ®Þnh. XÐt cho cïng th× nguån gèc cña ®Þa t« chªnh lÖch còng chÝnh lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d do c«ng nh©n C«ng nghiÖp t¹o ra. Nhµ t b¶n cã thÓ cã ®îc ®Þa t« chªnh lÖch nhê hai c¸ch vµ do ®ã t¬ng øng cã hai d¹ng ®Þa t« chªnh lÖch kh¸c nhau. C¸ch thø nhÊt, ®Þa t« chªnh lÖch cã ®îc nhê viÖc kinh doanh trªn ruéng ®Êt cã ®é mÇu mì tù nhiªn hoÆc cã vÞ trÝ giao th«ng thuËn lîi,theo c¸ch nµy th× ®Þa t« chªnh lÖch ®îc gäi lµ ®Þa t« chªnh lÖch I. Ngoµi ra còng cã thÓ ®¹t ®îc ®Þa t« chªnh lÖch th«ng qua viÖc th©m canh, c¶i t¹o ru«ng ®Êt mµ cã.Víi c¸ch nµy th× ®Þa t« ®îc t¹o ra gäi lµ ®Þa t« chªnh lÖch II. ViÖc nghiªn cøu ®Þa t« chªnh lÖch vµ c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn cña nã cßn ph¶n ¸nh ®îc sù m©u thuÉn vÒ lîi Ých gi÷a giai cÊp t s¶n vµ giai cÊp ®Þa chñ. Mét khi mµ nhµ t b¶n, nhê th©m canh t¨ng vô hoÆc nhê ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt míi... mµ t¨ng ®îc phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch nh»m môc ®Ých t¨ng lîi nhuËn thu ®îc th× ngay sau 15 ®ã chñ ®Êt l¹i t×m mäi c¸ch ®Ó t¨ng kho¶n ®Þa t« ph¶i nép lªn ®óng b»ng phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch thu ®îc. ChÝnh v× vËy mµ trong CNTB, sù tån t¹i cña ®Þa t« chªnh lÖch ®· kh«ng thóc ®Èy c¸c nhµ t b¶n kinh doanh quan t©m tíi viÖc c¶i t¹o, duy tr× vµ n©ng cao chÊt lîng ®Êt trång mµ hä chØ t×m mäi c¸ch ®Ó khai th¸c hÕt ®é mµu mì cña ®Êt ®ai nh»m thu lîi nhuËn nhiÒu h¬n.Do ®ã, ®Êt ®ai sÏ ngµy cµng bÞ tho¸i ho¸. Trªn ®©y, ta ®· nghiªn cøu, xem xÐt nguån gèc vµ b¶n chÊt cña ®Þa t« chªnh lÖch, lµ phÇn ®Þa t« mµ nh÷ng nhµ t b¶n kinh doanh trªn ruéng ®Êt trung b×nh vµ tèt ph¶i nép cho chñ ®Êt cßn gi¶ ®Þnh lµ nh÷ng nhµ t b¶n kinh doanh trªn ruéng ®Êt xÊu th× sÏ kh«ng ph¶i nép. Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ th× ngay c¶ nh÷ng nhµ t b¶n kinh doanh trªn ruéng ®Êt xÊu còng vÉn ph¶i nép ®Þa t« cho chñ ®Êt.Kho¶n ®Þa t« nµy ®îc gäi lµ ®Þa t« t¬ng ®èi.VËy th× lîng ®Þa t« t¬ng ®èi nµy do ®©u mµ cã? Nguån gèc, b¶n chÊt cña nã lµ g×? §Ó tr¶ lêi c¸c c©u hái nµy, chóng ta sÏ nghiªn cøu dùa trªn nhËn ®Þnh lµ víi cïng mét lîng t b¶n nh nhau ®Çu t vµo lÜnh vùc C«ng nghiÖp vµ N«ng nghiÖp th× cÊu t¹o h÷u c¬ cña lîng t b¶n ®Çu t vµo N«ng nghiÖp sÏ thÊp h¬n trong C«ng nghiÖp.NhËn ®Þnh nµy xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ lµ do tån t¹i sù ®éc quyÒn vÒ t h÷u ruéng ®Êtcho nªn ®· c¶n trë sù ph¸t triÓn cña quan hÖ së h÷u T b¶n Chñ nghÜa trong N«ng nghiÖp. Do ®ã dÉn tíi t×nh tr¹ng lµ N«ng nghiÖp thêng l¹c hËu h¬n so víi C«ng nghiÖp vÒ c¶ kinh tÕ vµ kü thuËt.Do vËy mµ chi phÝ cho lao ®éng sèng trong N«ng nghiÖp lu«n lín h¬n chi phÝ trong C«ng nghiÖp. ChÝnh v× vËy nÕu víi mét tr×nh ®é bãc lét ngang nhau,cã nghÜa lµ tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d trong hai nghµnh lµ nh nhau, th× mét lîng t b¶n ®Çu t vµo N«ng nghiÖp sÏ t¹o ra nhiÒu gia trÞ thÆng d h¬n so víi mét lîng t¬ng øng ®Çu t vµo C«ng nghiÖp.Do vËy, gi¸ trÞ cña n«ng s¶n ®îc t¹o ra bao giê còng lín h¬n gi¸ c¶ s¶n xuÊt chung.ChÝnh sù chªnh lÖch nµy ®· t¹o ra ®Þa to t¬ng ®èi. Së dÜ tån t¹i sù chªnh lÖch ®ã lµ do tån t¹i chÕ ®é t b¶n ruéng ®Êt.NÕu kh«ng cã chÕ ®é t h÷u vÒ ruéng ®Êt th× sè thõa ra,do cÊu t¹o h÷u c¬ C«ng nghiÖp thÊp h¬n g©y ra, sÏ ®îc ph©n phèi l¹i cho toµn bé c¸c nhµ t b¶n vµ lóc ®ã, n«ng s¶n sÏ ®îc b¸n theo gi¸ c¶ s¶n xuÊt (= k+p = c+v+p). Tuy nhiªn,do tån t¹i sù ®éc quyÒn vÒ t h÷u ruéng ®Êt nªn ®· ng¨n c¶n sù tù do c¹nh tranh, ®· ng¨n c¶n viÖc h×nh thµnh lîi nhuËn b×nh qu©n gi÷a hai nghµnh C«ng nghiÖp vµ N«ng nghiÖp.V× vËy mµ c¸i phÇn chªnh lÖch d«i ra ®ã kh«ng tham gia vµo viÖc b×nh qu©n lîi nhuËn mµ ®îc gi÷ l¹i trong N«ng nghiÖp ®Ó tr¶ cho chñ ®Êt. Lîng chªnh lÖch nµy nhiÒu hay Ýt phô thuéc vµo sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ b¸n vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt chung mµ gi¸ b¸n l¹i dùa trªn c¬ së lµ gi¸ trÞ cña n«ng s¶n vµ thêng b»ng ®óng gi¸ trÞ. VËy ®Þa t« tuyÖt ®èi "còng lµ mét lo¹i lîi nhuËn siªu ng¹ch d«i ra ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n, ®îc h×nh thµnh do cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n trong N«ng nghiÖp thÊp h¬n trong C«ng nghiÖp,nã lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ n«ng s¶n víi gi¸ c¶ s¶n xuÊt chung". Nãi tãm l¹i, ®Þa t«,dï lµ ®Þa t« tuyÖt ®èi hay ®Þa t« chªnh lÖch, nh M¸c nãi,®Òu “lµ mét thø cèng vËt mµ x· héi, díi chÕ ®é T B¶n Chñ NghÜa, ph¶i hiÕn cho nh÷ng ngêi nhiÒu ruéng ®Êt”. XÐt vÒ nguån gèc th× ®Þa t« còng nh c¸c h×nh thøc kh¸c cña lîi nhuËn,®Òu cã nguån gèc tõ gi¸ trÞ thÆng d mµ nhµ t b¶n ®· chiÕm ®o¹t cña ngêi c«ng nh©n. H¬n n÷a, ®Þa t« cßn ph¶n ¸nh tÝnh “¨n b¸m” cña giai cÊp ®Þa chñ, ph¶n ¸nh nh÷ng thiÖt h¹i mµ sù ¨n b¸m ®ã mang l¹i.V× cã ®Þa t« tuyÖt ®èi nªn c¸c n«ng phÈm ngµy cµng trë nªn ®¾t ®á lµm cho møc sèng cña con ngêi gi¶m sót.V× cã ®Þa t« chªnh lÖch nªn x· héi kh«ng ®îc hëng nh÷ng lîi Ých tõ viÖc t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng trong N«ng nghiÖp còng nh nhiÒu lîi Ých do ®Êt ®ai ph× nhiªu mang l¹i. d/ Lîi nhuËn ®éc quyÒn: ë trªn,ta thÊy r»ng do tån t¹i sù ®éc quyÒn vÒ t h÷u ruéng ®Êt cho nªn ®· h×nh thµnh nªn ®Þa t« tuyÖt ®èi mµ thùc chÊt lµ mét d¹ng lîi nhuËn tr¶ cho sù ®éc quyÒn vÒ t h÷u ruéng ®Êt.Nhng dÇn dÇn cïng víi sù m¹nh mÏ cña CNTB th× hiÖn tîng ®éc quyÒn kh«ng chØ xuÊt hiÖn vµ tån t¹i trong N«ng nghiÖp mµ cßn h×nh thµnh c¶ 16 trong lÜnh vùc C«ng nghiÖp, dÉn tíi sù ra ®êi cña mét h×nh thøc míi cña CNTB, ®ã lµ Chñ nghÜa T b¶n ®éc quyÒn. Sù h×nh thµnh cña T b¶n ®éc quyÒn ®· dÉn tíi h×nh thµnh thªm mét h×nh thøc míi cña lîi nhuËn lµ lîi nhuËn ®éc quyÒn vµ g¾n víi nã lµ mét ph¬ng thøc ph©n phèi lîi nhuËn (hay chÝnh lµ gi¸ trÞ thÆng d) míi. §Ó thÊy râ ®îc nguån gèc, b¶n chÊt cña lîi nhuËn ®éc quyÒn,ta sÏ nghiªn cøu,xem xÐt nh÷ng lý luËn cña Lªnin, ngêi ®· kÕ thõa vµ ph¸t triÓn tiÕp tôc häc thuyÕt cña M¸c trong giai ®o¹n ®éc quyÒn cña CNTB. Trong lý luËn cña m×nh,Lªnin ®· chØ ra r»ng,víi sù xuÊt hiÖn cña T b¶n ®éc quyÒn mµ ®Æc biÖt lµ T b¶n tµi chÝnh,®· dÉn tíi sù h×nh thµnh nªn lîi nhuËn ®éc quyÒn.T b¶n tµi chÝnh,®îc h×nh thµnh tõ sù kÕt hîp gi÷a t b¶n C«ng nghiÖp vµ t b¶n Ng©n hµng, ®· dÇn dÇn khèng chÕ toµn bé ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ vµ chÝnh trÞ trong níc, gi÷ vÞ trÝ thèng trÞ trong s¶n xuÊt vµ lu th«ng. ChÝnh v× vËy mµ ngoµi viÖc sö dông c¸c ph¬ng ph¸p bãc lét gi¸ trÞ thÆng d nh trong giai ®o¹n tù do c¹nh tranh, c¸c nhµ T b¶n ®éc quyÒn cßn sö dông ph¬ng ph¸p “cìng bøc kinh tÕ” nh»m t¹o ra lîi nhuËn ®éc quyÒn. Lªnin ®· chØ râ r»ng lîi nhuËn ®éc quyÒn,thùc chÊt,lµ mét h×nh thøc biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ thÆng d h×nh thµnh trong giai ®o¹n Chñ nghÜa T b¶n ®éc quyÒn,nã bao gåm lîi nhuËn b×nh qu©n céng víi lîi nhuËn ®éc quyÒn siªu ng¹ch cã ®îc do ®Þa vÞ thèng trÞ cña ®éc quyÒn mang l¹i. Nguån gèc vµ c¬ cÊu cña lîi nhuËn ®éc quyÒn bao gåm gi¸ trÞ thÆng d cña c«ng nh©n lµm viÖc trong c¸c tæ chøc ®éc quyÒn ,mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d cña c«ng nh©n lµm viÖc ngoµi tæ chøc ®éc quyÒn,mét phÇn gi¸ trÞ míi do ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸ nhá trong níc t¹o ra, lîi nhuËn thu ®îc do xuÊt khÈu t b¶n vµ s¶n xuÊt hµng ho¸ cho c¸c níc kÐm ph¸t triÓn, lîi nhuËn thu ®îc do lîi dông viÖc qu©n sù ho¸ nÒn kinh tÕ... Sù h×nh thµnh cña lîi nhuËn ®éc quyÒn ®· dÉn tíi sù h×nh thµnh t¬ng øng cña gi¸ c¶ ®éc quyÒn, b»ng chi phÝ s¶n xuÊt céng víi lîi nhuËn ®éc quyÒn.Th«ng thêng th× c¸c tæ chøc ®éc quyÒn,dùa trªn søc m¹nh ®éc quyÒn,®Ó mµ Ðp gi¸ mua vµo thÊp h¬n gi¸ trÞ cña hµng ho¸ mua vµo vµ n©ng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ b¸n ra lín h¬n gi¸ trÞ cña nã. Nãi tãm l¹i, trong môc nµy,chóng ta ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu nh÷ng lý luËn cña häc thuyÕt kinh tÕ M¸c-Lªnin vµ th«ng qua nh÷ng lý luËn ®ã, chóng ta ®· phÇn nµo thÊy ®îc c¸c biÓu hiÖn kh¸c nhau cña lîi nhuËn.C¸c h×nh thøc nµy,hÇu hÕt lµ ®îc h×nh thµnh nªn do nhu cÇu chuyªn m«n ho¸, hîp t¸c ho¸ cña giai cÊp t s¶n.Sù ph©n biÖt lîi nhuËn thµnh c¸c h×nh thøc kh¸c nhau còng chÝnh lµ sù chia nhá gi¸ trÞ thÆng d thµnh c¸c phÇn lîi nhuËn kh¸c nhau øng víi c¸c bé phËn t b¶n kh¸c nhau.Tuy nhiªn,®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d mµ mçi bé phËn cã ®îc sÏ Ýt ®i mµ trªn thùc tÕ, nhê sù ph©n c«ng, hîp t¸c trong qu¸ tr×nh bãc lét gi¸ trÞ thÆng d, giai cÊp t b¶n ®· ngµy cµng hoµn thiÖn c¸c thñ ®o¹n bãc lét gi¸ trÞ thÆng d lµm cho toµn bé khèi lîng gi¸ trÞ thÆng d nãi chung còng nh phÇn gi¸ trÞ thÆng d mµ mçi bé phËn t b¶n nhËn ®îc kh«ng ngõng t¨ng lªn.ChÝnh v× vËy mµ,víi viÖc gi¶i thÝch ®îc sù h×nh thµnh vµ tån t¹i cña c¸c h×nh th¸i kh¸c nhau cña lîi nhuËn,M¸c ®· thÓ hiÖn sù khoa häc vµ tiÕn bé h¬n so víi c¸c nhµ lý luËn tríc M¸c còng nh sau nµy.H¬n thÕ n÷a, th«ng qua viÖc v¹ch râ b¶n chÊt bãc lét cña c¸c h×nh th¸i kh¸c nhau cña lîi nhuËn,M¸c ®· v¹ch râ b¶n chÊt bãc lét cña giai cÊp t b¶n còng nh cña PTSX TBCN. Nh vËy lµ, ë phÇn I nµy, th«ng qua c¸c häc thuyÕt kinh tÕ mµ ®Æc biÖt lµ häc thuyÕt kinh tÕ cña CN M¸c -Lªnin, chóng ta ®· nghiªn cøu vµ xem xÐt nguån gèc vµ b¶n chÊt cña ph¹m trï lîi nhuËn.Qua ®ã, ta ®· thÊy ®îc râ tÝnh khoa häc vµ tiÕn bé h¬n h¼n cña häc thuyÕt kinh tÕ cña CN M¸c-Lªnin ®èi víi c¸c lý luËn vÒ lîi nhuËn nãi riªng vµ mäi vÊn ®Ò kh¸c nãi chung. Trªn c¬ së hiÓu râ ®îc nguån gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn còng nh c¸c h×nh th¸i biÓu hiÖn kh¸c nhau cña nã, sau ®©y, trong phÇn II, ta sÏ tiÕn hµnh ph©n tÝch nh»m thÊy ®îc vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng hiÖn nay. 17 18 PhÇn II: Vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng Nh trªn ®· nªu,trong phÇn II nµy, chóng ta sÏ tiÕn hµnh ph©n tÝch nh»m thÊy ®îc vai trß mang tÝnh ®éng lùc cña lîi nhuËn trong nÒn KTTT. §Ó ph©n tÝch vai trß ®«ng lùc cña lîi nhuËn, tríc hÕt cÇn ph¶i thÊy r»ng: Ph¹m trï lîi nhuËn trong c¸c häc thuyÕt cña c¸c trêng ph¸i lý luËn t s¶n thêng ®îc hiÓu lµ phÇn lîi Ých ®em l¹i nh mét phÇn thëng cña sù thµnh c«ng trong kinh doanh hoÆc lµ tiÒn l¬ng cña nhµ kinh doanh . Cßn ph¹m trï lîi nhuËn trong häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c,víi môc ®Ých v¹ch râ b¶n chÊt bãc lét cña gi¸ trÞ t b¶n,®· chØ ra r»ng lîi nhuËn lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d khi ®îc ®em so víi toµn bé t b¶n øng tríc.Ta cã thÓ thÊy r»ng c¶ hai ®Þnh nghÜa trªn vÒ lîi nhuËn ®Òu mang nÆng tÝnh giai cÊp, nh»m môc tiªu hoÆc lµ b¶o vÖ giai cÊp m×nh, nh lý luËn cña truêng ph¸i t s¶n, hoÆc lµ ph¶n ¸nh b¶n chÊt bãc lét cña giai cÊp ®èi kh¸ng nh lý luËn cña Chñ nghÜa M¸c.Tuy nhiªn ë ®©y ta muèn nghiªn cøu vai trß cña lîi nhuËn nh lµ mét ®éng lùc cña mäi con ngêi, kh«ng ph©n biÖt giai cÊp, còng nh lµ ®éng lùc cña toµn x· héi.ChÝnh v× vËy mµ ta sÏ kh«ng ph©n tÝch vai trß cña lîi nhuËn trªn c¬ së c¸c lý luËn vÒ lîi nhuËn mang tÝnh giai cÊp ë trªn mµ ta sÏ ph©n tÝch vai trß cña lîi nhuËn trªn c¬ së coi lîi nhuËn lµ mét h×nh thøc ®Æc biÖt cña lîi Ých kinh tÕ, mét thµnh phÇn quan träng trong c¸c lîi Ých cña con ngêi.Trªn c¬ së c¸c ph©n tÝch nh»m thÊy ®îc vai trß cña lîi Ých, ®Æc biÖt lµ lîi Ých kinh tÕ vµ tõ ®ã thÊy ®îc vai trß cña lîi nhuËn, ta sÏ ®i ngîc l¹i xem xÐt vai trß ®éng lùc cña lîi nhuËn, c¶ trong lý thuyÕt vµ thùc tiÔn, ë hai khèi níc T B¶n Chñ NghÜa vµ X· Héi Chñ NghÜa, ®¹i diÖn cho hai trêng ph¸i lý luËn t s¶n vµ trêng ph¸i lý luËn Macxit, nh»m thÊy ®îc nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc vµ tÝch cùc còng nh vai trß c¬ b¶n cña ®éng lùc lîi nhuËn. 1/ Vai trß ®éng lùc cña lîi nhuËn - xÐt tõ khÝa c¹nh lîi Ých: Nh vËy, trªn c¬ së nh÷ng ph©n tÝch trªn, chóng ta sÏ nghiªn cøu, ph©n tÝch nh»m thÊy ®îc vai trß ®éng lùc cña lîi Ých, ®Æc biÖt lµ lîi Ých kinh tÕ ®Ó tõ ®ã thÊy ®îc vai trß ®éng lùc cña lîi nhuËn, kh«ng chØ ®èi víi tõng c¸ nh©n mµ cßn ®èi víi toµn x· héi. Tríc hÕt, nh chóng ta ®Òu biÕt, ®éng lùc bªn trong thóc ®Èy toµn bé ho¹t ®éng cña con ngêi chÝnh lµ nhu cÇu.Nhu cÇu ®· t¹o nªn nh÷ng “tr¹ng th¸i c¨ng th¼ng” th«i thóc con ngêi hµnh ®éng ®Ó tho¶ m·n c¸c nhu cÇu ®ã. Tuy nhiªn, nhu cÇu thóc ®Èy con ngêi ho¹t ®éng kh«ng ph¶i mét c¸ch trùc tiÕp mµ nã ®îc thÓ hiÖn díi h×nh thøc lîi Ých thóc ®Èy con ngêi ho¹t ®éng. Do vËy, trong nh÷ng hoµn c¶nh cô thÓ, lîi Ých víi t c¸ch lµ ph¬ng tiÖn tho¶ m·n nhu cÇu cña chñ thÓ, tríc sù th«i thóc cña c¸c nhu cÇu cã nguy c¬ kh«ng tho¶ m·n ®îc, ®· trë thµnh ®éng lùc trùc tiÕp quyÕt ®Þnh sù ho¹t ®éng cña chñ thÓ. Nãi nh vËy cã nghÜa lµ,con ngêi mét mÆt bÞ thóc Ðp bëi nh÷ng nhu cÇu cÊp b¸ch cha ®îc tho¶ m·n, mÆt kh¸c hä ®· nhËn thøc ®îc r»ng ®Ó ®¹t ®îc sù tho¶ m·n c¸c nhu cÇu ®ã th× ph¶i lµm g× vµ sÏ ®¹t ®îc nh÷ng lîi Ých cô thÓ nµo.V× vËy, lîi Ých ®· trë thµnh mét ®éng lùc trùc tiÕp th«i thóc chñ thÓ ho¹t ®éng, vµ víi t c¸ch lµ ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña con ngêi, lîi Ých bao hµm trong nã c¸c lùc thóc ®Èy cña c¸c nhu cÇu cña chñ thÓ. Tuy nhiªn, ph¹m trï lîi Ých, tuú theo gãc ®é nghiªn cøu mµ cã thÓ chia ra lµm nhiÒu lo¹i nh lîi Ých c¸ nh©n, lîi Ých tËp thÓ, lîi Ých giai cÊp hoÆc lîi Ých kinh tÕ, lîi Ých chÝnh trÞ, lîi Ých vËt chÊt, lîi Ých tinh thÇn... Nhng trong tÊt c¶ c¸c h×nh thøc ®a d¹ng ®ã th× lîi Ých kinh tÕ cña tõng c¸ nh©n lµ cã vai trß quyÕt ®Þnh. Së dÜ nh vËy lµ v×: Tríc hÕt, cÇn ph¶i thÊy r»ng con ngêi ho¹t ®éng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng con ngêi trõu tîng mµ lµ nh÷ng con ngêi cô thÓ, nh÷ng ngêi mµ ho¹t ®éng lu«n diÔn ra tríc hÕt v× lîi Ých cña b¶n th©n hä nh M¸c ®· viÕt “...c¸c c¸ nh©n chØ theo ®uæi lîi Ých cña riªng m×nh,lîi Ých mµ hä coi lµ kh«ng nhÊt trÝ víi lîi Ých chung cña hä...” cho nªn hä coi lîi Ých chung ®ã lµ mét c¸i g× “xa l¹”, “kh«ng phô thuéc” vµo hä.Së dÜ 19 lîi Ých c¸ nh©n cã vai trß quan träng hµng ®Çu lµ v× nã ®îc c¸ nh©n nhËn biÕt tríc hÕt vµ h¬n n÷a, nã ®¸p øng ngay nh÷ng nhu cÇu thiÕt th©n cña mçi c¸ nh©n ®ã.ChÝnh v× vËy mµ lîi Ých c¸ nh©n lu«n lu«n lµ ®éng lùc trùc tiÕp vµ m¹nh mÏ nhÊt ®èi víi mäi ho¹t ®éng cña con ngêi ; tÊt c¶ c¸c lîi Ých kh¸c ®Òu thùc hiÖn th«ng qua lîi Ých c¸ nh©n. TiÕp ®ã, trong c¸c lîi Ých kh¸c nhau cña c¸ nh©n nh lîi Ých kinh tÕ, lîi Ých chÝnh trÞ, lîi Ých v¨n ho¸ x· héi... th× lîi Ých kinh tÕ lµ sù biÓu hiÖn cña nh÷ng quan hÖ kinh tÕ ®èi víi viÖc tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu vËt chÊt cÇn thiÕt ph¶n ¸nh ®êi sèng cña con ngêi díi h×nh thøc x¸c ®Þnh môc ®Ých ho¹t ®éng kinh tÕ cña con ngêi, ®îc coi lµ ®éng lùc c¬ b¶n nhÊt th«i thóc con ngêi tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu ®ã. Lîi Ých kinh tÕ cã vai trß quan träng nh vËy lµ do nã ®¸p øng trùc tiÕp nh÷ng nhu cÇu bøc thiÕt mang tÝnh sèng cßn cña con ngêi, nh Enghen ®· viÕt “...gièng nh §ac Uyn ®· t×m ra qui luËt ph¸t triÓn cña thÕ giíi h÷u c¬, M¸c ®· t×m ra quy luËt ph¸t triÓn cña lÞch sö loµi ngêi: con ngêi tríc hÕt cÇn ph¶i ¨n, uèng, chç ë vµ mÆc ®· råi míi cã thÓ lµm chÝnh trÞ, khoa häc, nghÖ thuËt, t«n gi¸o vµ... ®îc”. Nh vËy, theo sù ph©n tÝch ë trªn, lîi Ých kinh tÕ cña mçi c¸ nh©n cã vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi toµn bé ho¹t ®éng cña con ngêi víi t c¸ch lµ nh÷ng c¸ nh©n cô thÓ. Vµ v× lîi nhuËn,nÕu hiÓu mét c¸ch ®¬n gi¶n, thuÇn tuý lµ kho¶n lîi mµ mçi c¸ nh©n cã thÓ nhËn ®îc do c¸c ho¹t ®éng cña m×nh ®em l¹i, cã thÓ coi nh mét h×nh thøc ®Æc biÖt cña lîi Ých kinh tÕ c¸ nh©n. Cho nªn lîi Ých kinh tÕ c¸ nh©n nãi chung vµ lîi nhuËn nãi riªng cã vai trß nh mét ®éng lùc cña mäi ho¹t ®éng cña con ngêi vµ do ®ã lµ mét ®éng lùc c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn cña mçi c¸ nh©n. Kh«ng chØ cã vai trß lµ ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn cña mçi c¸ nh©n mµ trªn c¬ së lµ ®éng lùc cña mçi c¸ nh©n, lîi nhuËn cßn trë thµnh ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn cña toµn bé x· héi. §Ó thÊy ®îc ®iÒu nµy, chóng ta sÏ quay trë l¹i tiÕp tôc ph©n tÝch ph¹m trï lîi Ých ®Ó chØ ra sù chuyÓn biÕn cña lîi Ých c¸ nh©n, mµ trong ®ã quan träng nhÊt lµ lîi Ých kinh tÕ c¸ nh©n, tõ vai trß lµ ®éng lùc cña mçi c¸ nh©n tiÕn tíi vai trß lµ ®éng lùc ph¶n ¸nh sù ph¸t triÓn cña toµn bé x· héi. Nh ®· ph©n tÝch ë trªn, ta cã lîi Ých c¸ nh©n lµ ®éng lùc trùc tiÕp thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña con ngêi.Tuy nhiªn,mçi mét con ngêi cô thÓ kh«ng thÓ tån t¹i mét c¸ch ®éc lËp mµ ph¶i tån t¹i trong mét céng ®ång, mét x· héi. Vµ mÆc dï mçi c¸ nh©n ®îc thóc ®Èy bëi c¸c ®éng lùc lîi Ých cô thÓ kh¸c nhng nh×n chung,c¸c c¸ nh©n nµy ®Òu ph¸t triÓn theo nh÷ng xu híng cô thÓ nhÊt ®Þnh.MÆt kh¸c,mçi mét céng ®ång, mét x· héi kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ mét tËp hîp nh÷ng c¸ nh©n ®îc xÕp c¹nh nhau mµ gi÷a nh÷ng c¸ nh©n ®ã lu«n cã nh÷ng mèi quan hÖ qua l¹i, lu«n cã sù g¾n bã h÷u c¬ víi nhau.Cho nªn,sù h×nh thµnh,tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña c¸ nh©n nµy sÏ ¶nh hëng ®Õn nh÷ng c¸ nh©n kh¸c vµ tíi c¶ céng ®ång, x· héi. Nãi cô thÓ h¬n, sù ho¹t ®éng theo ®uæi nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n riªng lÎ ®· t¹o nªn sù vËn ®éng chung cña mét tËp thÓ hay cña c¶ mét céng ®ång x· héi theo nh÷ng xu híng vËn ®éng ph¸t triÓn nµo ®ã. Nh÷ng xu híng rÊt ®a d¹ng, kh¸c nhau thËm chÝ tr¸i ngîc nhau nµy ®· t¹o ra nh÷ng lùc ®Èy thóc ®Èy x· héi theo nh÷ng híng kh¸c nhau vµ tæng hîp c¸c lùc ®ã sÏ t¹o nªn mét “lùc b×nh hµnh” thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn theo mét xu híng chung. §óng nh F. Anghen ®· viÕt “...con ngêi lµm ra lÞch sö cña m×nh - v« luËn lµ lÞch sö nµy diÔn ra nh thÕ nµo - b»ng c¸ch lµ mçi con ngêi theo ®uæi nh÷ng môc ®Ých riªng, mong muèn mét c¸ch cã ý thøc,vµ chÝnh kÕt qu¶ chung cña v« sè nh÷ng ý muèn t¸c ®éng theo nhiÒu híng kh¸c nhau ®ã vµ cña nh÷ng ¶nh hëng mu«n vÎ cña nh÷ng ý muèn ®ã vµo thÕ giíi bªn ngoµi ®· t¹o ra lÞch sö...”. Nh vËy, tõ chç lµ ®éng lùc quyÕt ®Þnh sù ho¹t ®éng cña tõng c¸ nh©n riªng lÎ, lîi Ých trë thµnh ®éng lùc thóc ®Èy sù ho¹t ®éng cña c¸c nhãm,c¸c tËp ®oµn vµ c¸c céng ®ång x· héi, t¹o nªn c¸c xu híng vËn ®éng chung cña x· héi. Vµ tõ chç lµ ®éng lùc thóc ®Èy c¸c nhãm, c¸c tËp ®oµn, c¸c céng ®ång ngêi ho¹t ®éng, lîi Ých ®· trë thµnh mét trong nh÷ng ®éng lùc c¬ b¶n quyÕt ®Þnh sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn chung cña c¶ x· héi. 20