Tài liệu Kc154 sở hữu tư nhân

A. PhÇn më ®Çu Con ng-êi - víi t- c¸ch lµ mét thùc thÓ x· héi chØ cã thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn khi cã nh÷ng c¬ së vËt chÊt nhÊt ®Þnh. Ngay tõ thêi kú s¬ khai cña x· héi loµi ng-êi, ý thøc vÒ x· héi, vÒ céng ®ång ng-êi cßn h¹n chÕ nh-ng ng-êi nguyªn thuû ®· biÕt chiÕm gi÷ hao qu¶ tù nhiªn, chim thó s¨n b¾t ®-îc, nh÷ng c«ng cô lao ®éng gi¶n ®¬n ®Ó phôc vô cho nhu cÇu cña m×nh. Hay nãi c¸ch kh¸c, con ng-êi sinh ra tõ tù nhiªn, ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn con ng-êi ph¶i dùa vµo tù nhiªn, chiÕm h÷u tù nhiªn ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu nhÊt ®Þnh. Së h÷u ®-îc hiÓu lµ viÖc chiÕm gi÷ nh÷ng s¶n vËt tù nhiªn, nh÷ng thµnh qu¶ lao ®éng (Ngµy nay cßn bao gåm c¶ t- liÖu s¶n xuÊt) cña x· héi loµi ng-êi. Së h÷u lµ ph¹m trï c¬ b¶n, phøc t¹p vµ hµm xóc cña kinh tÕ - chÝnh trÞ häc, th-êng ®-îc bµn nhiÒu vµ còng ®ang tån t¹i kh«ng Ýt ý kiÕn kh¸c nhau vµ ®èi lËp nhau nh-ng tùu trung ®Òu dùa trªn nguyªn t¾c ph-¬ng ph¸p luËn coi së h÷u nh- qu¸ tr×nh chiÕm h÷u vµ nhÊn m¹nh mÆt ph¸p lý khi gi¶i thÝch néi dung kinh tÕ cña së h÷u khao häc kinh tÕ t- s¶n chØ thÊy trong së h÷u c¸c quyÒn tµi s¶n vµ sù ph©n biÖt ®ang t¨ng lªn cña c¸c quyÒn nµy; cßn kinh tÕ - chÝnh trÞ häc truyÒn thèng cña CNXH coi së h÷u nh- quan hÖ "Chñ - kh¸ch thÓ bÞ chiÕm h÷u bëi chñ thÓ" hay "Quan hÖ gi÷a con ng-êi vÒ viÖc chiÕm h÷u c¸c yÕu tè vµ kÕt qu¶ s¶n xuÊt" do ®ã th-êng c¸c quan niÖm trªn quy së h÷u t- b¶n chñ nghÜa thµnh sù chiÕm h÷u t- nh©n(chÕ ®é t- h÷u) vµ së h÷u XHCN thµnh sù chiÕm h÷u toµn d©n vÒ c¸c ®iÒu kiÖn vµ kÕt qu¶ s¶n xuÊt (chÕ ®é c«ng h÷u). Nh÷ng quan niÖm nµy béc lé chç yÕu lµ ®ång nhÊt c¸c quan hÖ ph¸p lý cña kiÕn tróc th-îng tÇng víi c¸c c¬ së kinh tÕ cña x· héi. LÉn lén c¸c hiÖn t-îng kinh tÕ víi c¸c quan hÖ bªn trong, æn ®Þnh, ®ang quy ®Þnh tÝnh chÊt vµ xu thÕ vËn ®éng cña c¸c hiÖn t-îng vµ qu¸ tr×nh nµy xo¸ nhoµ ranh giíi kh¸c nhau gi÷a c¸c chÕ ®é kinh tÕ vµ c¸c h×nh thøc së h÷u, do ®ã ®· hiÓn nhiªn h¹ thÊp vai trß lÞch sö, ®Æc biÖt cña së h÷u trong hÖ thèng së h÷u x· héi. C¸ch tiÕp cËn trªn 1 vÒ së h÷u ®· tá ra kh«ng ®Ó ®Ó gi¶i thÝch së h÷u t- s¶n hiÖn ®¹i h¬n n÷a "Nã trë thµnh c«ng cô biÖn hé cho viÖc Nhµ n-íc ho¸ toµn bé nÒn kinh tÕ vµ n¶y sinh hÖ thèng hµnh chÝnh chØ huy cña kinh doanh trong CNXH Nhµ n-íc". Do vËy, viÖc t×m hiÓu néi dung kinh tÕ cña së h÷u lµ cÇn thiÕt ch¼ng nh÷ng ®èi víi lý luËn kinh tÕ häc nãi chung mµ cßn ®Ó cã thÓ ®¸nh gi¸ ®-îc c¸c ®æi míi vµ thùc chÊt cña së h÷u t- s¶n hiÖn ®¹i, vÒ thùc chÊt cña m« h×nh XHCN kiÓu cò dùa trªn chÕ ®é c«ng h÷u thuÇn nhÊt, vµ vÒ con ®-êng tÊt yÕu chuyÓn ®æi nã sang thÞ tr-êng. §-¬ng nhiªn së h÷u nh- mét ph¹m trï kinh tÕ, kh¸c së h÷u nh- mét ph¹m trï cña luËt häc vµ c¸c khoa häc x· héi kh¸c, kh«ng ph¶i lµ quan hÖ chñ thÓ - kh¸ch thÓ, tuy r»ng quan hÖ chñ thÓ - kh¸ch thÓ "VËt liÖu x©y dùng" cho së h÷u kinh tÕ vµ lµ xuÊt ph¸t ®iÓm cho mäi qu¸ tr×nh kinh tÕ. H¬n n÷a, ®· cã sù chuyÓn ho¸ së h÷u thùc tÕ thµnh së h÷u kinh tÕ ®-îc g©y ra bëi qu¸ tr×nh ph¶n øng kinh tÕ - x· héi, trong ®iÒu kiÖn ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ cã sù trao ®æi s¶n phÈm lao ®éng (Mµ ®iÒu kiÖn trao ®æi lµ: chiÕm h÷u t- nh©n vÒ c¸c s¶n phÈm kh¸c nhau vµ sù trao ®æi lµ t-¬ng ®-¬ng). VËy c¸c quan hÖ kinh tÕ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö nhÊt ®Þnh ®· b¾t buéc sù chiÕm h÷u riªng rÏ cña nh÷ng ng-êi kh¸c nhau vÒ c¸c ®iÒu kiÖn vµ kÕt qu¶ s¶n xuÊt kh¸c nhau, nãi c¸ch kh¸c, b¾t buéc xuÊt hiÖn h×nh th¸i ®èi kh¸ng cña sù thèng nhÊt x· héi, xuÊt hiÖn m©u thuÉn kinh tÕ gi÷a nh÷ng ®¹i diÖn c¸c yÕu tè s¶n xuÊt tøc lµ c¸c quan hÖ së h÷u. Tõ ®©y, cã thÓ rót ra c¸c kÕt luËn chÝnh vÒ vÊn ®Ò së h÷u, tr-íc khi chóng ta ®i ph©n tÝch cô thÓ sù tån t¹i, vËn hµnh cña nã trong "NÒn kinh tÕ thÞ tr-êng theo ®Þnh h-íng XHCN ë ViÖt Nam": Thø nhÊt, B¶n chÊt së h÷u nh- mét ph¹m trï kinh tÕ béc lé ra ë chç nã chøa ®ùng c¸c chÊt l-îng x· héi ®Æc biÖt, g©y ra bëi sù ph©n cùc kinh tÕ gi÷a c¸c vËt kh¸c nhau vµ nh÷ng ng-êi kh¸c ®¹i diÖn cho vËt, do ®ã b¾t buéc ph¶i cÇn ®Õn nhau. 2 Thø hai, së h÷u lu«n gi¶ ®Þnh (b¾t buéc) c¸c c¬ së t- nh©n cña m×nh, nã ®¶m b¶o sù quan t©m kinh tÕ cña ng-êi s¶n xuÊt hµng ho¸ - ®éng lùc thùc sù cña s¶n xuÊt, ®¶m b¶o ho¹t ®éng b×nh th-êng vµ hiÖu qu¶ cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi. D. Ricado nãi ®¹i ý: Së h÷u t- nh©n nh- lµ kÕt qu¶ cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi. Thø ba, nh-ng së h÷u t- nh©n nh- lµ h×nh th¸i lÞch sö chung, lµ ®iÒu kiÖn x· héi chung cña s¶n xuÊt, lu«n tån t¹i d-íi nh÷ng h×nh th¸i cô thÓ, ®Æc thï cña së h÷u. Thø t-, quan hÖ së h÷u lµ quan hÖ x· héi tr×u t-îng, chØ béc lé khi ta ph©n tÝch c¸c chÊt l-îng kinh tÕ. Thø n¨m, béc léc c¸c c¬ së chung thèng nhÊt gi÷a së h÷u vµ gi¸ trÞ. §ã lµ nhê gi¸ trÞ ph¸t triÓn trªn c¬ së quan hÖ së h÷u; Nãi c¸ch kh¸c së h÷u lµ quan hÖ ®Þnh tÝnh cña quan hÖ kinh tÕ, cßn gi¸ trÞ lµ quan hÖ ®Þnh l-îng cña c¸c quan hÖ nµy. Víi lý luËn trªn, nhiÒu c«ng tr×nh khoa häc nghiªn cøu lÞch sö, x· héi, triÕt häc... ®Òu thèng nhÊt r»ng: së h÷u - mét ph¹m trï kinh tÕ mang yÕu tè kh¸ch quan - xuÊt hiÖn, ph¸t triÓn song sung trung víi sù xuÊt hiÖn, tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng-êi. MÆt kh¸c, quan hÖ së h÷u vµ chÕ ®é së h÷u cßn mang b¶n chÊt giai cÊp. Chóng ta ®øng trªn lËp tr-êng t- t-ëng lµ chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®Ó nghiªn cøu vÊn ®Ò së h÷u qua c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi vµ ®Æc biÖt quan träng lµ "VÊn ®Ò së h÷u trong nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng ®Þnh h-íng XHCN ë ViÖt Nam hiÖn nay". H¬n thÕ n÷a, ngµy nay "VÊn ®Ò së h÷u" cßn lµ ®èi t-îng nghiªn cøu cña nhiÒu m«n khoa häc x· héi kh¸c víi c¸c gãc ®é tiÕp cËn kh¸c nhau, nh-: Lý luËn chung vÒ nhµ n-íc vµ ph¸p luËt; LuËt d©n sù; LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh; LuËt doanh nghiÖp; LuËt ®Êt ®ai; Kinh tÕ m«i tr-êng vv... §©y cßn lµ vÊn ®Ò quan t©m cã tÝnh chÊt sèng cßn cña mäi giai cÊp, mäi tæ chøc vµ c¸ nh©n: Së h÷u vÒ t- liÖu s¶n xuÊt lµ c¬ së kinh tÕ ®Çu tiªn quyÕt 3 ®Þnh ®Þa vÞ thèng trÞ x· héi cña giai cÊp cÇm quyÒn; Së h÷u lµ c¬ së kinh tÕ vµ lµ c¬ së ph¸p lý ®Ó c¸c chñ thÓ thùc hiÖn c¸c quyÒn n¨ng ph¸p lý trªn ®ã. §èi víi n-íc ta hiÖn nay, thùc hiÖn viÖc qu¸ ®é ®i lªn chñ nghÜa x· héi kh«ng qua giai ®o¹n ph¸t triÓn TBCN lµ mét m« thøc kh«ng cã tiÒn lÖ th× viÖc ®ßi hái ph¶i cñng cè vµ hoµn thiÖn mét hÖ thèng lý luËn khoa häc s¾c bÐn, trong ®ã cã lý luËn vÒ vÊn ®Ò së h÷u" lµ tÊt yÕu kh¸ch quan. Nã kh«ng chØ lµ kim chØ nam cho hµnh ®éng kinh tÕ cña ®Êt n-íc, mµ cßn gãp phÇn gi¶i quyÕt, th¸o gì v-íng m¾c, kh¾c phôc sai lÇm lÖch l¹c cña thùc tiÔn qu¶n lý ®iÒu hµnh ph¸t sinh v× sù hoµn thiÖn cña chÕ ®é së h÷u XHCN, tõ ®©y t¹o ra c¸i nÒn vËt chÊt ph¸p lý cho c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n-íc, phÊn ®Êu cho môc tiªu d©n giµu n-íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, v¨n minh. Trong tÊt c¶ sù hiÓu biÕt cßn h¹n chÕ cña m×nh em xin ®-îc tr×nh bµy vÊn ®Ò ®Æt ra cña ®Ò ¸n víi lßng mong muèn ®-îc häc hái hiÓu biÕt d-íi sù chØ b¶o vµ h-íng dÉn cña thÇy gi¸o Lª ViÖt. §Ó bµi viÕt sau cña em ®-îc hoµn thiÖn. Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n! 4 B. PhÇn néi dung I. Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vÒ ph¹m trï së h÷u 1. Mét sè kh¸i niÖm liªn quan a. ChiÕm h÷u lµ g×? §Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn con ng-êi ph¶i dùa vµo tù nhiªn, chiÕm h÷u lµ ph¹m trï kh¸ch quan, tÊt yÕu, vÜnh viÔn, lµ ®iÒu kiÖn tr-íc tiªn cña ho¹t ®éng lao ®éng s¶n xuÊt. Chñ thÓ chiÕm h÷u lµ c¸ nh©n, tËp thÓ vµ x· héi. §èi t-îng cña chiÕm h÷u tõ buæi ban ®Çu cña loµi ng-êi lµ c¸i cã s½n trong tù nhiªn cïng víi sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt. C¸c chñ thÓ chiÕm h÷u kh«ng chØ chiÕm h÷u tù nhiªn mµ c¶ x· héi, t- duy, th©n thÓ, c¶ c¸c v« h×nh vµ c¸i h÷u h×nh. Trong kinh tÕ, chiÕm h÷u c¶ s¶n xuÊt, ph©n phèi, trao ®æi vµ tiªu dïng. b. Së h÷u lµ g×? Theo quan ®iÓm cña M¸c xÝt kh¸i niÖm gèc cña së h÷u lµ "Sù chiÕm h÷u". Theo ®ã: Së h÷u lµ h×nh thøc x· héi - lÞch sö nhÊt ®Þnh cña sù chiÕm h÷u, cho nªn cã thÓ nãi: Së h÷u lµ ph-¬ng thøc chiÕm h÷u mang tÝnh chÊt lÞch sö cô thÓ cña con ng-êi, nh÷ng ®èi t-îng dïng vµo môc ®Ých s¶n xuÊt vµ phi s¶n xuÊt. Së h÷u lu«n lu«n g¾n liÒn víi vËt dông - ®èi t-îng cña sù chiÕm h÷u. §ång thêi së h÷u kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ vËt dông, nã cßn lµ quan hÖ gi÷a con ng-êi víi nhau vÒ vËt dông. Quan hÖ së h÷u cã thÓ lµ nh÷ng quan hÖ vÒ kinh tÕ vµ ph¸p lý. Nãi c¸ch kh¸c, quan hÖ së h÷u vÒ kinh tÕ lµ hiÖn diÖn cña bé mÆt ph¸p lý, theo nghÜa réng quan hÖ së h÷u kinh tÕ lµ tæng hoµ c¸c quan hÖ s¶n xuÊt - x· héi, tøc lµ 5 c¸c quan hÖ cña c¸c giai ®o¹n t¸i s¶n xuÊt x· héi. Nh÷ng ph-¬ng tiÖn sèng, bao gåm nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt trùc tiÕp, ph©n phèi, trao ®æi, l-u th«ng vµ tiªu dông ®-îc xÐt trong tæng thÓ cña chóng. Quan hÖ së h÷u ph¸p lý lµ tæng hoµ c¸c quan hÖ së h÷u, sö dông vµ qu¶n lý. Nh÷ng quan hÖ nµy t¹o ra vµ ghi nhËn c¸c quan hÖ kinh tÕ qua c¸c nguyªn t¾c vµ chuÈn mùc ph¸p lý. §Ó nªu bËt sù thèng nhÊt cña c¸c quan hÖ së h÷u c¶ ph-¬ng diÖn kinh tÕ vµ ph¸p lý. Së h÷u vÒ mÆt ph¸p lý ®-îc xem lµ quan hÖ gi÷a ng-êi víi ng-êi vÒ ®èi t-îng së h÷u. Th«ng th-êng vÒ mÆt ph¸p lý, së h÷u ®-îc ghi trong hiÕn ph¸p, luËt cña nhµ n-íc, nã kh¼ng ®Þnh ai lµ chñ thÓ cña ®èi t-îng së h÷u. Së h÷u vÒ mÆt kinh tÕ biÓu hiÖn th«ng qua thu nhËp, thu nhËp ngµy cµng cao, së h÷u vÒ mÆt kinh tÕ ngµy cµng ®-îc thùc hiÖn. Së h÷u lu«n h-íng tíi lîi Ých kinh tÕ, chÝnh nã lµ ®éng lùc cho ho¹t ®éng kinh tÕ. Sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña quan hÖ së h÷u vÒ h×nh thøc, ph¹m vi møc ®é kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm cña chñ quan mµ lµ do yªu cÇu cña quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊtl tr×nh ®é cña lùc l-îng s¶n xuÊt. Haylµ sù vËn ®éng cña quan hÖ së h÷u lµ qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn. Sù biÕn ®éng cña quan hÖ së h÷u xÐt c¶ vÒ mÆt chñ thÓ vµ ®èi t-îng së h÷u. §èi t-îng së h÷u: Trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû lµ c¸i s½n cã trong tù nhiªn (hiÖn vËt). §Õn x· héi n« lÖ, cïng víi së h÷u vËt lµ së h÷u ng-êi n« lÖ. X· héi phong kiÕn ®èi t-îng së h÷u lµ t- liÖu s¶n xuÊt (®Êt ®ai, c«ng cô lao ®éng...) trong x· héi t- b¶n ®èi t-îng së h÷u kh«ng chØ vÒ mÆt hiÖn vËt mµ quan träng h¬n vÒ mÆt gi¸ trÞ, mÆt tiÒn tÖ.Ngµy nay, cïng víi së h÷u vÒ mÆt hiÖn vËt vµ gi¸ trÞ cña t- liÖu s¶n xuÊt, ng-êi ta chó träng nhiÒu ®Õn së h÷u c«ng nghiÖp, së h÷u trÝ tuÖ, gi¸o dôc... c. Quan hÖ së h÷u lµ g×? Mèi quan hÖ gi÷a ng-êi víi ng-êi trong qu¸ tr×nh chiÕm h÷u vµ s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt trong x· héi lµ quan hÖ së h÷u. Quan hÖ së h÷u ph¶n ¸nh sù chiÕm gi÷ t- liÖu s¶n xuÊt vµ c¸c s¶n phÈm tiªu dïng, nã biÓu hiÖn qua mèi quan hÖ vËt - vËt. Quan hÖ së h÷u lµ mét lo¹i quan hÖ x· héi ph¸t sinh, 6 tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh chiÕm h÷u, mµ khi xem xÐt d-íi gãc ®é ph¸p lý nã bao gåm 3 bé phËn cÊu thµnh chñ thÓ, kh¸ch thÓ vµ néi dung. d. C¸c h×nh thøc së h÷u: H×nh thøc ®Çu tiªn, lµ c«ng h÷u, sau ®ã do sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt, cã s¶n phÈm d- thõa, cã kÎ chiÕm lµm cña riªng xuÊt hiÖn t- h÷u. §ã lµ hai h×nh thøc së h÷u c¬ b¶n thÓ hiÖn ë n-íc ®ã, quy m« vµ ph¹m vi së h÷u kh¸c nhau, phô thuéc vµo tr×nh ®é lùc l-îng s¶n xuÊt vµ lîi Ých cña chñ së h÷u chi phèi. Ch¼ng h¹n, c«ng h÷u thÓ hiÖn th«ng qua së h÷u nhµ n-íc, së h÷u toµn d©n. Ngoµi ra cßn cã h×nh thøc së h÷u hçn hîp. Nã xuÊt hiÖn tÊt yÕu do yªu cÇu ph¸t triÓn lùc l-îng s¶n xuÊt vµ quy tr×nh x· héi ho¸ nãi chung ®ßi hái. Së h÷u hçn hîp h×nh thµnh th«ng qua hîp t¸c liªn doanh liªn kÕt tù nguyÖn ph¸t hµnh mua b¸n cæ phiÕu v.v... Tùu trung l¹i, kh¸i qu¸t l¹i th× cã hai h×nh thøc c¬ b¶n: C«ng h÷u vµ th÷u. Cßn l¹i lµ kÕt qu¶ cña sù kÕt hîp gi÷a chóng víi nhau. e. QuyÒn së h÷u lµ g×? V× c¬ së kinh tÕ ®¶m b¶o cho sù thèng trÞ vÒ chÝnh trÞ - t- t-ëng lµ c¸c quan hÖ së h÷u cã lîi cho giai cÊp thèng trÞ. Giai cÊp thèng trÞ dïng tõ mét bé phËn cña c«ng cô ph¸p luËt quy ®Þnh vÒ chÕ ®é së h÷u ®Ó thÓ chÕ ho¸ ý chÝ cña giai cÊp h×nh thµnh hÖ thèng c¸c quy ph¹m ph¸p luËt c¸c quy ph¹m ph¸p luËt nµy quy ®Þnh, cñng cè vµ duy tr× dù tÝnh vµ ®Þa vÞ thèng trÞ giai cÊp. V× vËy quyÒn së h÷u lµ mét ph¹m trï ph¸p lý. Nã cã nhiÖm vô x¸c lËp vµ b¶o vÖ quyÒn cña chñ së h÷u trong viÖc chiÕm h÷u, sö dông vµ ®Þnh ®o¹t ®èi t-îng tµi s¶n thuéc quyÒn së h÷u cña m×nh. Víi t- c¸ch lµ mét chÕ ®Þnh ph¸p luËt, quyÒn së h÷u chØ ra ®êi khi x· héi cã ph©n chia giai cÊp vµ cã Nhµ n-íc. Cßn theo nghÜa hÑp, quyÒn së h÷u ®-îc hiÓu lµ møc ®é xö sù mµ ph¸p luËt cho phÐp mét chñ thÓ ®-îc thùc hiÖn c¸c quyÒn chiÕm h÷u, sö dông, ®Þnh ®o¹t trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh (quyÒn n¨ng d©n sù). Ngoµi ra theo mét ph-¬ng diÖn kh¸c quyÒn së h÷u lµ mét quan hÖ ph¸p luËt d©n sù vÒ së h÷u (cã ba yÕu tè: Chñ thÓ, kh¸ch thÓ, néi dung). g. ChÕ ®é së h÷u lµ g×? 7 Ph¹m trï së h÷u khi ®-îc thÓ chÕ ho¸ thµnh quyÒn së h÷u (nh- tr×nh bµy ë trªn), ®-îc thùc hiÖn th«ng qua c¬ chÕ nhÊt ®Þnh gäi lµ chÕ ®é së h÷u. ChÕ ®é së h÷u ®-îc Nhµ n-íc x¸c lËp vµ ®-îc ghi nhËn trong hiÕn ph¸p. Nã chøa ®ùng hÖ thèng c¸c quy ph¹m ph¸p luËt vÒ së h÷u vµ c¬ chÕ, kiÒu kiÖn, thñ tôc ph¸p lý ®Ó ¸p dông, thùc hiÖn c¸c quy ph¹m ®ã. 2. Hai chÕ ®é së h÷u c¬ b¶n trong lÞch sö. a. Sù xuÊt hiÖn vµ tån t¹i cña chÕ ®é së h÷u t- nh©n: Trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû ë gian ®o¹n cuèi do sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt sau ba cuéc ph©n c«ng lao ®éng x· héi (lÇn 1, ngµnh tr¨n nu«i t¸ch khái trång trät; lÇn 2, thñ c«ng nghiÖp t¸ch khái c«ng nghiÖp; lÇn 3,víi sù xuÊt hiÖn cña tÇng lín th-¬ng nh©n). Do n¨ng xuÊt lao ®éng ®· lao h¬n tr-íc, con ng-êi cã kinh nghiÖm h¬n v.v... Trong x· héi cã s¶n phÈm d- thõa vµ xuÊt hiÖn nh÷ng ng-êi chiÕm ®o¹t cña c¶i d- thõa ®ã vµ trë thµnh giµu cã, (t- h÷u riªng) l¹i cã nh÷ng ng-êi do yÕu kÐm mµ nghÌo ®ãi... TÊt c¶ ®Èy nhanh qu¸ tr×nh ph©n ho¸ tÇng líp x· héi vµ giai cÊp xuÊt hiÖn. Cã giai cÊp th× tÊt yÕu cã ®Êu tranh giai cÊp. §Ó cuéc ®Êu tranh giai cÊp n»m trong vßng trËt tù nhÊt ®Þnh kh«ng ph¸ vì x· héi th× cã mét tæ chøc ®Æc biÖt ra ®êi, tùa hå nh- ®øng trªn x· héi vµ qu¶n lý x· héi. §ã lµ Nhµ nø¬c. 8 S¬ ®å v¾n t¾t: Së h÷u t- nh©n vµ c¸c h×nh th¸i chñ yÕu cña nã. I. H×nh th¸i së h÷u t- nh©n ®¬n gi¶n. Ng-êi së h÷u A (Ng-êi s¶n xuÊt hµng ho¸) Së h÷u thùc tÕ Hµng ho¸ A C¸c quan hÖ ph©n c«ng lao ®éng x· héi C¸c quan hÖ së h÷u Ng-êi së h÷u B (Ng-êi s¶n xuÊt hµng ho¸) Së h÷u thùc tÕ Hµng ho¸ B II.H×nh th¸i së h÷u t- nh©n TBCN Ng-êi së h÷u A (Nhµ t- b¶n) C¸c quan hÖ ph©n c«ng lao ®éng x· héi T- liÖu SX vµ TD Së h÷u thùc tÕ Ng-êi së h÷u B (Ng-êi s¶n xuÊt hµng ho¸) Søc lao ®éng C¸c quan hÖ së h÷u Së h÷u thùc tÕ III. h×nh th¸i nhµ n-íc cña së h÷u t- nh©n ®¬n Së gi¶n h÷u kinh tÕ Ng-êi së h÷u A (Nhµ n-íc - ng-êi SX hµng ho¸) Hµng ho¸ A Së h÷u thùc tÕ Ng-êi së h÷u B (Ng-êi s¶n xuÊt hµng ho¸) C¸c quan hÖ ph©n c«ng lao ®éng x· héi Hµng ho¸ B quan hÖ së h÷u IV. h×nh th¸i nhµ n-íc cña së h÷u t- nh©nC¸c TBCN Ng-êi së h÷u A (Nhµ n-íc - nhµ t- b¶n) T- liÖu SX vµ t- liÖu SH Së h÷u thùc tÕ Së h÷u kinh tÕ Ng-êi së h÷u B (Ng-êi lao ®éng lµm thuª) C¸c quan hÖ ph©n c«ng lao ®éng x· héi Ng-êi së ®éng h÷u B Søc lao (Ng-êiSëlao ®éng h÷u thùclµm tÕ thuª) C¸c quan hÖ së h÷u Së h÷u kinh tÕ Søc lao ®éng Qua s¬ ®å trªn cho ta thÊy së h÷u t- nh©n trong c¸c ph-¬ng thøc s¶n xuÊt kh¸c nhau cña lÞch sö ph¸t triÓn cña loµi ng-êi víi tÝnh chÊt vµ møc ®é thÓ hiÖn kh¸c nhau: * Trong chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ: Ph¸p luËt cña nhµ nø¬c chñ n« duy tr× vµ b¶o vÖ chÕ ®é së h÷u cña chñ n« ®èi víi tÊt c¶ c¸c t- liÖu s¶n xuÊt cña x· 9 héi ngay c¶ së h÷u b¶n th©n ng-êi n« lÖ (n« lÖ lµ c«ng cô biÕt nãi kh«ng ®-îc xem lµ ng-êi). ë ®©y, tr×nh ®é t- h÷u cña cßn thÊp nh-ng tÝnh chÊt kh¾c nghiÖt vµ bÊt b×nh ®¼ng lµ tuyÖt ®èi. * Trong x· héi phong kiÕn: Së h÷u ®¼ng cÊp phong kiÕn thÓ hiÖn râ ë chÕ ®é"phong t-íc, cÊp ®iÒn" cña c¸c vua chóa phong kiÕn. Nhµ n-íc vµ ph¸p luËt phong kiÕn b¶o vÖ, duy tr× chÕ ®é së h÷u cña ®Þa chñ l·nh chóa phong kiÕn ®èi víi ruéng ®Êt vµ duy tr× t×nh tr¹ng nöa phong kiÕn cña n«ng d©n vµ giai cÊp phong kiÕn. * Trong chÕ ®é t- b¶n chñ nghÜa: Trªn c¬ së tan r· dÇn cña së h÷u phong kiÕn ®· xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn quan hÖ së h÷u t- s¶n. §ã lµ chÕ ®é chiÕm h÷u t- nh©n t- b¶n chñ nghÜa vÒ t- liÖu s¶n xuÊt vµ bãc lét gi¸ trÞ thÆng d- (do c«ng nh©n lµm thuª s¸ng t¹o ra bÞ giai cÊp t- s¶n chiÕm kh«ng) ë ®©y lµ giai ®o¹n cña tr×nh ®é t- h÷u g¾n víi ®Æc tr-ng cña x· héi tb¶n. ChÕ ®é t- h÷u ®-îc qui ®Þnh lµ thiªng liªng bÊt kh¶ x©m ph¹m. Giai cÊp t- s¶n víi ph-¬ng ph¸p, thñ ®o¹n bãc lét míi víi tr×nh ®é cao t- h÷u trong x· héi t- b¶n chñ nghÜa n»m chñ yÕu tËp trung trong tay giai cÊp t- s¶n, c¸c tËp ®oµn t- b¶n, c¸c nhµ t- b¶n n¾m trong tay t- liÖu s¶n xuÊt. * Trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH: Theo c¸c nhµ kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c - Lª nin th× cã 2 ph-¬ng thøc qu¸ ®é lªn CNXH. §èi víi nh÷ng n-íc nh- nø¬c ta qu¸ ®é lªn CNXH tõ mét n-íc nghÌo, l¹c hËu ch-a qua giai ®o¹n ph¸t triÓn TBCN, th× nhÊt thiÕt cÇn cã mét thêi kú lÞch sö víi sù tån t¹i cña ®a thµnh phÇn kinh tÕ víi ®a h×nh thøc së h÷u, trong ®ã cã së h÷u t- nh©n ®Ó sö dông søc m¹nh vµ -u thÕ cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸, tÊt c¶ nh»m t¹o ra tiÒn ®Ò x©y dùng c¬ së vËt chÊt kü thuËt cÇn thiÕt cho CNXH. MÆc dï vËy, trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ ë n-íc ta hiÖn nay nh»m ph¸t triÓn lùc l-îng s¶n xuÊt th× së h÷u nhµ n-íc, kinh tÕ nhµ n-íc vÉn gi÷ vai trß chñ ®¹o ®Ó ®Þnh h-íng cho së h÷u t- nh©n nãi riªng vµ nÒn kinh tÕ n-íc ta nãi chung ®i theo ®óng quÜ ®¹o. 10 ChÝnh C.M¸c vµ F. ¡nghen trong t¸c phÈm tuyªn ng«n cña §¶ng céng s¶n, «ng ®· nhÊn m¹nh "chñ nghÜa céng s¶n kh«ng xo¸ bá cña ai quyÒn chiÕm h÷u c¸c cña c¶i mµ chØ xo¸ bá viÖc dïng nh÷ng cña c¶i Êy ®Ó n« dÞch lao ®éng cña ng-êi kh¸c". b. ChÕ ®é së h÷u x· héi vÒ t- liÖu s¶n xuÊt. Chñ nghÜa M¸c ®· kh¼ng ®Þnh: "Kh«ng thÓ xo¸ bá ngay t- h÷u vµ thiÕt l©p ngay chÕ ®é c«ng h÷u vÒ t- liÖu s¶n xuÊt" Sù b×nh ®¼ng vÒ mÆt x· héi cña con ng-êi trong mèi quan hÖ qua l¹i cña hä ®èi víi t- liÖu s¶n xuÊt tøc lµ sù chiÕm h÷u mµ tiªu chÝ duy nhÊt cña nã lµ lao ®éng sèng. Sù kh¼ng ®Þnh m×nh nh- lµ mét chÕ ®é së h÷u. Sù bÊt b×nh ®¼ng x· héi cho phÐp mét sè ng-êi nµy (ng-êi chñ së h÷u) chiÕm ®o¹t lao ®éng cña nh÷ng ng-êi kh¸c (nh÷ng ng-êi kh«ng ph¶i lµ chñ së h÷u) ®-îc coi lµ chÕ ®é së h÷u. Tïy thuéc vµo kh¶ n¨ng chiÕm ®o¹t lao ®éng cña m×nh hay cña ng-êi kh¸c mµ ph©n ra 2 kiÓu chÕ ®é së h÷u: chÕ ®é t- h÷u mang tÝnh bãc lét dùa trªn lao ®éng cña ng-êi kh¸c vµ chÕ ®é t- h÷u lao ®éng dùa trªn lao ®éng cña chÝnh b¶n th©n m×nh. KiÓu chÕ ®é t- h÷u thø hai, ch¼ng h¹n nh- c¸c ®iÒn chñ hiÖn nay kh«ng sö dông hoÆc hÇu nh- kh«ng sö dông lao ®éng lµm thuª, ngµy nay cã thÓ liªn kÕt vµo c¸c hÖ thèng kinh tÕ c¶ TBCN vµ XHCN. Trªn ph-¬ng diÖn chñ thÓ, chÕ ®é t- h÷u ph©n chia thµnh t- h÷u c¸ nh©n vµ th÷u tËp thÓ bao gåm c¶ së h÷u tËp thÓ cæ phÇn - së h÷u toµn d©n vµ së h÷u tËp thÓ lao ®éng. ChÕ ®é t- h÷u ®-îc ®em so s¸nh víi chÕ ®é c«ng h÷u. Thùc chÊt cña sù so s¸nh lµ ë chç: Së h÷u nhµ n-íc kh«ng ph¶i mäi lóc mäi n¬i ®Òu cã nghÜa lµ së h÷u c«ng céng. VÊn ®Ò kh«ng chØ ë chç chÕ ®é c«ng h÷u cã thÓ cã h×nh thøc. Së h÷u nhµ nø¬c vµ së h÷u tËp thÓ, mµ cßn ë trong b¶n chÊt cña chÝnh c¸c quan hÖ x· héi. Quèc h÷u ho¸ ®-îc coi lµ ph-¬ng thøc, biÖn ph¸p c¶i t¹o chÕ ®é t- h÷u thµnh së h÷u nhµ n-íc, lµ viÖc lµm mang tÝnh chÊt chÝnh trÞ ph¸p lý. ViÖc lµm nµy cã ý nghÜa x· héi ho¸ s¶n xuÊt mét c¸ch h×nh thøc, nghÜa lµ chØ lµm thay ®æi c¸c quan hÖ s¶n xuÊt vÒ mÆt ph¸p lý sao cho phï hîp 11 ý chÝ cña Nhµ n-íc lµm luËt. V× vËy ngµy nay quan hÖ së h÷u XHCN vµ quan hÖ së h÷u TBCN ®Òu cã së h÷u nhµ n-íc. Së h÷u nhµ n-íc trë thµnh chÕ ®é c«ng h÷u XHCN chØ khi thùc hiÖn ®-îc x· héi ho¸ s¶n xuÊt thùc sù. SÏ diÔn ra mét sù c¶i tiÕn tËn gèc c¸c quan hÖ së h÷u mµ b¶n chÊt XHCN cña chÕ ®é së h÷u, ®-îc thÎ hiÖn th«ng qua lîi Ých cña nh÷ng ng-êi lao ®éng (c«ng d©n, n«ng d©n tri thøc). Cã thÓ nãi r»ng c¸c mèi quan hÖ x· héi ®-îc h×nh thµnh trªn c¬ së xo¸ bá lao ®éng lµm thuª lµ biÓu hiÖn trùc tiÕp kh«ng chØ riªng cña chÕ ®é së h÷u XHCN. Qua ph©n tÝch trªn ta cã thÓ nhËn xÐt nh- sau: *Thø nhÊt, cÇn ph©n biÖt chÕ ®é cã tÝnh chÊt bãc lét víi chÕ ®é së h÷u lao ®éng kh«ng mang tÝnh bãc lét. * Thø hai, kh«ng ph¶i chÕ ®é c«ng h÷u tù nã, mµ chÝnh chÕ ®é së h÷u c¸ nh©n n¶y sinh trªn c¬ së nh÷ng thµnh tùu cña thêi ®¹i TBCN víi sù tÊt yÕu dÉn ®Õn sù xo¸ bá chÕ ®é t- h÷u vµ kh¼ng ®Þnh chÕ ®é c«ng h÷u míi lµ sù phñ ®Þnh trùc tiÕp chÕ ®é t- h÷u TBCN. * Thø ba, chÕ ®é së h÷u c¸ nh©n cã thÓ xem lµ chÕ ®é t- h÷u manh món, hay së h÷u c¸ nh©n mang tÝnh chÊt tiªu dïng vµ còng cã thÓ lµ chÕ ®é së h÷u mang tÝnh chÊt s¶n xuÊt ph¸t sinh tõ chÕ ®é c«ng h÷u. * Thø t-, chÕ ®é c«ng h÷u kh«ng thÓ ph¸t triÓn nÕu kh«ng cã chÕ ®é së h÷u c¸ nh©n. Còng nh- lµ viÖc quay trë l¹i së h÷u c¸ nh©n trªn c¬ së bæ xung lÉn nhau cña së h÷u tËp thÓ vµ së h÷u c¸ nh©n lao ®éng ®ã, tr-íc hÕt lµ trong ho¹t ®éng trÝ tuÖ, t¹o ra tiÒn ®Ò cho sù h×nh thµnh c¸i mµ theo C.M¸c lµ"nh©n c¸ch tù do" "Sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña con ng-êi". Còng cÇn ph¶i ph©n biÖt chÕ ®é c«ng h÷u XHCN (biÓu hiÖn tËp trung cña chÕ ®é së h÷u x· héi), víi chÕ ®é së h÷u c«ng, c«ng cña tÊt c¶ c¸c thµnh viªn x· héi trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû ®èi víi mäi cña c¶i x· héi (kh«ng cã sù ph©n biÖt thµnh phÇn, kh«ng ai cã ®Æc quyÒn ®Æc lîi, mäi ng-êi ®Òu b×nh ®¼ng, hµnh vi cña mäi ng-êi do c¸c quy ph¹m x· héi ®iÒu chØnh...). 12 3. Sù h×nh thµnh ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi cña së h÷u lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt. a. Hai mÆt cña nÒn s¶n xuÊt x· héi (Ph-¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi). S¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt lµ c¬ së cña ®êi sèng x· héi. + Lùc l-îng s¶n xuÊt: Ph¶n ¸nh tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn cña con ng-êi, nã biÓu hiÖn n¨ng lùc thùc tiÔn cña con ng-êi trong qu¸ tr×nh t¹o ra cña c¶i vËt chÊt. Lùc l-îng s¶n xuÊt x· h«i bao gåm: T- liÖu s¶n xuÊt vµ ng-êi lao ®éng víi nh÷ng kinh nghiÖm s¶n xuÊt, kü n¨ng, kü x¶o, vµ thãi quen lao ®éng cña hä. Trong sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt do c«ng cô lao ®éng vµ tr×nh ®é khoa häc - kü thuËt (ngµy nay trë thµnh lùc l-îng s¶n xuÊt trùc tiÕp lµ ®éng lùc ph¸t triÓn nhanh, m¹nh) ph¸t triÓn, trong ®ã kü n¨ng, lao ®éng cña con ng-êi lµ quyÕt ®Þnh. Con ng-êi lµ nh©n tè trung t©m lµ môc ®Ých cña nÒn s¶n xuÊt x· héi. Trong ®iÒu kiÖn ngµy nay, cuéc c¸ch m¹ng khoa häc - kü thuËt - c«ng nghÖ rÊt ph¸t triÓn, vÞ trÝ trung t©m cñ con ng-êi cµng ®-îc nhÊn m¹nh. Do vËy, viÖc n©ng cao d©n trÝ lµ nhu cÇu bøc b¸ch. Nã võa lµ ®ßi hái cña nÒn s¶n xuÊt x· héi, võa lµ ®iÒu kiÖn ®Ó thóc ®Èy nÒn s¶n xuÊt x· héi ph¸t triÓn nhanh h¬n. - Quan hÖ s¶n xuÊt: Lµ quan hÖ kinh tÕ gi÷a ng-êi víi ng-êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt x· héi: Quan hÖ s¶n xuÊt bao gåm quan hÖ kinh tÕ - x· héi vµ quan hÖ kinh tÕ - tæ chøc. Trong ®ã quan hÖ kinh tÕ - x· héi biÓu hiÖn ë 3 mÆt (3 yÕu tè cÊu thµnh). Quan hÖ së h÷u t- liÖu s¶n xuÊt, quan hÖ tæ chøc - qu¶n lý vµ quan hÖ ph©n phèi s¶n phÈm. Trong ®ã quan hÖ së h÷u gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh chi phèi, theo C.M¸c:"Së h÷u víi t- c¸ch lµ h×nh th¸i hiÖn thùc cña quan hÖ s¶n xuÊt". Gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt vµ lùc l-îng s¶n xuÊt cã mèi quan hÖ biÖn chøng, trong ®ã lùc l-îng s¶n xuÊt lµ néi dung vËt chÊt cña s¶n xuÊt, cßn quan hÖ s¶n xuÊt (quan hÖ së h÷u trong ®ã) lµ h×nh thøc x· héi - ph¸p lý cña s¶n xuÊt. Lùc l-îng s¶n xuÊt kh«ng ngõng vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn qua c¸c giai ®o¹n lÞch sö, qua c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é x· héi 13 ho¸ ngµy cµng cao... §ßi hái tÊt yÕu lµ quan hÖ së h÷u x¸c lËp t-¬ng øng víi nã ph¶i phï hîp ®Ó më ®-êng thóc ®Èy cho lùc l-îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn ®i lªn (tr¸i l¹i lµ k×m h·m lùc l-îng s¶n xuÊt, ngay c¶ tr-êng hîp quan hÖ së h÷u ®i qu¸ xa so víi tr×nh ®é cña lùc l-îng s¶n xuÊt). ë n-íc ta, tr-íc khi tiÕn hµnh ®æi míi toµn diÖn ®· cã thêi kú qu¸ nhÊn m¹nh quan hÖ s¶n xuÊt, nhÊt lµ quan hÖ së h÷u vÒ t- liÖu s¶n xuÊt, mµ kh«ng xuÊt ph¸t tõ thùc tr¹ng cña lùc l-îng s¶n xuÊt, dÉn ®Õn n«n nãng, chñ quan duy ý chÝ muèn xo¸ bá ngay c¸c h×nh thøc së h÷u phi XHCN, x©y dùng vµ thóc ®Èy cao së h÷u XHCN (së h÷u toµn diÖn, vµ së h÷u tËp thÓ) b»ng viÖc tËp trung cao ®é, hîp t¸c cao ®é, thËm chÝ c¶ b»ng quèc h÷u ho¸ c-ìng bøc trong ®iÒu kiÖn lùc l-îng s¶n xuÊt thÊp kÐm nã ®· lµm k×m h·m lùc l-îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn, lµm cho n¨ng suÊt lao ®éng thÊp, kinh tÕ kh«ng t¨ng tr-ëng, vµ khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi. Nh-ng sau ®ã §¶ng ta ®· nhËn thøc l¹i nh×n th¼ng vµo sù thËt nhËn khuyÕt ®iÓm vµ ®i ®óng qui luËt b»ng viÖc ®Ò ra ®-êng lèi ®æi míi toµn diÖn tõ 1986 (§¹i héi VI cña §¶ng). Thùc tÕ nh÷ng thµnh tùu thu ®-îc cña h¬n 10 n¨m ®æi míi võa qua ®· minh chøng tÝnh ®óng ®¾n cña viÖc vËn dông qui luËt quan hÖ s¶n xuÊt - lùc l-îng s¶n xuÊt trªn ®Êt n-íc ta. b. Sù t¸ch rêi gi÷a quyÒn së h÷u, quyÒn qu¶n lý, quyÒn sö dông t- liÖu s¶n xuÊt trong x· héi phong kiÕn vµ x· héi TBCN. ChÝnh qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ quèc tÕ mµ trùc tiÕp nhÊt, s©u xa nhÊt lµ sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt víi c¸c cuéc c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt lµ ®éng lùc thóc ®Èy nhanh m¹nh nhÊt, nã cho biÕt r»ng c¸c quyÒn g¾n liÒn víi ph¹m trï së h÷u ®· cã sù biÕn ®æi ®¸ng kÓ. Th-êng ë thêi kú ®Çu (Nh- trong thêi kú CNTB c¹nh tranh tù do) th× 3 quyÒn trong quyÒn së h÷u (quyÒn së h÷u, quyÒn qu¶n lý vµ quyÒn sö dông)thèng nhÊt trong mét chñ thÓ. Sù xuÊt hiÖn cña t- b¶n cho vay ®· lµm cho quyÒn së h÷u vµ quyÒn sö dông t¸ch rêi nhau. Khi lùc l-îng s¶n xuÊt ®-îc x· héi ho¸ (trong ®iÒu kiÖn cña kinh tÕ thÞ tr-êng) th× 3 quyÒn trªn t¸ch rêi gi÷a c¸c chñ thÓ (khi ®ã lao ®éng qu¶n lý trë thµnh mét nghÒ. VÝ dô trong c«ng ty cæ phÇn, quyÒn së h÷u 14 n»m trong tay c¸c cæ ®«ng, quyÒn ®iÒu hµnh chung thuéc Héi ®ång qu¶n trÞ, cßn quyÒn qu¶n lý trùc tiÕp thuéc vÒ gi¸m ®èc(hoÆc tæng gi¸m ®èc). Trong ®ã quyÒn së h÷u vÉn gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh chi phèi quyÒn qu¶n lý, sö dông, ph©n phèi. Mçi ph-¬ng thøc s¶n xuÊt bao giê còng cã mét lo¹i h×nh së h÷u ®Æc tr-ng, gi÷ vai trß chñ ®¹o, ®ång thêi cßn tån t¹i c¸c lo¹i h×nh së h÷u kh¸c. *D-íi chÕ ®é phong kiÕn n«ng nghiÖp gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh, t- liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu lµ ruéng ®Êt l¹i bÞ k×m h·m cña "§Æc quyÒn, ®Æc lîi" vµ "chÕ ®é ®¼ng cÊp phong kiÕn" hÕt søc hµ kh¾c. Trong thêi kú ®Çu cña chÕ ®é phong kiÕn, n«ng cô rÊt th« s¬, vÒ sau c«ng cô b»ng s¾t phæ biÕn dÇn, sóc vËt ®-îc tËn dông lµm søc kÐo... Trong c¸c trang tr¹i sau nµy h×nh thøc hiÖp t¸c lao ®éng gi¶n ®¬n ®-îc ¸p dông. Do yªu cÇu c¶i tiÕn c«ng cô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp mµ thñ c«ng ph¸t triÓn cïng víi n«ng d©n dÉn ®Õn trao ®æi ph¸t triÓn... Nãi chung s¶n xuÊt phong kiÕn chñ yÕu dùa vµo lao ®éng thñ c«ng cña n«ng d©n vµ thî thñ c«ng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn ®· quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt cña quan hÖ s¶n xuÊt phong kiÕn mµ trùc tiÕp nhÊt ë ®©y lµ quan hÖ së h÷u phong kiÕn; §ã lµ viÖc: Bän ®Þa chñ bãc lét n«ng d©n, t¸ ®iÒn trªn c¬ së chiÕm h÷u ruéng ®Êt vµ duy tr× hä trong t×nh tr¹ng lÖ thuéc vµo chóng. §Þa chñ, chóa ®Êt n»m tËp trung phÇn lín t- liÖu s¶n xuÊt (Ruéng ®Êt) cßn n«ng d©n lµ ng-êi s¶n xuÊt trùc tiÕp kh«ng cã hoÆc cã rÊt Ýt ruéng ®Êt (vµ lµ giai cÊp bÞ bãc lét nÆng nÒ). Nh- vËy cã thÓ nãi r»ng, së h÷u phong kiÕn vÒ ruéng ®Êt lµ c¬ së kinh tÕ cña chÕ ®é phong kiÕn. Nã quyÕt ®Þnh ®Þa vÞ cña con ng-êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, quyÕt ®Þnh c¬ cÊu x· héi - giai cÊp vµ chÕ ®é ph©n phèi (bÊt b×nh ®¼ng). Trong x· héi phong kiÕn, bªn c¹nh së h÷u cña ®Þa chñ phong kiÕn, cßn cã së h÷u c¸ thÓ cña ng-êi lao ®éng(n«ng d©n, thî thñ c«ng) vÒ c«ng cô lao ®éng, nhµ cöa ®Ó ë vµ mét sè vËt dông kh¸c (hä kh«ng cã quyÒn së h÷u t- liÖu s¶n xuÊt mµ chØ "sö dông" ruéng ®Êt cña ®Þa chñ ®Ó lµm thuª lÊy c«ng duy tr× cuéc sèng c¸ nh©n vµ gia ®×nh hä); vµ cßn cã së h÷u cña tiÓu n«ng ®éc lËp vµ 15 thî thñ c«ng tù do. B¶n th©n c¸c chñ së h÷u nhá nµy còng bÞ nhµ n-íc phong kiÕn vµ ®Þa chñ phong kiÕn ¸p bøc, bãc lét nÆng nÒ (tuy cuéc sèng cã dÔ chÞu h¬n so víi n«ng n«). Mét nÐt ®Æc tr-ng kh¸c n÷a lµ giai cÊp phong kiÕn c-ìng bøc siªu kinh tÕ nh»m cét chÆt n«ng d©n vµo ruéng ®Êt vµ bãc lét phÇn lín lao ®éng cña n«ng d©n (toµn bé c¶ lao ®éng s¶n phÈm thÆng d-). * CNTB víi ph-¬ng thøc thñ ®o¹n bãc lét gia trÞ thÆng d- tinh vi h¬n, x¶o quyÖt h¬n c¸c giai cÊp bãc lét tr-íc ®ã (chñ n« vµ phong kiÕn, ®Þa chñ). Giai cÊp t- s¶n trong thêi kú ®Çu ¸p dông ph-¬ng ph¸p bãc lét gi¸ trÞ thÆng dtuyÖt ®èi (kÐo dµi thêi gian lao ®éng), sau nµy do vÊp ph¶i sù ®Êu tranh quyÕt liÖt cña giai cÊp c«ng nh©n chóng chñ yÕu ¸p dông ph-¬ng ph¸p bãc lét gi¸ trÞ thÆng d- t-¬ng ®èi (t¨ng c-êng ®é lao ®éng). Theo chñ nghÜa M¸c - Lªnin x· héi TBCN lµ x· héi bãc lét cuèi cïng trong lÞch sö, mÆc dï C.M¸c ®· ®¸nh gi¸ rÊt cao chñ nghÜa t- b¶n. "Giai cÊp t- s¶n ®· ®ãng mét vai trß hÕt søc c¸ch m¹ng trong lÞch sö. Trong qu¸ tr×nh thèng trÞ giai cÊp ch-a ®Çy 1 thÕ kû ®· t¹o ra nh÷ng lùc l-îng s¶n xuÊt nhiÒu h¬n vµ ®å sé h¬n lùc l-îng s¶n xuÊt cña tÊt c¶ c¸c thÕ hÖ tr-íc gép l¹i"; Bëi v× trong XHTB: Giai cÊp t- s¶n (tõng nhµ t- b¶n hoÆc nhãm, tËp ®oµn t- b¶n ë giai ®o¹n ®éc quyÒn vµ ®éc quyÒn nhµ n-íc sau nµy) chiÕm gi÷ c¸c t- liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu vµ lµ giai cÊp bãc lét giai cÊp c«ng nh©n, lµ ng-êi kh«ng cã t- liÖu s¶n xuÊt g× ngoµi "së h÷u" søc lao ®éng vµ ®Ó kiÕm sèng hä buéc ph¶i b¸n "c¸i m×nh cã" ®ã cho t- nhµ tb¶n. C«ng nh©n chØ lµ ng-êi lµm thuª, qu¶n lý nhá cho "Khèi tµi s¶n khæng lå" cña nhµ t- b¶n, chø hä kh«ng ®-îc së h÷u g× ngoµi vËt phÈm tiªu dïng, sinh ho¹t vµ tiÒn c«ng. Trong XHTB ngoµi së h÷u cña giai cÊp t- s¶n, cßn cã së h÷u nhµ n-íc ts¶n, së h÷u cña ng-êi s¶n xuÊt nhá - c¸ thÓ, së h÷u cña tiÓu chñ... Song ®Òu do së h÷u TBCN chi phèi, quyÕt ®Þnh. * D-íi gãc ®é ph¸p lý: QuyÒn së h÷u lµ quyÒn ph¸p luËt d©n sù gåm cã 3 yÕu tè cÊu thµnh: chñ thÓ, kh¸ch thÓ vµ néi dung. 16 Chñ thÓ cña quyÒn së h÷u lµ nh÷ng ng-êi tham gia quan hÖ ph¸p luËt d©n sù vÒ së h÷u vÒ së h÷u. Chñ thÓ nµy ®a d¹ng t-¬ng øng víi c¸c h×nh thøc së h÷u, bao gåm: Nhµ n-íc lµ ®¹i diÖn chñ së h÷u ®èi víi tµi s¶n thuéc së h÷u toµn d©n; c¸c tæ chøc chÝnh trÞ, tæ chøc chÝnh trÞ x· héi, c¸c tËp thÓ, c¸c c«ng d©n, c¸c tæ chøc x· héi, tæ chøc x·c héi nghÒ nghiÖp, c¸c tæ chøc kinh tÕ tnh©n... Tãm l¹i ®ã lµ chñ thÓ(c¸ nh©n hoÆc ph¸p nh©n) mµ ®iÒu 173 bé luËt d©n sù quy ®Þnh:"Cã ®ñ 3 quyÒn n¨ng lµ quyÒn chiÕm h÷u, quyÒn sö dông, quyÒn ®Þnh ®o¹t tµi s¶n". Kh¸ch thÓ cña quyÒn së h÷u cã thÓ lµ ®èi t-îng cña thÕ giíi vËt chÊt hoÆc lµ kÕt qu¶ nh÷ng ho¹t ®éng s¸ng t¹o tinh thÇn (trÝ tuÖ). Hay cã thÓ hiÓu: Kh¸ch thÓ lµ c¸i mµ c¸c bªn tham gia quan hÖ ph¸p luËt h-íng tíi víi c¸c hµnh vi cña m×nh. VD: tµi s¶n (®éng s¶n, hay bÊt ®éng s¶n), quyÒn t¸c gi¶... Néi dung cña quyÒn së h÷u: Lµ c¸c quyÒn d©n sù vµ c¸c nghÜa vô d©n sù mµ ph¸p luËt qui ®Þnh cho c¸c chñ thÓ tham gia quan hÖ ph¸p luËt. §ã lµ ba quyÒn n¨ng: chiÕm h÷u, sö dông, ®Þnh ®o¹t. Trong ®ã: QuyÒn chiÕm h÷u lµ tù m×nh n¾m gi÷, qu¶n lý tµi s¶n thuéc së h÷u. §ã còng lµ quyÒn kiÓm so¸t, lµm chñ, chi phèi vËt theo ý m×nh; QuyÒn sö dông lµ viÖc khai th¸c c«ng dông cña ®èi t-îng së h÷u; quyÒn ®Þnh ®o¹t lµ sù quyÕt ®Þnh "Sè phÇn ph¸p lý" cña vËt nh- b¸n, tÆng, cho... ViÖc ph©n biÖt ba quyÒn chiÕm h÷u, sö dông, ®Þnh ®o¹t trong quyÒn së h÷u cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn quan träng. §Æc biÖt trong qóa tr×nh gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp trong tè tông d©n sù. II. C¬ cÊu së h÷u trong qóa tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr-êng ë ViÖt Nam. 1. C¬ cÊu së h÷u cña ViÖt Nam tr-íc khi tiÕn hµnh ®æi míi (tr-íc 1986) a. Giai ®o¹n 1945 - 1959 17 C¸ch m¹n4g th¸ng t¸m thµnh c«ng ngµy 02/9/1945 n-íc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ, mét nhµ n-íc c«ng - n«ng ®Çu tiªn ë khu vùc §«ng Nam ¸ ra ®êi víi môc tiªu x©y dùng mét chÕ ®é x· héi míi theo con ®-êng ph¸t triÓn cña chñ nghÜa céng s¶n. HiÕn ph¸p 1946 ®· t¹o c¬ së ph¸p lý vµ tõ ®©y quyÒn së h÷u tµi s¶n riªng cña c«ng d©n trë thµnh quyÒn hiÕn ®Þnh. NhiÖm vô cÊp b¸ch cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam lóc ®ã ph¶i xo¸ bá quyÒn së h÷u ®èi víi t- liÖu s¶n xuÊt quan träng cña thùc d©n Ph¸p, cña c¸c ®Õ quèc kh¸c, c¸c thÕ lùc ph¶n ®éng vµ thï nghÞch, cña giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn Ph¸p luËt giai ®o¹n 1945 - 1959 ®· t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò quan träng trong viÖc x¸c lËp quan hÖ së h÷u míi d-íi chÝnh quyÒn d©n chñ nh©n d©n. Tõ ®ã x©y dùng c¬ së vËt chÊt b¶o ®¶m cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña chÕ ®é míi. Trong giai ®o¹n nµy ta ®· dïng chÝnh quyÒn v« s¶n lµm c«ng cô c¶i t¹o x· héi thiÕt lËp quan hÖ s¶n xuÊt XHCN, chóng ta coi c«ng h÷u lµ môc tiªu. b. Giai ®o¹n 1959 - 1960 MiÒn B¾c tiÕn lªn CNXH, cßn miÒn nam tiÕp tôc tiÕn hµnh cuéc c¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n trong ®iÒu kiÖn míi ®Ó ®i ®Õn cuéc tæng tiÕn c«ng vµ næi dËy ngµy 30/4/1975 gi¶i phãng miÒn Nam, thèng nhÊt tæ quèc, c¶ n-íc ®i lªn CNXH. MiÒn B¾c vÒ c¬ b¶n hoµn thµnh c¶i t¹o XHCN ®èi víi c¸c thµnh phÇn kinh tÕ phi XHCN. NhiÖm vô chñ yÕu thêi kú nµy ta x¸c lËp vµ hoµn thiÖn chÕ ®é së h÷u XHCN ë miÒn B¾c. §iÒu 12, hiÕn ph¸p 1959 kh¼ng ®Þnh "Kinh tÕ quèc doanh thuéc së h÷u toµn d©n gi÷ vai trß l·nh ®¹o nÒn kinh tÕ quèc d©n". Trong ®ã tån t¹i c¸c h×nh thøc së h÷u lµ: Së h÷u nhµ n-íc, së h÷u cña c¸c nhµ t- s¶n d©n téc, së h÷u cña tiÓu th-¬ng, thî thñ c«ng, hé n«ng d©n c¸ thÓ; së h÷u tËp thÓ cña c¸c HTX, ®-îc quy ®Þnh t¹i ®iÒu 11 HiÕn ph¸p 1959... thùc hiÒn c¸c NghÞ quyÕt §¹i héi §¶ng, lÇn thø III, IV, lµ võa x©y dùng võa c¶i t¹o, trong c¶i t¹o cã x©y dùng së h÷u thêi kú nµy t¹o tiÒn ®Ò quan träng cã ý nghÜa to lín cho thêi kú tiÕp theo. c. Giai ®o¹n 1980 - 1986 18 HiÕn ph¸p 1980 thay thÕ hiÕn ph¸p 1959 ®· ghi nhËn ph¹m vi vµ b¶n chÊt cña së h÷u toµn d©n. Trong ®ã t¹i c¸c ®iÒu 18, 19, 23, 24, 27 cña hiÕn ph¸p 1980 ®· quy ®Þnh c¸c h×nh thøc së h÷u c¬ b¶n sau: Së h÷u toµn d©n ®èi víi ®Êt ®ai, hÇm má, rõng nói s«ng hå... (§iÒu 19); Së h÷u tËp thÓ; së h÷u cña c«ng d©n. Trong ®ã -u tiªn së h÷u nhµ n-íc vµ së h÷u tËp thÓ t¹i ®iÒu 18 hiÕn ph¸p 1980 quy ®Þnh:"ThiÕt l©p vµ cñng cè chÕ ®é së h÷u XHCN vÒ t- liÖu s¶n xuÊt nh»m thùc hiÖn mét nÒn KTQD chñ yÕu cã hai thµnh phÇn: Thµnh phÇn kinh tÕ quèc doanh thuéc së h÷u toµn d©n vµ thµnh phÇn kinh tÕ HTX thuéc "së h÷u tËp thÓ cña n«ng d©n lao ®éng". Tãm l¹i, tr-íc khi tiÕn hµnh ®æi míi §¶ng vµ Nhµ n-íc ta chñ tr-¬ng x©y dùng vµ hoµn thiÖn chÕ ®é së h÷u XHCN víi hai h×nh thøc së h÷u toµn d©n vµ së h÷u tËp thÓ, h¬n n÷a cßn cho r»ng së h÷u tËp thÓ chØ lµ mét b-íc qu¸ ®é ®Ó ®i ®Õn së h÷u toµn d©n. §¸nh gi¸ mét c¸ch kh¸ch quan th× víi h×nh thøc së h÷u toµn d©n vµ tËp thÓ ®· ®ãng gãp vµ ph¸t huy vai trß to lín nh»m ph¸t huy søc m¹nh tæng hîp kinh tÕ - x· héi ®Ó toµn §¶ng, toµn d©n, toµn qu©n ta chiÕn th¾ng trong ®Êu tranh giµnh chÝnh quyÒn (1945) vµ trong kh¸ng chiÕn chèng ®Õ quèc Ph¸p, vµ Mü... Tuy nhiªn, xÐt vÒ thùc tÕ n-íc ta qu¸ ®é lªn CNXH tõ mét n-íc n«ng nghiÖp l¹c hËu, tr×nh ®é lùc l-îng s¶n xuÊt thÊp kÐm, n¨ng suÊt lao ®éng thÊp, d©n trÝ thÊp vv... Cßn vÒ chñ quan, do qu¸ nhiÖt t×nh, céng víi sù thiÕu hiÓu biÕt nhËn thøc kh«ng ®óng nhiÒu luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, nªn ®· tuyÖt ®èi ho¸ tÝnh h¬n h¼n cña së h÷u XHCN. Mét thêi gian dµi chóng ta ®· ®Þnh kiÕn víi së h÷u c¸ nh©n cña ng-êi lao ®éng, thËm chÝ coi nã lµ h×nh thøc ®èi lËp víi XHCN, lµ mÇm mèng kh«i phôc chÕ ®é bãc lét. ThËt ra, së h÷u c¸ nh©n kh«ng biÕn thµnh t- b¶n, kh«ng biÕn thµnh c«ng cô ®Ó bãc lét ng-êi lao ®éng. Së h÷u c¸ nh©n chñ yÕu ®èi víi c¸c vËt phÈm tiªu dïng, nh»m tháa m·n c¸c nhu cÇu cña ng-êi lao ®éng phô thuéc vµo tr×nh ®é cña së h÷u x· héi. Trong "tuyªn ng«n §¶ng céng s¶n" ®· chØ ra "Chóng t«i cÇn g× ph¶i xo¸ bá së h÷u Êy, sù tiÕn bé cña c«ng nghiÖp ®· xo¸ bá vµ hµng ngµy vÉn tiÕp tôc xo¸ bá c¸i ®ã råi". 19 Do nhÊn m¹nh ®Ò cao, tuyÖt ®èi ho¸ vai trß vµ tÝnh -u viÖt cña kinh tÕ quèc doanh vµ kinh tÕ tËp thÓ (HTX) nªn ®Õn mét thùc tÕ: N¨ng suÊt lao ®éng thÊp kÐm, hµng ho¸ khan hiÕm thiÕu l-¬ng thùc, khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi. Tr-íc t×nh h×nh ®ã §¶ng ta ®· nh×n nhËn l¹i, nhËn thøc l¹i vµ thõa nhËn sai lÇm khuyÕt ®iÓm do chñ quan nãng véi muèn cã ngay CNXH vµ vËn dông quy luËt kinh tÕ sai (®Æc biÖt lµ quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt - lùc l-îng s¶n xuÊt). Tõ ®©y, ®-êng lèi ®æi míi toµn diÖn cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam ®-îc tËp trung trong v¨n kiÖn §¹i héi VI (1986) vµ tiÕp tôc sau nµy ®-îc c¸c §¹i héi VII, VIII kh¼ng ®Þnh lµ: Chóng ta x©y dùng nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn, vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr-êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n-íc theo ®Þnh h-íng XHCN. 2. C¬ cÊu së h÷u trong nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng ë n-íc ta hiÖn nay: Chóng ta tiÕn hµnh c«ng cuéc ®æi míi, tiÕn hµnh hoµn thiÖn quan hÖ s¶n xuÊt XHCN, tr-íc hÕt lµ ®iÒu chØnh c¸c h×nh thøc së h÷u vèn cã, lµ kÕt hîp mét c¸ch tèi -u c¸c lîi Ých: Lîi Ých c¸ nh©n, lîi Ých tËp thÓ víi lîi Ých cña nhµ n-íc. Sù ®a d¹ng ho¸ c¸c h×nh thøc së h÷u viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn kh«ng ph¶i lµ"thôt lïi" kh«ng lµm "MÊt CNXH" nhmét sè ng-êi lÇm t-ëng mµ chÝnh lµ mét chñ tr-¬ng lín ®Ó khai th¸c, ph¸t huy mäi tiÒm n¨ng cña toµn x· héi còng nh- tranh thñ c¸c n-íc vµ c¸c tæ chøc quèc tÕ. C¬ së lý luËn cña viÖc x¸c lËp tÝnh ®a d¹ng c¸c h×nh thøc së h÷u thÓ hiÖn ë luËn ®iÓm cña C.M¸c vµ ¡nghen cho r»ng c¸c h×nh thøc së h÷u ®ù¬c x¸c lËp bëi tr×nh ®é x· héi ho¸ s¶n xuÊt. V× vËy, chñ tr-¬ng ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn, ®a d¹ng ho¸ së h÷u lµ mét thµnh tùu lín c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn cña c«ng cuéc ®æi míi. Víi nh÷ng thµnh tùu ®¸ng mõng vÒ kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n-íc ta sau h¬n 10 n¨m ®æi míi ®· chøng tá ®-êng lèi ®æi míi cña §¶ng lµ hoµn toµn ®óng ®¾n, hîp lý. Thùc tÕ còng cho thÊy mét nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ®-¬ng nhiªn ph¶i bao gåm nhiÒu h×nh thøc së h÷u ®Ó phï hîp víi tÝnh chÊt ®Æc ®iÓm cña tõng thµnh phÇn kinh tÕ vµ phï hîp còng nh- khai th¸c, thóc ®Èy 20