Lêi nãi ®Çu
N¨m 1986,ViÖt Nam chuyÓn c¬ chÕ kinh tÕ tõ kinh tÕ tËp trung bao cÊp
sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Cïng víi sù chuyÓn ®æi sang c¬ chÕ thÞ trêng mét
lo¹i nh÷ng ph¹m trï míi xuÊt hiÖn kh¸c h¼n víi nÒn kinh tÕ tËp trung bao cÊp
tríc ®©y ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò lîi nhuËn. Chóng ta ®· mét thêi coi lîi nhuËn lµ
mét c¸i g× ®ã xÊu xa, lµ mét ph¹m trï hoµn toµn xa l¹ víi nÒn kinh tÕ x· héi
chñ nghÜa. HiÖn nay níc ta ®ang vËn hµnh nÒn kinh tÕ theo c¬ chÕ thÞ trêng cã
sù ®iÒu tiÕt vÜ m« cña Nhµ níc th× lîi nhuËn lµ vÊn ®Ò trung t©m. Nhµ níc,
doanh nghiÖp, c¸ nh©n khi b¾t tay vµo s¶n xuÊt kinh doanh ®Òu muèn thu lîi
nhuËn. Lîi nhuËn lµ môc ®Ých cña mäi ngµnh nghÒ, mäi nhµ kinh doanh. Lîi
nhuËn lµ phÇn thëng cho sù lao ®éng, s¸ng t¹o, n¨ng ®éng cña con ngêi trong
qóa tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh. Lîi nhuËn cã vai trß nhÊt ®Þnh trong nÒn kinh
tÕ hiÖn nay. VËy nguån gèc, b¶n chÊt lîi nhuËn lµ g× vµ vai trß cña lîi nhuËn
trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng hiÖn nay nh thÕ nµo lµ vÊn ®Ò mµ ®Ò ¸n nµy ®Ò cËp
tíi.
1
I. Nguån gèc b¶n chÊt cña lîi nhuËn
1. C¸c quan ®iÓm tríc M¸c vÒ lîi nhuËn.
Lîi nhuËn xuÊt hiÖn tõ rÊt l©u cïng víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng
ho¸. Tríc M¸c cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm cña c¸c trêng ph¸i kh¸c nhau vÒ vÊn ®Ò
lîi nhuËn.
a. Quan ®iÓm cña nghÜa träng th¬ng vÒ lîi nhuËn.
Chñ nghÜa träng th¬ng lµ t tëng kinh tÕ cña giai cÊp t s¶n trong giai ®o¹n
ph¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn tan r· vµ chñ nghÜa t b¶n ra ®êi. Nguyªn lý c¬
b¶n trong häc thuyÕt cña nh÷ng ngêi träng th¬ng; lîi nhuËn ®îc t¹o ra trong
lÜnh vùc lu th«ng, nã lµ kÕt qu¶ cña trao ®æi kh«ng ngang gi¸, do lõa g¹t mµ
cã. Nh÷ng ngêi träng th¬ng cho r»ng". Trong ho¹t ®éng th¬ng nghiÖp ph¶i cã
mét bªn ®îc mét bªn mÊt, d©n téc nµylµm giµu th× d©n téc kh¸c ph¶i chÞu thiÖt
thßi. Trong ho¹t ®éng th¬ng nghiÖp, néi th¬ng cã t¸c dông ph©n phèi l¹i cña
c¶i tõ tói ngêi nµy sang tói ngêi kh¸c, chØ cã ngo¹i th¬ng míi ®em l¹i cña c¶i
cho quèc gia. Nh÷ng ngêi theo chñ nghÜa träng th¬ng quan niÖm r»ng tiÒn tÖ
lµ tiªu chuÈn c¨n b¶n cña c¶i d©n téc; xuÊt khÈu tiÒn tÖ ra níc ngoµi th× lµm
gi¶m cña c¶i , nhËp khÈu tiÒn tÖ th× lµm t¨ng cña c¶i. XuÊt ph¸t t quan ®iÓm
Êy, chñ nghÜa träng th¬ng trong thêi kú ®Çu - víi thuyÕt b¶ng c©n ®èi tiÒn tÖ chñ tr¬ng cÊm xuÊt khÈu tiÒn ra níc ngoµi. Hä cho r»ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó
t¨ng cña c¶i trong níc lµ b¶ng c©n ®èi nhËp siªu (tiÒn nhËp vît møc xuÊt).
Thêi kú cuèi trêng ph¸i trong th¬ng - víi thuyÕt b¶ng c©n ®èi th¬ng m¹i kh«ng ph¶n ®èi viÖc xuÊt khÈu tiÒn tÖ vµ cÇn thiÕt ®Ó t¨ng thªm cña c¶i trong
níc. §Ó t¨ng thªm cña c¶i, mét níc kh«ng nªn nhËp khÈu hµng ho¸ nhiÒu h¬n
xuÊt khÈu. Tuy nhiªn, tõ gi÷a thÕ kû XVII trë ®i, chñ nghÜa träng th¬ng dÇn
dÇn tan r·, theo ®µ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t b¶n, c¸ch thøc chñ yÕu ®Ó t¨ng
thªm cña c¶i kh«ng ®¬n thuÇn lµ tÝch luü tiÒn tÖ n÷a mµ lµ t¸i s¶n xuÊt më
réng t b¶n chñ nghÜa. Trung t©m, chó ý cña c¸c nhµ kinh tÕ häc ngµy cµng
chuyÓn tõ lÜnh vùc lu th«ng sang lÜnh vùc s¶n xuÊt.
b. Quan ®iÓm cña trêng ph¸i cæ ®iÓn Anh vÒ lîi nhuËn.
Cïng víi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt t b¶n t b¶n chñ nghÜa,
häc thuyÕt kinh tÕ cña nh÷ng ngêi träng th¬ng trë thµnh phiÕn diÖn lçi thêi
®ßi hái ph¶i cã lý luËn míi vµ trªn c¬ së ®ã kinh tÕ chÝnh trÞ häc cæ ®iÓn Anh
ra ®êi.
Trêng ph¸i cæ ®iÓn cho r»ng lîi nhuËn ®îc sinh ra tõ lÜnh vùc s¶n xuÊt
vËt chÊt b»ng c¸ch bãc lét lao ®éng s¶n xuÊt nh÷ng ngêi lµm thuª. Giai cÊp t
s¶n lóc nµy ®· nhËn thøc ®îc "Muèn giµu ph¶i bãc lét lao ®éng, lao ®éng lµm
thuª cña nh÷ng ngêi nghÌo lµ nguån gèc lµm giµu v« tËn cho nh÷ng ngêi
giµu". William Petty, A®am Smith David Ricardo, nh÷ng t¸c gi¶ tiªu biÓu cña
trêng ph¸i cæ ®iÓn Anh, ®Òu nªu lªn quan ®iÓm cña m×nh vÒ lîi nhuËn.
Wiliam Petty (1623 - 1678): ph¸i träng th¬ng bá qua vÊn ®Ò ®Þa t« nhng
Petty ®· t×m thÊy nguån gèc cña ®Þa t« ë trong lÜnh vùc s¶n xuÊt. ¤ng ®Þnh
nghÜa ®Þa t« lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ s¶n phÈm vµ chi phÝ s¶n xuÊt (bao
gåm chi phÝ tiÒn l¬ng, chi phÝ gi«ng m¸). Thùc ra «ng kh«ng rót ra ®îc lîi
nhuËn kinh doanh ruéng ®Êt nhng theo logic cã thÓ rót ra ®îc kÕt luËn, c«ng
nh©n chØ nhËn ®îc tiÒn l¬ng tèi thiÓu sè cßn l¹i lµ lîi nhuËn cña ®Þa chñ. Petty
2
coi lîi tøc lµ t« cña tiÒn vµ cho r»ng nã lÖ thuéc vµo møc ®Þa t« (trªn ®Êt mµ
ngêi ta cã thÓ dïng tiÒn vay ®Ó mua). ¤ng coi lîi tøc lµ sè tiÒn thëng, tr¶ cho
sù nhÞn ¨n tiªu, coi lîi tøc còng nh tiªn thuª ruéng.
A®am Smith (1723 - 1790): Theo A®am Smith, lîi nhuËn lµ" kho¶n khÊu
trõ thø hai" vµo s¶n phÈm cña ngêi lao ®éng, lµ mét trong nh÷ng nguån gèc
®Çu tiªn cña thu nhËp còng nh cña mäi gi¸ trÞ trao ®æi. ¤ng cho r»ng gi¸ c¶
lao ®éng n«ng nghiÖp vµ lao ®éng c«ng nghiÖp ®Òu t¹o ra lîi nhuËn. Smith coi
lîi nhuËn trong nhiÒu trêng hîp chØ lµ mãn tiÒn thëng cho viÖc m¹o hiÓm vµ
cho lao ®éng khi ®Çu t t b¶n. Lîi nhuËn do toµn bé t b¶n ®Î ra. Lîi nhuËn t¨ng
hay gi¶m tuú thuéc vµo sù giµu cã t¨ng hay gi¶m cña x· héi. ¤ng thõa nhËn
sù ®èi lËp gi÷a tiÒn c«ng vµ lîi nhuËn. Smith ®· nh×n thÊy" khuynh híng thêng xuyªn ®i ®Õn chç ngang nhau" cña tû xuÊt lîi nhuËn trªn c¬ së c¹nh tranh
gi÷a c¸c ngµnh vµ khuynh híng tû xuÊt lîi nhuËn gi¶m sót. Theo ¤ng t b¶n
®Çu t cµng nhiÒu th× tû xuÊt lîi nhuËn cµng thÊp.
David Ricardo (1772 - 1823): Ricardo cho r»ng lîi nhuËn lµ phÇn gi¸ trÞ
thõa ra ngoµi tiÒn c«ng. ¤ng coi lîi nhuËn lµ lao ®éng kh«ng ®îc tr¶ c«ng cña
c«ng nh©n. Ricardo ®· cã nh÷ng nhËn xÐt tiÕn gÇn ®Õn lîi nhuËn b×nh qu©n,
«ng cho r»ng nh÷ng t b¶n cã ®¹i lîng b»ng nhau th× ®em l¹i lîi nhuËn nh
nhau. Gi÷a tiÒn l¬ng vµ lîi nhuËn cã sù ®èi kh¸ng; n¨ng xuÊt lao ®éng t¨ng
lªn th× tiÒn l¬ng gi¶m vµ lîi nhuËn t¨ng. MÆc dï «ng cha biÕt ®Õn ph¹m trï gi¸
trÞ thÆng d nhng tríc sau vÉn nhÊt qu¸n quan ®iÓm cho r»ng gi¸ trÞ do c«ng
nh©n t¹o ra lín h¬n sè tiÒn mµ hä nhËn ®îc.
2. Lý luËn vÒ lîi nhuËn cña M¸c.
M¸c ®· kÕ thõa nh÷ng h¹t nh©n hîp lý cña kinh tÕ chÝnh trÞ häc t s¶n cæ
®iÓn, ph¸t triÓn nã mét c¸ch xuÊt s¾c vµ thùc hiÖn mét cuéc c¸ch m¹ng trong
lÜnh vùc kinh tÕ chÝnh trÞ häc.
a. Chi phÝ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa.
§Ó t¹o ra gi¸ trÞ hµng ho¸ cÇn ph¶i chi mét sè lao ®éng nhÊt ®Þnh lµ lao
®éng qu¸ khø vµ lao ®éng hiÖn t¹i.
Lao ®éng qu¸ khø (lao ®éng vËt ho¸) tøc lµ gi¸ trÞ cña t liÖu s¶n xuÊt (c).
Gi¸ trÞ cña t liÖu s¶n xuÊt nhê lao ®éng cô thÓ cña c«ng nh©n ®îc b¶o tån vµ di
chuyÓn vµo gÝa trÞ cña s¶n phÈm míi.
Lao ®éng hiÖn t¹i (lao ®éng sèng) tøc lµ lao ®éng t¹o ra gi¸ trÞ míi
(v+m). Gi¸ trÞ míi nµy lµ do lao ®éng trõu tîng cña c«ng nh©n t¹o ra trong
qu¸ tr×nh lao ®éng. PhÇn gi¸ trÞ míi lín h¬n gi¸ trÞ søc lao ®éng, nã b»ng gi¸
trÞ søc lao ®éng céng thªm víi gi¸ trÞ thÆng d.
Nh vËy ®øng trªn quan ®iÓm x· héi mµ xÐt th× chi phÝ thùc tÕ ®Ó s¶n xuÊt
ra hµng ho¸ (c+v+m).
Trªn thùc tÕ, nhµ t b¶n øng t b¶n ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸ tøc lµ hä øng ra
mét sè t b¶n ®Ó mua t liÖu s¶n xuÊt (c) vµ mua søc lao ®éng (v). Do ®ã nhµ t
b¶n chØ xem hao phÝ hÕt bao nhiªu t b¶n chø kh«ng tÝnh xem hao phÝ hÕt bao
nhiªu lao ®éng x· héi. M¸c gäi chi phÝ ®ã lµ chi phÝ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa
vµ ký hiÖu b»ng k (k=c+v).
VËy chi phÝ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa lµ chi phÝ vÒ t b¶n mµ nhµ t b¶n bá
ra ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸.
3
Khi xuÊt hiÖn chi phÝ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa th× c«ng thøc gi¸ trÞ hµng
ho¸ (gt=c+v+m) chuyÓn thµnh (gt=k+m).
b. Qu¸ tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d.
Gi¸ trÞ thÆng d lµ gi¸ trÞ míi ®· ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do c«ng
nh©n t¹o ra vµ bÞ nhµ t b¶n chiÕm kh«ng. §Ó hiÓu râ vÒ qu¸ tr×nh ra gÝa trÞ
thÆng d ta xÐt bµi to¸n sau.
Gi¶ ®Þnh ®Ó s¶n xuÊt ra 10 kg sîi cÇu 10kg b«ng, gi¸ 10kg b«ng lµ 10
®«la. ®Ó biÕn sè b«ng ®ã thµnh sîi, mét c«ng nh©n ph¶i lao ®éng trong 6giê vµ
hao mßn m¸y mãc lµ 2 ®«la, gi¸ trÞ søc lao ®éng trong mét ngµy lao ®éng cña
c«ng nh©n lµ 3 ®«la; trong mét giê lao ®éng ngêi c«ng nh©n t¹o ra mét gi¸ lµ
0,5 ®«la; Cuèi cïng ta gi¶ ®Þnh r»ng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt sîi ®· hao phÝ
theo thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt.
Víi gi¶ ®Þnh nh vËy, nÕu qu¸ tr×nh lao ®éng chØ kÐo dµi ®Õn c¸i ®iÓm mµ
ë ®ã bï ®¾p ®îc gÝa trÞ søclao ®éng (6giê) th× cha s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d.
Trªn thùc tÕ qu¸ tr×nh lao ®éng kh«ng dõng l¹i ë ®ã. Nhµ t b¶n ®· tr¶ tiÒn mua
søc lao ®éng trong mét ngµy. VËy viÖc sö dông c¸c søc lao ®éng trong ngµy
thuéc vÒ nhµ t b¶n.
Ch¼ng h¹n nhµ t b¶n b¾t c«ng nh©n lao ®éng trong 12 giê trong mét ngµy
th×
Chi phÝ s¶n xuÊt
Gi¸ trÞ cña s¶n phÈm míi
TiÒn mua b«ng:20 ®«la
Gi¸ trÞ cña b«ng ®îc chuyÓn vµo
sîi:20®«la
Hao mßn m¸y mãc:4 ®«la
Gi¸ trÞ cña m¸y mãc ®îc chuyÓn vµo sîi:
4®«la
TiÒn mua søc lao ®éng trong mét Gi¸ trÞ do lao ®éng cña c«ng t¹o ra trong
ngµy :3 ®«la
12 giê lao ®éng alf :6 ®«la
Céng :27 ®«la
Céng 30 ®« la
Nh vËy toµn bé chi phÝ cña nhµ t b¶n ®Ó mua søc lao ®éng vµ t liÖu s¶n
xuÊt lµ 27 ®«la . Trong mêi 12 giê lao ®éng c«ng nh©n t¹o ra mét s¶n phÈm
míi (20kg sîi) cã gi¸ trÞ b»ng 30 ®«la l¬n h¬n gi¸ trÞ øng tríc lµ 3®«la. 27
®«la øng tríc chuyÓn thµnh 30 ®«la mang l¹i gi¸ trÞ thÆng d lµ 3 ®«la. Khi b¸n
s¶n phÈm th× nhµ t b¶n sÏ thu ®îc lîi nhuËn lµ : 30 - 27=3®«la
Nh vËy nguån gèc cña lîi nhuËn lµ t lao ®éng thÆng d cña c«ng nh©n vµ
b¶n chÊt cña lîi nhuËn lµ gi¸ trÞ thÆng d.
c. Lîi nhuËn:
Gi÷a gÝa trÞ hµng ho¸ vµ chi phÝ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa lu«n cã mét
kho¶ng chªnh lÖch, chi phÝ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa lu«n nhá h¬n chi phÝ thùc
tÕ hay gi¸ trÞ cña hµng ho¸, (c+v)<(c+V+m), cho nªn sau khi b¸n hµng ho¸
nhµ t b¶n kh«ng nh÷ng bï ®¾p ®ñ sè t b¶n ®· øng ra mµ cßn thu ®îc sè tiÒn lêi
ngang b»ng víi gÝa trÞ thÆng d. Sè tiÒn nµy gäi lµ lîi nhuËn.
NÕu ký hiÖu lîi nhuËn lµ P th× c«ng thøc:
gt = (c+v+m)=k+m) b©y giê sÏ chuyÓn thµnh gt= k+P (hay gi¸ trÞ hµng
ho¸ b»ng chi phÝ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa céng víi lîi nhuËn)
Gi¸ trÞ thÆng d ®îc so víi toµn bé t b¶n øng tríc, ®îc quan niÖm lµ con ®Î
cña toµn bé t b¶n øng tríc sÏ mang h×nh thøc chuyÓn ho¸ lµ lîi nhuËn.
4
d. Sù che dÊu quan hÖ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa cña ph¹m
trï lîi nhuËn.
gt = c+v+m=k+m=k+P.
Tho¹t nh×n c«ng thøc, ta thÊy r»ng lîi nhuËn vµ gi¸ trÞ thÆng d chØ lµ
mét : lîi nhuËn ch¼ng qua lµ mét h×nh th¸i thÇn bÝ hãa cña gi¸ trÞ thÆng d,
h×nh th¸i mµ ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n nghÜa tÊt ph¶i ®Î ra. MÆc dï m vµ p
®Òu cã chung mét nguån gèc lµ kÕt qu¶ lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n
lµm thuª nhng b¶n chÊt cña m vµ p hoµn toµn kh¸c nhau, m ph¶n ¸nh nguån
gèc sinh ra tõ v cßn p th× ®îc xem nh toµn bé t b¶n øng tríc ®Î ra, do ®ã p ®·
che dÊu quan hÖ bãc lét t b¶n chñ nghÜa che dÊu nguån gèc thùc sù cña nã.
§iÒu ®ã lµ do nh÷ng nguyªn nh©n sau:
Mét lµ, sù h×nh thµnh chi phÝ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ®· xo¸ nhoµ sù
kh¸c nhau gi÷a c vµ v. Chóng ta biÕt r»ng v t¹o ra m nhng khi chi phÝ s¶n xuÊt
t b¶n chñ nghÜa h×nh thµnh th× sù kh¸c nhau gi÷a c vµ v biÕn mÊt nªn viÖc p ®îc sinh ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nhê bé phËn v b©y giê trë thµnh con ®Î cña
toµn bé t b¶n øng tríc. Lao ®éng lµ nguån gèc cña gi¸ trÞ th× biÕn mÊt vµ giê
®©y h×nh nh toµn bé chi phÝ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa sinh ra p.
Hai lµ, do chi phÝ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa lu«n nhá h¬n chi phÝ s¶n xuÊt
thùc tÕ cho nªn nhµ t b¶n chØ cÇn b¸n hµng ho¸ víi gi¸ cao h¬n chi phÝ s¶n
xuÊt t b¶n chñ nghÜa lµ ®· cã lîi nhuËn.
NÕu nhµ t b¶n b¸n hµng víi gi¸ cao h¬n gi¸ trÞ th× m
p
NÕu nhµ t b¶n b¸n hµng víi gi¸ b»ng gi¸ trÞ th× m = p
ChÝnh sù kh«ng nhÊt trÝ gi÷a m vµ p che dÊu thùc chÊt bãc lét cña chñ
nghÜa t b¶n. §ång thêi nã t¹o ra ¶o gi¸c r»ng lîi nhuËn lµ do llu th«ng t¹o ra
do tµi kinh doanh cña nhµ t b¶n mµ cã.
e. Tû xuÊt lîi nhuËn vµ vai trß cña tû xuÊt lîi nhuËn trong ®êi
sèng.
Trªn thùc tÕ c¸c nhµ t b¶n kh«ng chØ quan t©m tíi lîi nhuËn vµ cßn quan
t©m tíi tû xuÊt lîi nhuËn.
Tû xuÊt lîi nhuËn lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d vµ toµn
bé t b¶n øng tríc.
NÕu lý luËn tû xuÊt lîi nhuËn lµ p' ta cã
p'= x 100%
Gi÷a p' vµ m cã sù kh¸c nhau:
VÒ mÆt lîng p' lu«n nhá h¬n m', v×
p'= x 100%
m'= x 100%
VÒ mÆt chÊt: m ph¶n ¸nh tr×nh ®é bãc lét cña nhµ t b¶n ®èi víi c«ng
nh©n lµm thuª cßn p' kh«ng thÓ ph¶n ¸nh ®îc ®iÒu ®ã mµ nã chØ nãi lªn møc
l·i cña viÖc ®Çu t t b¶n.
ViÖc theo ®uæi tû suÊt lîi nhuËn cao lµ ®éng lùc thóc ®Èy c¸c nhµ t b¶n lµ
môc tiªu c¹nh tranh cña c¸c nhµ t b¶n. Tû suÊt lîi nhuËn cao hay thÊp cßn
phô thuéc vµo nhiÒu nh©n tè kh¸ch quan: tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d; sù tiÕt kiÖm t
b¶n biÕn chÊt; cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n; tèc ®é chu chuyÓn cña t b¶n.
Vai trß cña tû suÊt lîi nhuËn trong ®êi sèng:
5
Tû suÊt lîi nhuËn tû lÖ nghÞch víi sù n©ng cao cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n,
tøc lµ trong trêng hîp c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c kh«ng ®æi cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n
cµng thÊp th× tû suÊt lîi nhuËn cµng cao nhng trong mét xÝ nghiÖp c¸ biÖt cÊu
t¹o h÷u c¬ cña t b¶n t¨ng lªn sÏ dÉn tíi n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng trong xÝ
nghiÖp Êy, dÉn tíi gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ do xÝ nghiÖp s¶n xuÊt ra thÊp
h¬n gi¸ trÞ x· héi vµ lµm cho xÝ nghiÖp thu ®îc lîi nhuËn siªu ng¹ch. Do ®ã
thóc ®Èy sù tiÕn bé kü thuËt, t¨ng cêng ¸p dông khoa häc kü thuËt vµo s¶n
xuÊt ®ång thêi tr×nh ®é cña ngêi lao ®éng còng ®îc n©ng cao.
Tû suÊt lîi nhuËn cao hay thÊp sÏ quyÕt ®Þnh thu nhËp cña xÝ nghiÖp
nhiÒu hay Ýt. Trong trêng hîp c¸c ®iÒu kh¸c kh«ng ®æi, thêi gian s¶n xuÊt vµ
thêi gian lu th«ng cµng rót ng¾n th× lîi nhuËn cña xÝ nghiÖp cµng cao vµ ngîc
l¹i. Do ®ã trong kh©u s¶n xuÊt c¸c xÝ nghiÖp tÝch cùc t×m tßi, kh«ng ngõng
s¸ng kiÕn vµ chñ ®éng ¸p dông nh÷ng thµnh tùu khoa häc míi, båi dìng ®µo
t¹o nh©n lùc ®Ó rót ng¾n thêi gian s¶n xuÊt thùc hiÖn hîp t¸c ho¸ s¶n xuÊt
kh«ng riªng g× nh÷ng ngêi lao ®éng trong xÝ nghiÖp mµ ngay c¶ lao ®éng cña
toµn thÓ c¸c thµnh viªn trong x· héi còng ®Òu hîp t¸c ho¸ víi nhau mét c¸ch
cã kÕ ho¹ch sö dông hîp lý søc lao ®éng, bè trÝ ngêi mét c¸ch cã kÕ ho¹ch vµ
lµm cho hä ®Òu chuyªn m«n ho¸ t¹o ra nh÷ng h×nh thøc míi tiªn tiÕn trong
viÖc tæ chøc s¶n xuÊt vµ lao ®éng. §ång thêi nã cßn ph¸t huy réng r·i tÝnh chñ
®éng tÝch cùc s¸ng t¹o cña ngêi lao ®éng. Kh«ng chØ rót ng¾n thêi gian s¶n
xuÊt mµ xÝ nghiÖp cßn rót ng¾n thêi gian lu th«ng nh»m t¨ng thu nhËp cña xÝ
nghiÖp.
f. Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ sù h×nh thµnh tû suÊt lîi
nhuËn b×nh qu©n
Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n lµ tû suÊt tÝnh theo % gi¸ tæng gi¸ trÞ thÆng
d trong x· héi t b¶n vµ tæng t b¶n x· héi ®Çu t vµo tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc c¸c
ngµnh cña nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa.
NÕu ký hiÖu p' lµ tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n th×:
p'= x 100%
Trong c¸c ngµnh cã cÊu t¹o h÷u c¬ t b¶n cao h¬n (víi sè t b¶n b»ng
nhau) th× gi¸ trÞ thÆng d ®îc t¹o ra Ýt h¬n so víi c¸c ngµnh cã cÊu t¹o h÷u c¬
thÊp. ViÖc h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n cã nghÜa lµ ph©n phèi l¹i gi¸
trÞ thÆng d gi÷a c¸c nhµ t b¶n trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau theo nguyªn
t¾c: t b¶n b»ng nhau th× lîi nhuËn b»ng nhau.
Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n h×nh thµnh díi ¶nh hëng cña sù c¹nh tranh
gi÷a c¸c ngµnh th«ng qua viÖc t b¶n di chuyÓn mét c¸ch tù ph¸t tõ ngµnh cã tû
suÊt lîi nhuËn thÊp sang ngµnh cã tû suÊt lîi nhuËn cao. ViÖc b×nh qu©n ho¸ tû
suÊt lîi nhuËn lµm cho hµng ho¸ kh«ng b¸n theo gi¸ trÞ mµ b¸n theo gi¸ c¶ s¶n
xuÊt. Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n trong qu¸ tr×nh c¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ t
b¶n nã thÓ hiÖn lîi Ých chung cña giai cÊp nhµ t b¶n trong viÖc t¨ng cêng bãc
lét nh©n d©n lao ®éng. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa
cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n t¨ng lªn, do ®ã tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n cã xu híng gi¶m xuèng. B»ng c¸ch bãc lét c«ng nh©n nhµ t b¶n ra søc ng¨n c¶n sù
gi¶m xuèng cña tû suÊt lîi nhuËn. Ph¹m trï tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n cßn
6
che dÊu h¬n n÷a quan hÖ bãc lét, che dÊu h¬n n÷a nguån gèc thùc sù trong
viÖc lµm giµu cña nhµ t b¶n. M¸c lµ ngêi ®Çu tiªn ph©n tÝch mét c¸ch khoa
häc ph¹m trï tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n, «ng ®· v¹ch trÇn nh÷ng luËn ®iÖu
gi¶ dèi cña c¸c nhµ kinh tÕ häc t s¶n cho r»ng lîi nhuËn kh«ng ph¶i lµ kÕt qu¶
cña sù bãc lét vµ chØ râ r»ng lîi nhuËn lµ h×nh thøc cña gi¸ trÞ thÆng d vµ v¹ch
ra nh÷ng m©u thuÉn giai cÊp g¾n liÒn víi tham väng theo ®uæi lîi nhuËn lín
nhÊt cña nhµ t b¶n.
Sù ho¹t ®éng cña qui luËt tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n lµ biÓu hiÖn cô thÓ
cña sù ho¹t ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ thÆng d trong thêi kú tù do c¹nh tranh
cña chñ nghÜa t b¶n. M¸c viÕt "... Nh÷ng tû xuÊt lîi nhuËn h×nh thµnh trong
nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau, lóc ®Çu rÊt kh¸c nhau. Do ¶nh hëng cña
c¹nh tranh nh÷ng tû xuÊt lîi nhuËn kh¸c nhau ®ã san b»ng thµnh tû xuÊt lîi
nhuËn chung, ®ã lµ con sè trung b×nh cña tÊt c¶ c¸c tû xuÊt lîi nhuËn kh¸c
nhau. Lîi nhuËn cña mét t b¶n cã mét lîng nhÊt ®Þnh thu ®îc c¨n cø theo tû
xuÊt lîi nhuËn chung ®ã, kh«ng kÓ cÊu t¹o h÷u c¬ cña nã nh thÕ nµo gäi lµ lîi
nhuËn b×nh qu©n".
Gi¶ sö cã ba nhµ t b¶n ë ba ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau t b¶n mçi ngµnh
®Òu b»ng nhau vµ b»ng 100, tû xuÊt gi¸ trÞ thÆng d ®Òu b»ng100%. Tèc ®é chu
chuyÓn cñ t b¶n ë c¸c ngµnh ®Òu nh nhau. T b¶n øng tríc ®Òu chuyÓn hÕt gi¸
trÞ vµo s¶n phÈm. Nhng do cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n ë tõng ngµnh kh¸c nhau
nªn tû xuÊt lîi nhuËn kh¸c nhau.
Gi¸ trÞ thÆng d
Ngµnh s¶n xuÊt
Chi phÝ s¶n xuÊt
p'(%)
víi m' = 100%
C¬ khÝ
80c+20v
20
20
DÖt
70c + 30v
30
30
Da
60c + 40v
40
40
Nh vËy cïng mét lîng t b¶n ®Çu t nhng do cÊu t¹o h÷u c¬ kh¸c nhau nªn
tØ suÊt lîi nhuËn kh¸c nhau. Nhµ t b¶n kh«ng thÓ ®øng yªn ë nh÷ng ngµnh cã
tû suÊt lîi nhuËn thÊp. Trong vÝ dô trªn c¸c nhµ t b¶n ë ngµnh c¬ khÝ sÏ di
chuyÓn t b¶n cña m×nh sang ngµnh da lµm cho s¶n phÈm cña ngµnh da nhiÒu
lªn (cung lín h¬n cÇu) do ®ã gi¸ c¶ hµng ho¸ ë ngµnh da sÏ h¹ xuèng thÊp h¬n
gi¸ trÞ cña nã, vµ tØ suÊt lîi nhuËn ë ngµnh nµy sÏ gi¶m xuèng. Ngîc l¹i s¶n
phÈm ë ngµnh c¬ khÝ sÏ gi¶m ®i (cung thÊp h¬n cÇu) nªn gi¸ c¶ sÏ cao h¬n
gi¸ trÞ vµ do ®ã tØ suÊt lîi nhuËn ë ngµnh c¬ khÝ sÏ t¨ng lªn. Nh vËy hiÖn tîng
di chuyÓn t b¶n tõ ngµnh nµy sang ngµnh kh¸c lµm cho ngµnh cã cung (hµng
ho¸) lín h¬n cÇu (hµng ho¸) th× gi¸ c¶ gi¶m xuèng cßn ngµnh cã cÇu (hµng
ho¸) lín h¬n cung (hµng ho¸) th× gi¸ c¶ t¨ng lªn. Sù di chuyÓn tù do t b¶n tõ
ngµnh nµy sang ngµnh kh¸c lµm thay ®æi tû suÊt lîi nhuËn c¸ biÖt cña c¸c
ngµnh. KÕt qu¶ h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n.
g. Sù chuyÓn ho¸ gi¸ trÞ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt
Gi¸ c¶ s¶n xuÊt cña hµng ho¸ b»ng chi phÝ s¶n xuÊt cña hµng ho¸ céng
víi lîi nhuËn b×nh qu©n (gi¸ c¶ s¶n xuÊt = k + p)
Gi¸ c¶ thÞ trêng lªn xuèng xung quanh gi¸ c¶ s¶n xuÊt
ViÖc biÕn gi¸ trÞ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ kÕt qu¶ sù ph¸t triÓn lÞch sö cña
nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa. Sù c¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ t b¶n ®Çu t vµo c¸c
7
ngµnh kinh tÕ kh¸c nhau cã cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n kh«ng gièng nhau viÖc
chuyÓn t b¶n tõ ngµnh s¶n xuÊt nµy sang ngµnh s¶n xuÊt kh¸c lµm cho sè t
b¶n bá ra b»ng nhau thu ®îc lîi nhuËn ngang nhau tøc lµ lîi nhuËn b×nh
qu©n. Ngoµi ra trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh tæng gi¸ c¶ s¶n xuÊt b»ng tæng
sè gi¸ trÞ cña tÊt c¶ c¸c hµng ho¸. Gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ h×nh thøc biÓu hiÖn cô
thÓ cña quy luËt gi¸ trÞ vµ quy luËt gi¸ trÞ thÆng d.
Qu¸ tr×nh h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt cã
thÓ tãm t¾t nh sau.
T b¶n
bÊt biÕn
(c)
T b¶n
kh¶
biÕn (V)
m víi
m'
=100%
Gi¸ trÞ
hµng
ho¸
P
(%)
Gi¸ c¶
hµng
ho¸
C¬ khÝ
DÖt
Da
80
70
60
20
30
40
20
30
40
120
130
140
30
30
30
130
130
130
Tæng sè
210
90
90
390
Ngµnh
s¶n xuÊt
chªnh lÖch
gi÷a gi¸ c¶
s¶n xuÊt vµ
gi¸ trÞ
+10
0
-10
0
h. ý nghÜa c¸ch m¹ng cña lý luËn lîi nhuËn b×nh qu©n.
Víi mét lîng t b¶n nhÊt ®Þnh bá vµo ®Çu t ë c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c
nhau thu ®îc lîi nhuËn nh c¨n cø theo tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n kh«ng kÓ
cÊu t¹o h÷u c¬ cña nã nh thÕ nµo. Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n h×nh thµnh
trong qu¸ tr×nh c¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ t b¶n nã thÓ hiÖn lîi Ých chung cña
giai cÊp nhµ t b¶n trong viÖc bãc lét nh©n d©n lao ®éng. Sù h×nh thµnh tû suÊt
lîi nhuËn b×nh qu©n lµm gi¸ trÞ hµng ho¸ chuyÓn thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt.
3. C¸c h×nh thøc cña lîi nhuËn
a. Lîi nhuËn c«ng nghiÖp
Lîi nhuËn c«ng nghiÖp lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d do c«ng nh©n t¹o ra trong
lÜnh vùc c«ng nghiÖp vµ bÞ nhµ t b¶n chiÕm kh«ng. Thêi gian lao ®éng trong
ngµy cña c«ng nh©n chia lµm hai phÇn: mét phÇn thêi gian lao ®éng trong
ngµy c«ng nh©n t¹o ra mét lîng gi¸ trÞ ngang b»ng víi gi¸ trÞ søc lao ®éng.
PhÇn cßn l¹i cña ngµy lµ phÇn lao ®éng thÆng d, lao ®éng trong kho¶ng thêi
gian nµy lµ lao ®éng thÆng d. PhÇn lao ®éng thÆng d cña c«ng nh©n thuéc vÒ
nhµ t b¶n. Khi hµng ho¸ ®îc b¸n trªn thÞ trêng th× phÇn gi¸ trÞ thÆng d nµy
mang h×nh thøc lµ lîi nhuËn. Lîi nhuËn cao lu«n lµ môc ®Ých cña nhµ t b¶n
cho nªn nhµ t b¶n t×m ra hai ph¬ng ph¸p ®Ó lµm t¨ng lîi nhuËn ®ã lµ s¶n xuÊt
gi¸ trÞ thÆng d tuyÖt ®èi vµ s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d t¬ng ®èi.
b. Lîi nhuËn th¬ng nghiÖp.
Lîi nhuËn th¬ng nghiÖp lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d ®îc t¹o ra trong lÜnh
vùc s¶n xuÊt mµ nhµ t b¶n c«ng nghiÖp nhêng cho nhµ t b¶n th¬ng nghiÖp. Lîi
nhuËn th¬ng nghiÖp cã nguån gèc tõ trong lÜnh vùc s¶n xuÊt, nã lµ sè chªnh
8
lÖch gi÷a gi¸ b¸n vµ gi¸ mua hµng ho¸. Nhng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ nhµ
t b¶n th¬ng nghiÖp b¸n hµng ho¸ cao h¬n gi¸ trÞ cña nã, mµ lµ nhµ t b¶n th¬ng
nghiÖp mua hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ vµ khi b¸n th× anh ta b¸n ®óng gi¸ trÞ
cña nã.
Nhµ t b¶n c«ng nghiÖp lu«n t×m ra c¸c ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt ®Ó lµm t¨ng
lîi nhuËn. VËy t¹i sao nhµ t b¶n c«ng nghiÖp l¹i chÞu nhêng mét phÇn lîi
nhuËn cho nhµ t b¶n th¬ng nghiÖp. Së dÜ nhµ t b¶n c«ng nghiÖp b»ng lßng nhêng mét phÇn lîi nhuËn cho nhµ t b¶n th¬ng nghiÖp lµ do nhµ t b¶n th¬ng
nghiÖp cã vai trß ®Æc biÖt quan träng ®èi víi nhµ t b¶n c«ng nghiÖp.
T b¶n th¬ng nghiÖp chØ ho¹t ®éng trong lÜnh vùc lu th«ng, ®ã lµ mét
kh©u, mét giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, kh«ng cã giai ®o¹n nµy th× qu¸
tr×nh s¶n xuÊt kh«ng thÓ tiÕp diÔn ®îc. T b¶n th¬ng nghiÖp chuyªn tr¸ch
nhiÖm vô lu th«ng hµng ho¸ phôc vô cho nhiÒu nhµ t b¶n cïng mét lóc do vËy
l¬ng t b¶n vµ c¸c chi phÝ bá vµo lu th«ng sÏ gi¶m ®i rÊt nhiÒu do ®ã t b¶n cña
tõng nhµ t b¶n c«ng nghiÖp còng nh cña toµn x· héi bá vµo s¶n xuÊt sÏ t¨ng
lªn, qui m« s¶n xuÊt më réng vµ lîi nhuËn còng t¨ng lªn. MÆt kh¸c chñ nghÜa
t b¶n cµng ph¸t triÓn th× m©u thuÉn gi÷a s¶n xuÊt vµ tiªu dïng cµng gay g¾t do
®ã cÇn ph¶i cã c¸c nhµ t b¶n biÕt tÝnh to¸n, am hiÓu ®îc nhu cÇu thÞ trêng, biÕt
kü thuËt th¬ng m¹i... chØ cã t b¶n th¬ng nghiÖp ®¸p øng ®îc c¸c yªu cÇu ®ã.
§èi víi nhµ t b¶n c«ng nghiÖp, khi lÜnh vùc lu th«ng ®· cã t b¶n th¬ng
nghiÖp ®¶m nhiÖm nªn r¶nh tay trong lu th«ng chØ tËp trung vµo ®Èy m¹nh s¶n
xuÊt, do ®ã lîi nhuËn còng t¨ng lªn.
c. Lîi nhuËn ng©n hµng
Ng©n hµng t b¶n chñ nghÜa lµ tæ chøc kinh doanh t b¶n tiÒn tÖ lµm m«i
giíi gi÷a ngêi ®i vay vµ ngêi cho vay. Trong nghiÖp vô nhËn göi ng©n hµng tr¶
lîi tøc cho ngêi göi tiÒn vµo, cßn trong nghiÖp vô cho vay ng©n hµng thu lîi
tøc cho ngêi ®i vay. Lîi tøc nhËn göi bao giê còng nhá h¬n lîi tøc cho vay.
Lîi nhuËn ng©n hµng lµ chªnh lÖch gi÷a lîi tøc cho vay vµ lîi tøc nhËn
göi trõ ®i c¸c kho¶n chi phÝ cÇn thiÕt vÒ nghiÖp vô ng©n hµng céng víi c¸c
kho¶n thu nhËp kh¸c vÒ kinh doanh tiÒn tÖ.
Lîi nhuËn ng©n hµng ngang b»ng víi lîi nhuËn b×nh qu©n
T b¶n ng©n hµng lµ t b¶n ho¹t ®éng cho nªn lîi nhuËn ng©n hµng ho¹t
®éng theo qui luËt tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n.
d. Lîi tøc cho vay.
Cã nhµ t b¶n cÇn t b¶n ®Ó ho¹t ®éng bëi v× hä cha cã ®ñ vèn. Mét sè nhµ
t b¶n cã tiÒn nhng cha cÇn sö dông vèn. V× vËy nhµ t b¶n cÇn vèn ®Ó ho¹t
®éng sÏ ®i vay cßn nhµ t b¶n cha sö dông ®Õn sÏ cho vay. Nhµ t b¶n ®i vay
(nhµ t b¶n ho¹t ®éng) vay tiÒn ®Ó s¶n xuÊt kinh doanh nªn thu ®îc lîi nhuËn.
Nhµ t b¶n cho vay ®· nhîng quyÒn sö dông t b¶n cña m×nh cho ngêi kh¸c
trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh cho nªn hä nhËn ®îc mét sè tiÒn lêi do ngêi ®i
vay tr¶ cho hä. Sè tiÒn lêi gäi lµ lîi tøc.
Lîi tøc lµ mét phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n mµ nhµ t b¶n ®i vay ph¶i tr¶ cho
nhµ t b¶n cho vay c¨n cø vµo mãn tiÒn nhµ t b¶n cho vay ®· ®a cho nhµ t b¶n
®i vay sö dông.
9
Nguån gèc cña lîi tøc lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d do c«ng nh©n s¸ng t¹o
ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt.
e. §Þa t«
Quan hÖ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa kh«ng chØ h×nh thµnh vµ thèng trÞ trong
lÜnh vùc c«ng nghiÖp mµ cßn ph¸t triÓn trong lÜnh vùc nhµ t b¶n kinh doanh
trong n«ng nghiÖp muèn kinh doanh th× ph¶i thuª ruéng ®Êt cña ®Þa chñ. Còng
nh nhµ t b¶n kinh doanh trong c«ng nghiÖp nhµ t b¶n kinh doanh trong n«ng
nghiÖp ph¶i thuª ®Êt cho nªn ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n ra hä ph¶i thu thªm
®îc mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d d«i ra ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n gäi lµ lîi nhuËn
siªu ng¹ch. Lîi nhuËn siªu ng¹ch nµy t¬ng ®èi æn ®Þnh vµ l©u dµi, hä ph¶i tr¶
nã cho chñ ®Êt díi h×nh th¸i ®Þa t«.
§Þa t« t b¶n chñ nghÜa lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d cßn l¹i sau khi ®· khÊu
trõ ®i phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n cña nhµ t b¶n kinh doanh ruéng ®Êt.
Nguån gèc cña ®Þa t« t b¶n chñ nghÜa lµ kÕt qu¶ cña viÖc bãc lét c«ng
nh©n lµm thuª cho n«ng nghiÖp.
II. Vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng.
1. TiÕn hµnh ph¸t triÓn cña c¸c h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt
a. Qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ tù nhiªn lªn kinh tÕ hµng ho¸.
Kinh tÕ tù nhiªn vµ kinh tÕ hµng ho¸ lµ hai h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ - x·
héi ®· tån t¹i trong lÞch sö. Hai h×nh thøc nµy ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së tr×nh
®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt x· héi tr×nh ®é ph©n c«ng lao ®éng x· héi
tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ ph¹m vi cña quan hÖ trao ®æi.
Trong nÒn kinh tÕ tù nhiªn ngêi s¶n xuÊt ®ång thêi lµ ngêi tiªu dïng. Tù
s¶n xuÊt tù tiªu dïng lµ ®Æc ®iÓm næi bËt cña kinh tÕ tù nhiªn. Môc ®Ých cña
s¶n xuÊt lµ t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ sö dông nh»m tho¶ m·n nhu cÇu tiªu dïng cña
chÝnh b¶n th©n ngêi s¶n xuÊt v× thÕ cã thÓ nãi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt tù nhiªn chØ
gåm cã hai kh©u: s¶n xuÊt - tiªu dïng. C¸c quan hÖ kinh tÕ trong nÒn kinh tÕ
tù nhiªn mang h×nh th¸i hiÖn vËt.
Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ môc ®Ých cña s¶n xuÊt lµ trao ®æi hay lµ ®Ó
b¸n. Môc ®Ých ®ã ®îc x¸c ®Þnh tríc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ cã tÝnh kh¸ch quan.
S¶n xuÊt vµ toµn bé qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt ®Òu g¾n liÒn víi thÞ trêng.
So víi kinh tÕ tù nhiªn kinh tÕ hµng ho¸ cã u ®iÓm sau:
Mét lµ: Trong kinh tÕ hµng ho¸ do cã sù ph¸t triÓn cña ph©n c«ng lao
®éng x· héi cho nªn s¶n xuÊt ®îc chuyªn m«n ho¸ ngµy cµng cao, thÞ trêng
ngµy cµng më réng. §iÒu ®ã t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t huy lîi thÕ so s¸nh cña mçi
vïng, mçi ®¬n vÞ s¶n xuÊt, thóc ®Èy viÖc c¶i tiÕn c«ng cô lao ®éng n©ng cao
tr×nh ®é kü thuËt më réng ph¹m vi s¶n xuÊt, thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn.
Hai lµ: Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ môc ®Ých cña s¶n xuÊt kh«ng ph¶i lµ
®Ó tiªu dïng cho chÝnh b¶n th©n ngêi s¶n xuÊt mµ lµ ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu
ngµy cµng cao cña thÞ trêng. ChÝnh nhu cÇu ngµy cµng t¨ng cña thÞ trêng ®·
lµm h×nh thµnh ®éng lùc m¹nh mÏ cho sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt hµng ho¸.
Nhu cÇu tiªu dïng cµng cao th× s¶n xuÊt ph¶i më réng c¶ vÒ chiÒu réng vµ
chiÒu s©u.
10
Ba lµ: Trong kinh tÕ hµng ho¸, c¹nh tranh ngµy cµng gay g¾t. Yªu cÇu
cña c¹nh tranh ®ßi hái nh÷ng ®¬n vÞ s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¶i thêng xuyªn quan
t©m tíi n¨ng suÊt lao ®éng, n©ng cao chÊt lîng s¶n phÈm... ®Ó thu lîi nhuËn
ngµy cµng cao h¬n. C¹nh tranh ch¹y theo lîi nhuËn siªu ng¹ch ®· lµm lùc lîng s¶n xuÊt cã nh÷ng bíc tiÕn bé dµi.
Bèn lµ: Trong kinh tÕ hµng ho¸, do s¶n xuÊt x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn,
quan hÖ hµng ho¸ tiÒn tÖ ngµy cµng më réng cho nªn s¶n phÈm hµng ho¸
ngµy cµng phong phó vµ ®a d¹ng, giao lu kinh tÕ vµ v¨n ho¸ gi÷a c¸c vïng,
c¸c ®Þa ph¬ng, c¸c quèc gia ngµy cµng ph¸t triÓn. §êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn
v¨n ho¸ cña d©n c ngµy cµng ®îc n©ng cao.
Nh÷ng tiÒn ®Ò cña qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ tù nhiªn lªn kinh tÕ hµng
ho¸ sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cu¶ kinh tÕ hµng ho¸ lµ qu¸ tr×nh kinh tÕ kh¸ch
quan. Nã b¾t ®Çu khi kinh tÕ tù nhiªn ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é lµm xuÊt hiÖn
nh÷ng tiÒn ®Ò cña kinh tÕ hµng ho¸. Sù xuÊt hiÖn cña kinh tÕ hµng ho¸ còng
chÝnh lµ sù xuÊt hiÖn nh÷ng tiÒn ®Ò phñ ®Þnh kinh tÕ tù nhiªn vµ kh¼ng ®Þnh
kinh tÕ hµng ho¸. Mçi bíc ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng ho¸ lµ mét bíc ®Èy lïi
kinh tÕ tù nhiªn. Qu¸ tr×nh xuÊt hiÖn, vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng
hãa diÔn ra víi sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña nh÷ng tiÒn ®Ò sau:
Ph©n c«ng lao ®éng x· héi: Ph©n c«ng lao ®éng x· héi t¹o ra nh÷ng
ngµnh nghÒ s¶n xuÊt kh¸c nhau. Do ph©n c«ng lao ®éng x· héi cho nªn mçi
ngêi chuyªn lµm mét viÖc trong mét ngµnh víi mét nghÒ nhÊt ®Þnh vµ chuyÓn
s¶n xuÊt ra mét sè s¶n phÈm nhÊt ®Þnh. Nhng nhu cÇu tiªu dïng cña hä l¹i cÇn
nhiÒu lo¹i s¶n phÈm kh¸c nhau. §Ó tho¶ m·n nhu cÇu cña m×nh nh÷ng ngêi
s¶n xuÊt ph¶i trao ®æi s¶n phÈm cho nhau. Ph©n c«ng lao ®éng x· héi lµm n¶y
sinh nh÷ng quan hÖ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt víi nhau.
Sù ®éc lËp t¬ng ®èi vÒ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt: do ph©n c«ng
lao ®éng x· héi vµ sù ®éc lËp gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt vÒ kinh tÕ, cho nªn
quan hÖ cña nh÷ng ngêi s¶n xuÊt lµ quan hÖ m©u thuÉn: hä võa liªn hÖ, vµ phô
thuéc vµo nhau võa ®éc lËp víi nhau. Gi¶i quyÕt mèi quan hÖ m©u thuÉn nµy
tÊt yÕu ®ßi hái ph¶i cã quan hÖ trao ®æi dùa trªn c¬ së gi¸ trÞ nghÜa lµ dùa trªn
c¬ së trao ®æi ngang gi¸.
Ph©n c«ng lao ®éng x· héi ph¸t triÓn th× quan hÖ trao ®æi còng ®îc më
réng vµ ngµy cµng phøc t¹p.
Ph©n c«ng lao ®éng x· héi ph¸t triÓn dÉn tíi sù ra ®êi cña ngµnh th¬ng
nghiÖp. Th¬ng nghiÖp ph¸t triÓn lµm cho s¶n xuÊt vµ lu th«ng hµng ho¸ cïng
víi lu th«ng tiÒn tÖ ph¸t triÓn.
Quan hÖ trao ®æi ®îc më réng vµ ph¸t triÓn ®ßi hái hÖ thèng giao th«ng
vËn t¶i còng ph¶i më réng vµ ph¸t triÓn.
b. Qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n sang kinh
tÕ thÞ trêng.
Kinh tÕ hµng ho¸ vµ kinh tÕ thÞ trêng chØ kh¸c nhau vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn.
Kinh tÕ thÞ trêng lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao cña kinh tÕ hµng ho¸. Kinh tÕ
hµng ho¸ ph¸t triÓn, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ ph¹m trï hµng ho¸ tiÒn tÖ vµ thÞ trêng
®îc ph¸t triÓn vµ ®îc më réng. Hµng ho¸ kh«ng chØ bao gåm nh÷ng s¶n phÈm
®Çu ra cña s¶n xuÊt mµ cßn bao gåm c¶ c¸c yÕu tè ®Çu vµo cña s¶n xuÊt.
11
Dung lîng thÞ trêng vµ c¬ cÊu thÞ trêng ®îc më réng hoµn thiÖn. Mäi quan hÖ
kinh tÕ ®Òu ®îc tiÒn tÖ ho¸. Khi ®ã ngêi ta gäi kinh tÕ hµng ho¸ lµ kinh tÕ thÞ
trêng.
Nh÷ng ®iÒu kiÖn h×nh thµnh kinh tÕ thÞ trêng.
Kinh tÕ thÞ trêng ®îc h×nh thµnh víi nh÷ng ®iÒu kiÖn sau:
Mét lµ, sù xuÊt hiÖn hµng hãa søc lao ®éng vµ thÞ trêng søc lao ®éng. Tríc hÕt cÇn kh¼ng ®Þnh sù xuÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng lµ mét tiÕn bé
lÞch sö. Ngêi lao ®éng ®îc tù do, anh ta cã quyÒn lµm chñ kh¶ n¨ng lao ®éng
cña m×nh vµ lµ chñ thÓ b×nh ®¼ng trong viÖc th¬ng lîng víi ngêi kh¸c. Sù xuÊt
hiÖn hµng ho¸ søc lao ®éng dÉn tíi sù h×nh thµnh kinh tÕ thÞ trêng lµ v×:
Kinh tÕ thÞ trêng lµ nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn. Nã cã n¨ng suÊt lao ®éng cao,
ngoµi nh÷ng s¶n phÈm cÇn thiÕt cßn cã nh÷ng s¶n phÈm thÆng d. ChÝnh sù
xuÊt hiÖn hµng hãa søc lao ®éng ®· ph¶n ¸nh ®iÒu ®ã, sù xuÊt hiÖn hµng ho¸
søc lao ®éng ph¶n ¸nh giai ®o¹n s¶n xuÊt ®· ph¸t triÓn trong ®ã n¨ng suÊt lao
®éng ®· cao. Nhê cã sù xuÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng vµ thÞ trêng mµ
tiÒn tÖ kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ ph¬ng tiÖn lu th«ng mµ cßn trë thµnh ph¬ng
tiÖn lµm t¨ng gi¸ trÞ, n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt, kinh doanh thóc ®Èy t¨ng
truëng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ.
Víi sù suÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng dÉn tíi sù h×nh thµnh c¸c yÕu
tè s¶n xuÊt mét c¸ch hoµn chØnh,kinh tÕ thÞ trêng ra ®êi.
Hai lµ, ph¶i tÝch luü ®îc mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh vµ sè tiÒn ®ã ph¶i trë
thµnh vèn ®Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt kinh doanh nh»m môc ®Ých cã lîi nhuËn.
Ba lµ, kinh tÕ thÞ trêng lµ kinh tÕ tiÒn tÖ cho nªn vai trß cña tiÒn tÖ v«
cïng quan träng. §Ó h×nh thµnh ®îc nÒn kinh tÕ thÞ trêng cÇn ph¶i cã hÖ
thèng tµi chÝnh tÝn dông ng©n hµng t¬ng ®èi ph¸t triÓn.
Bèn lµ, sù h×nh thµnh ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ trêng ®ßi hái ph¶i cã hÖ thèng
kÕt cÊu h¹ tÇng t¬ng ®èi ph¸t triÓn, trªn c¬ së ®ã míi ®¶m b¶o lu th«ng hµng
ho¸ vµ lu th«ng tiÒn tÖ ®îc thuËn lîi dÔ dµng.
N¨m lµ, t¨ng cêng vai trß kinh tÕ cña Nhµ níc. Nhµ níc t¹o ra m«i trêng
vµ hµnh lang cho thÞ trêng ph¸t triÓn lµnh m¹nh.
Víi tÊt c¶ c¸c tiÒn ®Ò trªn nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®îc x· héi ho¸ cao, c¸c
quan hÖ kinh tÕ mang h×nh th¸i phæ biÕn lµ quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ vµ nã
®îc tiÒn tÖ ho¸.
Nh÷ng ®Æc trng cña kinh tÕ thÞ trêng:
Mét lµ: tÝnh tù chñ cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ rÊt cao. C¸c chñ thÓ kinh tÕ tù
bï ®¾p nh÷ng chi phÝ vµ tù chÞu tr¸ch nhiÖm ®èi víi kÕt qu¶ s¶n xuÊt kinh
doanh cña m×nh. C¸c chñ thÓ kinh tÕ ®îc tù do liªn doanh liªn kÕt tù do tæ
chøc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt theo luËt ®Þnh.
Hai lµ: Trªn thÞ trêng hµng ho¸ rÊt phong phó. Ngêi ta tù do mua b¸n
hµng ho¸. Sù ®a d¹ng vµ phong phó vÒ sè lîng hµng ho¸ vµ chñng lo¹i hµng
ho¸ trªn thÞ trêng mét mÆt ph¶n ¸nh tr×nh ®é cao cña n¨ng suÊt lao ®éng x·
héi mÆt kh¸c møc ®é ph¸t triÓn cña quan hÖ trao ®æi, tr×nh ®é ph©n c«ng lao
®éng x· héi vµ sù ph¸t triÓn cña thÞ trêng.
Ba lµ: Gi¸ c¶ ®îc h×nh thµnh ngay trªn thÞ trêng. Gi¸ c¶ thÞ trêng võa lµ
sù biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ thÞ trêng võa chÞu t¸c ®éng cña quan hÖ c¹nh
12
tranh vµ quan hÖ cung cÇu hµng ho¸ dÞch vô. Trªn c¬ së gi¸ trÞ thÞ trêng, gi¸ c¶
lµ kÕt qu¶ cña sù th¬ng lîng vµ tho¶ thuËn gi÷a ngêi mua vµ ngêi b¸n. Trong
qu¸ tr×nh trao ®æi mua b¸n hµng ho¸ ngêi b¸n lu«n muèn b¸n víi gi¸ cao. Ngêi mua bu«n muèn mua víi gi¸ thÊp. §èi víi ngêi b¸n gi¸ c¶ ph¶i ®¸p øng
nhu cÇu bï ®¾p ®îc chi phÝ vµ cã doanh lîi. Chi phÝ s¶n xuÊt lµ giíi h¹n, lµ
phÇn cøng cña gi¸ c¶, doanh lîi cµng nhiÒu cµng tèt. §èi víi ngêi mua gi¸ c¶
ph¶i phï hîp víi lîi Ých giíi h¹n cña hä gi¸ c¶ thÞ trêng chung hoµ ®îc c¶ lîi
Ých c¶ ngêi b¸n vµ ngêi mua.
Bèn lµ: Kinh tÕ thÞ trêng lµ hÖ thèng kinh tÕ më. Nã rÊt phong phó ®a
d¹ng, phøc t¹p vµ ®îc ®iÒu hµnh bëi hÖ thèng luËt ph¸p cña Nhµ níc.
N¨m lµ: C¹nh tranh lµ mét tÊt yÕu cña kinh tÕ thÞ trêng. Nã tån t¹i trªn
c¬ së nh÷ng ®¬n vÞ s¶n xuÊt hµng ho¸ ®éc lËp vµ kh¸c nhau vÒ lîi Ých kinh tÕ.
Theo yªu cÇu cña qui luËt gi¸ trÞ, tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt hµng ho¸ ®Òu ph¶i
s¶n xuÊt vµ kinh doanh trªn c¬ së hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. Trong
®iÒu kiÖn ®ã, muèn cã nhiÒu lîi nhuËn c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt vµ kinh doanh ph¶i
®ua nhau c¶i tiÕn kü thuËt, ¸p dông kü thuËt míi vµo s¶n xuÊt ®Ó n©ng cao
n¨ng suÊt lao ®éng c¸ biÖt, gi¶m hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt nh»m thu lîi siªu
ng¹ch.
Theo ®uæi møc lîi nhuËn cao lµ môc ®Ých cña mäi nÒn kinh tÕ thÞ trêng.
C¸c doanh nghiÖp trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng nh»m môc ®Ých thu lîi
nhuËn cao. §Ó thu lîi nhuËn cao c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh víi nhau. Trong
nÒn kinh tÕ thÞ trêng c¹nh tranh diÔn ra mét c¸ch phæ biÕn trong c¶ lÜnh vùc
s¶n xuÊt vµ trong c¶ lÜnh vùc lu th«ng. C¹nh tranh trong lÜnh vùc s¶n xuÊt bao
gåm c¹nh tranh trong néi bé ngµnh vµ c¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh.
C¹nh tranh trong néi bé ngµnh lµ sù c¹nh tranh gi÷a c¸c xÝ nghiÖp trong
cïng mét ngµnh s¶n xuÊt cïng mét lo¹i s¶n phÈm, sù c¹nh tranh gi÷a c¸c xÝ
nghiÖp trong cïng mét ngµnh s¶n xuÊt lµm cho gi¸ c¶ cña hµng ho¸ h×nh
thµnh phï hîp víi gi¸ trÞ x· héi hoÆc gi¸ trÞ thÞ trêng cña hµng ho¸. Gi¸ trÞ x·
héi (gi¸ trÞ thÞ trêng) cña hµng ho¸ lµ do ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trung b×nh chiÕm
®Þa vÞ thèng trÞ, quyÕt ®Þnh. Trong c¸c xÝ nghiÖp cã kü thuËt vµ tæ chøc hoµn
thiÖn h¬n th× gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng. Nhê kÕt
qu¶ cña c¹nh tranh trong néi bé ngµnh, c¸c xÝ nghiÖp ®ã thu ®îc lîi nhuËn
siªu ng¹ch. C¸c xÝ nghiÖp s¶n xuÊt ra hµng ho¸ cã gi¸ trÞ c¸ biÖt cao h¬n gi¸
trÞ thÞ trêng sÏ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc ®Çy ®ñ bé phËn gi¸ trÞ thÆng d chøa
®ùng trong hµng ho¸, thËm chÝ kh«ng bï l¹i ®îc chi phÝ s¶n xuÊt. Lîi nhuËn
siªu ng¹ch mµ c¸c xÝ nghiÖp cã kü thuËt hoµn thiÖn h¬n thu ®îc chØ cã tÝnh
chÊt t¹m thêi v× c¸c xÝ nghiÖp kh¸c còng ra søc ¸p dông vµo s¶n xuÊt nh÷ng
thiÕt bÞ kü thuËt hoµn thiÖn h¬n. C¹nh tranh trong néi bé ngµnh lµ nh©n tè tù
ph¸t thóc ®Èy kü thuËt ph¸t triÓn vµ n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng trong c¸c xÝ
nghiÖp. C¹nh tranh trong néi bé ngµnh lµ do viÖc theo ®uæi môc ®Ých lµm giµu
vµ tû suÊt lîi nhuËn cao h¬n quyÕt ®Þnh. B¶n th©n sù c¹nh tranh trong néi bé
ngµnh kh«ng tr¸nh khái sù l·ng phÝ rÊt lín vÒ søc ngêi søc cña. C¹nh tranh
trong néi bé ngµnh lµm cho c¸c xÝ nghiÖp lín lo¹i trõ c¸c xÝ nghiÖp võa vµ
nhá. Sù c¹nh tranh Êy dÉn tíi sù tËp trung s¶n xuÊt.
13
C¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh lµ sù c¹nh tranh gi÷a c¸c xÝ nghiÖp trong c¸c
ngµnh kinh tÕ kh¸c nhau nh»m giµnh lÊy lîi nhuËn lín nhÊt. Trong qu¸ tr×nh
c¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh, t b¶n tù ph¸t di chuyÓn tõ ngµnh nµy sang ngµnh
kh¸c do ®ã thùc hiÖn sù ph©n phèi t b¶n gi÷a c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau.
Cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c xÝ nghiÖp lµ ®Ó sö dông t b¶n mét c¸ch cã lîi nhÊt.
NÕu nh hËu qu¶ trùc tiÕp cña c¹nh tranh trong néi bé ngµnh lµ gi¸ trÞ thÞ trêng
cña mét lo¹i hµng hãa nµo ®ã th× kÕt qu¶ cña sù c¹nh tranh kh¸c ngµnh lµ t
b¶n tù ph¸t di chuyÓn tõ ngµy nµy sang ngµnh kh¸c b×nh qu©n ho¸ tû suÊt lîi
nhuËn, h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn chung, thèng nhÊt (hay b×nh qu©n) vµ gi¸
c¶ s¶n xuÊt. KÕt qu¶ lµ trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa kh¸c nhau, sù
c¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh ph¶n ¸nh m©u thuÉn gi÷a c¸c nhµ t b¶n c«ng
nghiÖp thuéc c¸c ngµnh kh¸c nhau trong viÖc ph©n chia gi¸ trÞ thÆng d.
Ngoµi c¹nh tranh trong lÜnh vùc s¶n xuÊt c¸c xÝ nghiÖp cßn c¹nh tranh
víi nhaua trong c¶ lÜnh vùc lu th«ng. C¹nh tranh trong lÜnh vùc lu th«ng bao
gåm: C¹nh tranh gi÷a nh÷ng ngêi tham gia trao ®æi hµng ho¸ vµ dÞch vô trªn
thÞ trêng (ngêi b¸n víi ngêi b¸n, ngêi mua víi ngêi mua). H×nh thøc c¹nh
tranh vµ c¸c biÖn ph¸p c¹nh tranh cã thÓ rÊt ®a d¹ng phong phó nhng môc
®Ých cuèi cïng cña c¹nh tranh lµ lîi nhuËn.
2. NÒn kinh tÕ thÞ trêng ViÖt Nam.
a. Sù cÇn thiÕt kh¸ch quan chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ tr êng cã
sù qu¶n lý cña nhµ níc.
Tõ v¨n kiÖn ®¹i héi VI §¶ng vµ Nhµ níc chñ tr¬ng xo¸ bá chÕ ®é kÕ
ho¹ch ho¸ tËp trung - c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ ®· tån t¹i ë níc ta tríc ®æi míi ®Ó chuyÓn s¸ng c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña nhµ níc.
Trong mÊy thËp niªn tríc ®©y nÒn kinh tÕ níc ta ®îc vËn hµnh theo c¬
chÕ tËp trung quan liªu bao cÊp vµ ®Æc trng cña c¬ chÕ nµy lµ:
Nhµ níc giao cho c¸c ®iÒu kiÖn cña s¶n xuÊt nh vËt t, tiÒn vèn, søc lao
®éng cho c¸c xÝ nghiÖp ®Ó s¶n xuÊt kinh doanh. Nhµ níc chØ ®¹o viÖc s¶n xuÊt
kinh doanh cña c¸c xÝ nghiÖp theo hÖ thèng chØ tiªu ph¸p lÖnh. C¸c xÝ nghiÖp
tiÕn hµnh s¶n xuÊt vµ cè g¾ng hoµn thµnh chØ tiªu, l·i nhµ níc thu, lç nhµ níc
bï v× vËy nÒn kinh tÕ kh«ng cã tÝnh hiÖu qu¶.
C¸c c¬ quan qu¶n lý cÊp trªn can thiÖp qu¸ s©u vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt
kinh doanh cña c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ c¬ së nhng kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm g× vÒ
mÆt vËt chÊt ®èi víi c¸c quyÕt ®Þnh cña m×nh.
Bá qua quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ, qu¶n lý nÒn kinh
tÕ vµ kÕ ho¹ch ho¸ b»ng chÕ ®é cÊp ph¸t vµ giao nép s¶n phÈm, quan hÖ hiÖn
vËt lµ chñ yÕu, do ®ã h¹ch to¸n kinh tÕ chØ lµ h×nh thøc. ChÕ ®é bao cÊp thùc
hiÖn díi c¸c h×nh thøc: bao cÊp qua gi¸, bao cÊp qua tiÒn l¬ng hiÖn vËt (chÕ
®é tem phiÕu) vµ bao cÊp qua cÊp ph¸t vèn cña ng©n s¸ch mµ kh«ng rµng
buéc vËt chÊt ®èi víi ngêi ®îc cÊp vèn.
Bé m¸y qu¶n lý rÊt cång kÒnh, cã nhiÒu cÊp trung gian vµ kÐm n¨ng
®éng tõ ®ã sinh ra mét ®éi ngò c¸n bé kÐm n¨ng lùc qu¶n lý, kh«ng th¹o
nghiÖp vô kinh doanh, nhng phong c¸ch th× quan liªu cöa quyÒn.
C¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung ®· tÝch gãp nh÷ng xu híng tiªu cùc, lµm
n¶y sinh sù tr× trÖ, h×nh thµnh c¬ chÕ k×m h·m sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi.
14
VÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i ®æi míi s©u s¾c c¬ chÕ ®ã. §¹i héi lÇn VI cña §¶ng ®a ra
ph¬ng híng c¬ b¶n cña sù ®æi míi vµ nã tiÕp tôc ®îc ®¹i héi VII cña §¶ng
kh¼ng ®Þnh "xo¸ bá c¬ chÕ tËp trung quan liªu bao cÊp, h×nh thµnh ®ång bé vµ
vËn hµnh cã hiÖu qu¶ c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña nhµ níc".
b. C¬ chÕ thÞ trêng ViÖt Nam.
C¬ chÕ kinh tÕ ë níc ta lµ c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña nhµ níc theo
®Þnh híng XHCN. Trong c¬ chÕ thÞ trêng cã c¸c nh©n tè: Hµng ho¸, dÞch vô,
ngêi mua b¸n tõ ®ã mµ h×nh thµnh nªn c¸c quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ. Quan
hÖ mua b¸n biÓu hiÖn trªn thÞ trêng lµ quan hÖ cung cÇu. Trong c¬ chÕ thÞ trêng hµng ho¸ dÞch vô ®Òu cã gi¸ c¶ cña nã. Cung cÇu gi¸ c¶ lµ ph¹m trï trung
t©m trong c¬ chÕ thÞ trêng. C¹nh tranh lµ m«i trêng,lîi nhuËn lµ ®éng lùc.
§¶ng ta chñ tr¬ng c¹nh tranh lµnh m¹nh. c¹nh tranh
nh»m thóc ®Èy s¶n
xuÊt ph¸t triÓn kh«ng sö dông nh÷ng thñ ®o¹n phi ph¸p ®Ó dÉn tíi sù ph¸ s¶n
hµng lo¹t.
C¬ chÕ kinh tÕ cña níc ta lµ kinh tÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña nhµ níc.
C¬ chÕ thÞ trêng cã nhiÒu ®iÓm rÊt tÝch cùc:
KÝch thÝch tÝnh n¨ng ®éng s¸ng t¹o cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ vµ t¹o ®iÒu
kiÖn thuËn lîi cho sù ho¹t ®éng tù do cña hä. Huy ®éng c¸c nguån lùc x· héi
vµo ph¸t triÓn kinh tÕ.
C¹nh tranh thóc ®Èy tiÕn bé kü thuËt, thóc ®Èy ¸p dông c«ng nghÖ míi
vµo s¶n xuÊt nhê ®ã thóc ®Èy lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn, n©ng cao n¨ng suÊt
lao ®éng.
C¬ chÕ thÞ trêng t¹o ra sù ®a d¹ng phong phó vÒ hµng ho¸ ®¸p øng nhanh
nh¹y nhu cÇu ngêi tiªu dïng. Khai th«ng sù b×nh ®¼ng gi÷a ngêi mua vµ ngêi
b¸n.
C¬ chÕ thÞ trêng chÊp nhËn nh÷ng chi phÝ s¶n xuÊt hîp lý chÊp nhËn hµng
ho¸ cã chÊt lîng cao. C¬ chÕ thÞ trêng mÒm dÎo h¬n nhµ níc vµ cã kh¶ n¨ng
thÝch nghi cao h¬n khi nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ thay ®æi lµm thÝch øng kÞp thêi
s¶n xuÊt víi nhu cÇu x· héi.
Tuy nhiªn bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc c¬ chÕ thÞ trêng ë ViÖt Nam vÉn
cã nh÷ng h¹n chÕ:
Trong c¬ chÕ thÞ trêng c¸c doanh nghiÖp ho¹t ®éng v× môc ®Ých thu lîi
nhuËn tèi ®a v× vËy hä cã thÓ l¹m dông tµi nguyªn cña x· héi g©y « nhiÔm m«i
trêng sèng mµ x· héi ph¶i g¸nh chÞu.
C¬ chÕ thÞ trêng ph©n ho¸ x· héi thµnh hai cùc ®èi lËp nhau mét sè Ýt ngêi giµu vµ ®a sè ngêi nghÌo.
C¬ chÕ thÞ trêng vÉn cã nh÷ng c¨n bÖnh nan gi¶i khñng ho¶ng, thÊt
nghiÖp, l¹m ph¸t.
V× vËy mµ cÇn ph¶i cã sù ®iÒu tiÕt qu¶n lý cña nhµ níc ®Ó ph¸t huy
nh÷ng mÆt tÝch cùc vµ h¹n chÕ nh÷ng khuyÕt tËt cña kinh tÕ thÞ trêng.
3. Lîi nhuËn trong c¬ chÕ thÞ trêng ViÖt Nam.
Kinh tÕ thÞ trêng ViÖt Nam còng nh»m môc ®Ých thu lîi nhuËn. Lîi
nhuËn lµ môc tiªu lµ ®éng lùc s¶n xuÊt kinh doanh cña doanh nghiÖp. Tuy
nhiªn c¬ chÕ thÞ trêng ViÖt Nam kh«ng theo ®uæi lîi nhuËn mét c¸ch ®¬n
15
thuÇn mµ nã cßn nh»m hai môc ®Ých: ®¶m b¶o hiÖu qu¶ kinh tÕ trong s¶n xuÊt
kinh doanh vµ kÕt hîp gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x· héi.
a. Lîi nhuËn lµ ®éng lùc chi phèi ho¹t ®éng cña doanh
nghiÖp.
Doanh nghiÖp lµ mét ®¬n vÞ kinh doanh hµng ho¸ dÞch vô theo nhu cÇu
cña thÞ trêng vµ x· héi ®Ó ®¹t lîi nhuËn tèi ®a vµ ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ x· héi
cao nhÊt. Mét doanh nghiÖp tiÕn hµnh kinh doanh cã hiÖu qu¶ lµ doanh nghiÖp
tho¶ m·n ®îc tèi ®a nhu cÇu cña thÞ trêng vµ x· héi vÒ hµng ho¸ dÞch vô trong
giíi h¹n cho phÐp cña nguån lùc hiÖn cã vµ thu ®îc lîi nhuËn nhiÒu nhÊt, ®em
l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ - x· héi.
Lîi nhuËn lµ môc tiªu kinh tÕ cao nhÊt lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i vµ ph¸t triÓn
cña doanh nghiÖp. §Ó cung cÊp hµng ho¸ dÞch vô cho thÞ trêng c¸c nhµ s¶n
xuÊt ph¶i bá tiÒn vèn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ kinh doanh. Hä mong muèn
chi phÝ cho c¸c ®Çu vµo Ýt nhÊt lµ b¸n hµng ho¸ víi gi¸ cao nhÊt ®Ó sau khi trõ
®i c¸c kho¶n chi phÝ cßn sè d d«i ®Ó kh«ng chØ s¶n xuÊt gi¶n ®¬n mµ cßn t¸i
s¶n xuÊt më réng kh«ng ngõng tÝch luü ph¸t triÓn s¶n xuÊt, còng cã t¨ng cêng
vÞ trÝ cña m×nh trªn thÞ trêng.
Doanh nghiÖp muèn tån t¹i vµ ph¸t triÓn ®îc trong c¹nh tranh cÇn ph¶i
gi¶i quyÕt tèt ba vÊn ®Ò kinh tÕ c¨n b¶n: quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt c¸i g×, quyÕt ®Þnh
s¶n xuÊt nh thÕ nµo vµ quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt cho ai.
QuyÕt ®Þnh c¸i g× ®ßi hái doanh nghiÖp ph¶i tr¶ lêi ®îc c©u hái s¶n xuÊt,
lo¹i hµng ho¸ g× víi sè lîng ®îc bao nhiªu, bao giê ®îc s¶n xuÊt. Trªn c¬ së
nhu cÇu cña thÞ trêng doanh nghiÖp tÝnh to¸n kh¶ n¨ng s¶n xuÊt vµ chi phÝ s¶n
xuÊt t¬ng øng ®Ó lùa chän vµ quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt vµ cung øng c¸i mµ thÞ trêng
cÇn cã thÓ ®¹t ®îc lîi nhuËn cao. Gi¸ c¶ thÞ trêng lµ kh«ng tin cã ý nghÜa ®èi
víi viÖc cung øng nh÷ng hµng ho¸ nµo cã lîi nhÊt cho cung cÇu trªn thÞ trêng.
QuyÕt ®Þnh s¶n xuÊt nh thÕ nµo nghÜa lµ do ai vµ nh÷ng tµi nguyªn nµo
víi h×nh thøc c«ng nghÖ naß ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt nµo. §éng c¬ lîi nhuËn ®·
khuyÕn khÝch c¸c doanh nghiÖp t×m kiÕm lùa chän c¸c ®Çu vµo tèt nhÊt víi chi
phÝ thÊp nhÊt lùa chän c¸c ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶ nhÊt. Ph¬ng ph¸p
kÕt hîp tÊt c¶ c¸c ®Çu vµo ®Ó s¶n xuÊt ®Çu ra nhanh nhÊt chÊt lîng cao nhÊt,
chi phÝ thÊp nhÊt. §Ó ®øng v÷ng vµ c¹nh tranh th¾ng lîi trªn thÞ trêng c¸c
doanh nghiÖp ph¶i lu«n ®æi míi kü thuËt c«ng nghÖ, n©ng cao tr×nh ®é cña
c«ng nh©n vµ lao ®éng qu¶n lý nh»m t¨ng hµm lîng chÊt x¸m trong hµng hãa
dÞch vô.
QuyÕt ®Þnh s¶n xuÊt cho ai ®ßi hái ph¶i x¸c ®Þnh râ, ai sÏ ®îc hëng vµ ®îc lîi tõ hµng ho¸.
Khi theo ®uæi môc tiªu lîi nhuËn cña m×nh doanh nghiÖp thêng xuyªn
ch¹y theo nh÷ng c¬ héi kh¸c nhau mµ nã cã ®îc chi phÝ c¬ héi cña viÖc theo
®uæi, mét c¬ héi sÏ lµ sù bá qua c¬ héi cã lîi nhÊt sau c¬ héi ®· chän. Khi mét
quyÕt ®Þnh ®îc thùc hiÖn nh÷ng c¬ héi trong t¬ng lai còng thay ®æi. Sù lùa
chän ®óng ®¾n sÏ cho phÐp doanh nghiÖp thu ®îc lîi nhuËn cao.
Lîi nhuËn ®îc x¸c ®Þnh b»ng tæng doanh thu tõ tæng chi phÝ cho nªn c¸c
nhµ s¶n xuÊt gi¶m chi phÝ t¨ng tæng doanh thu ®Ó thu lîi nhuËn nhiÒu nhÊt.
16
Lîi nhuËn lµ thu nhËp mÆc nhiªn, lµ mét phÇn thu nhËp cña doanh nghiÖp
vÒ lao ®éng cña chÝnh hä hoÆc vèn ®Çu t cña chÝnh hä nghÜa lµ c¸c nh©n tè s¶n
xuÊt mµ hä cung cÊp.
Lîi nhuËn lµ tiÒn thëng cho viÖc chÞu m¹o hiÓm lµ phÇn thu nhËp vÒ b¶o
hiÓm khi vì nî, s¶n xuÊt kh«ng æn ®Þnh.
Lîi nhuËn b×nh thêng lµ møc lîi nhuËn chØ võa ®ñ ®Ó gi÷ cho nhµ kinh
doanh tiÕp tôc c«ng viÖc cu¶ m×nh vµ tån t¹i víi t c¸ch lµ mét bé phËn cña
tæng chi phÝ. TÊt c¶ c¸c kho¶n tiÒn mµ nhµ kinh doanh nhËn ®îc ngoµi tæng
chi phÝ (bao gåm c¶ lîi nhuËn b×nh thêng) lµ lîi nhuËn siªu ng¹ch. Lîi nhuËn
siªu ng¹ch, lîi nhuËn ®éc quyÒn ®ã lµ kho¶n thu nhËp cña søc m¹nh thÞ trêng
hoÆc søc m¹nh ®éc quyÒn.
Lîi nhuËn lµ chØ tiªu kinh tÕ tæng hîp ph¶n ¸nh toµn bé kÕt qu¶ vµ hiÖu
qu¶ cña qu¸ tr×nh kinh doanh kÓ tõ lóc b¾t ®Çu t×m kiÕm nhu cÇu thÞ trêng
chuÈn bÞ vµ tæ chøc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh ®Õn kh©u tæ chøc b¸n hµng
vµ dÞch vô cho thÞ trêng. Nã ph¶n ¸nh c¶ vÒ mÆt lîng vµ mÆt chÊt cña qu¸
tr×nh kinh doanh.
b. C¸c nh©n tè ¶nh hëng ®Õn lîi nhuËn.
Lîi nhuËn cña doanh nghiÖp chÞu t¸c ®éng tæng hîp cña nhiÒu nh©n tè.
Tríc hÕt lµ qui m« s¶n xuÊt hµng ho¸ dÞch vô. Quan hÖ cung cÇu vÒ hµng
ho¸ thay ®æi sÏ lµm cho gi¸ c¶ thay ®æi. §iÒu ®ã ¶nh hëng trùc tiÕp tíi viÖc
quyÕt ®Þnh qui m« s¶n xuÊt vµ t¸c ®éng trùc tiÕp tíi lîi nhuËn doanh nghiÖp.
Hai lµ gi¸ c¶ vµ chÊt lîng c¸c ®Çu vµo(lao ®éng, nguyªn vËt liÖu, thiÕt bÞ
c«ng nghÖ) vµ ph¬ng ph¸p kÕt hîp c¸c ®Çu vµo trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh
doanh. Nh÷ng vÊn ®Ò nµy t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn chi phÝ s¶n xuÊt vµ ®¬ng
nhiªn t¸c ®éng ®Õn lîi nhuËn cña doanh nghiÖp.
Ba lµ gi¸ b¸n hµng ho¸, dÞch vô cïng toµn bé ho¹t ®éng nh»m ®Èy nhanh
qu¸ tr×nh tiªu thô vµ thu håi vèn ®Æc biÖt lµ ho¹t ®éng Marketing vµ c«ng t¸c
tµi chÝnh cña doanh nghiÖp.
c. ¶nh hëng cña c¬ chÕ thÞ trêng ®Õn viÖc thu lîi nhuËn
cña doanh nghiÖp.
C¬ chÕ thÞ trêng t¹o ra sù c©n b»ng gi÷a gi¸ c¶ cña ngêi s¶n xuÊt vµ gi¸
c¶ mµ ngêi tiªu dïng cã thÓ chÊp nhËn ®îc. NÕu doanh nghiÖp n¾m b¾t ®óng
thÞ trêng th× lîi nhuËn ®îc ®¶m b¶o. Gi¸ c¶ lu«n biÕn ®éng nªn cÇn ph¶i n¾m
b¾t nã mét c¸ch chÝnh x¸c vµ cã nh÷ng ph¶n øng kÞp thêi.
C¬ chÕ thÞ trêng t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c doanh nghiÖp tù do di chuyÓn sang
c¸c ngµnh cã lîi nhu©n cao. C¬ chÕ thÞ trêng t¹o ®iÒu kiÖn cho doanh nghiÖp
tù do di chuyÓn t b¶n cña m×nh sang ngµnh cã tû suÊt lîi nhuËn cao. C¬ chÕ
thÞ trêng ®ßi hái c¸c doanh nghiÖp n¨ng ®éng , c¹nh tranh, v¬n lªn kh«ng
ngõng c¶ vÒ lîng vµ chÊt nghÜa lµ hä ph¶i t×m tßi trong thÞ trêng ngµnh nµo cã
lîi nhuËn cao vµ tõ ®ã quyÕt ®Þnh chuyÓn ®æi s¶n xuÊt.
C¬ chÕ thÞ trêng lµm cho doanh nghiÖp canh tranh víi nhau. C¹nh tranh
lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸ ®Ó giµnh ®iÒu kiÖn s¶n
xuÊt vµ tiªu thô cã lîi h¬n, cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c xÝ nghiÖp nh»m thu ®îc lîi
nhuËn lín nhÊt, ph¶n ¸nh tÝnh chÊt tù ph¸t cña s¶n xuÊt vµ trao ®æi. Ngêi s¶n
xuÊt ®a ra thÞ trêng hµng ho¸ cña m×nh vµ kh¸ch hµng sÏ bá phiÕu cho s¶n
17
phÈm cña hä b»ng tiÒn. C¹nh tranh lµm cho doanh nghiÖp ph¶i ®æi míi vÒ kü
thuËt, c«ng nghÖ ®Ó t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm mÉu m· ®Ñp phï hîp víi thÞ hiÕu
ngêi tiªu dïng, chÊt lîng tèt vµ mét møc gi¸ hîp lý ®Ó giµnh ®îc phÇn th¾ng
trªn thÞ trêng.
C¬ chÕ thÞ trêng thùc hiÖn b×nh tuyÓn tù nhiªn vµ rÊt c«ng b»ng tøc lµ
doanh nghiÖp nµo s¶n xuÊt kinh doanh cã lîi nhuËn cao sÏ tiÕp tôc s¶n xuÊt
vµ më réng doanh nghiÖp cßn nh÷ng doanh nghiÖp lµm ¨n thua lç tù gi¸c sÏ
rêi khái th¬ng trêng.
Tuy nhiªn kh«ng mét tÊm hu©n ch¬ng nµo l¹i kh«ng cã mÆt tr¸i cña nã
vµ lîi nhuËn còng vËy. Môc ®Ých cña doanh nghiÖp lµ thu lîi nhuËn tèi ®a v×
vËy mµ hä cã thÓ l¹m dông tµi nguyªn x· héi g©y « nhiÔm m«i trêng sèng cña
con ngêi mµ x· héi ph¶i g¸nh chÞu.
Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt c¸c doanh nghiÖp chØ quan t©m nh÷ng mÆt
hµng cã nhiÒu lîi nhuËn do ®ã dÉn ®Õn t×nh tr¹ng mÊt c©n ®èi trong nÒn kinh
tÕ, thÊt nghiÖp, tÖ n¹n x· héi...
Còng v× môc tiªu lîi nhuËn tèi ®a mét sè doanh nghiÖp trèn thuÕ, s¶n
xuÊt hµng gi¶, hµng kÐm chÊt lîng; dïng c¸c thñ ®o¹n c¹nh tranh kh«ng lµnh
m¹nh, vi ph¹m ph¸p luËt...
MÆt tr¸i cña lîi nhuËn muèn ®îc gi¶i quyÕt cÇn ph¶i cã sù can thiÖp cña
nhµ níc.
d.C¸c biÖn ph¸p ®Ó t¨ng lîi nhuËn
Cã rÊt nhiÒu ph¬ng ph¸p kh¸c nhau ®Ó thu lîi nhuËn cao, mçi doanh
nghiÖp cã c¸c biÖn ph¸p kh«ng gièng nhau. Tuy nhiªn cã mét sè ph¬ng ph¸p
c¬ b¶n sau:
Doanh nghiÖp ph¶i n¾m v÷ng t©m lý thÞ hiÕu kh¸ch hµng. Nh÷ng s¶n
phÈm mÉu m· ®Ñp, chÊt lîng tèt, gi¸ rÎ lu«n ®îc tiªu thô rÊt nhanh. Muèn
giµnh ®îc phÇn th¾ng trªn thÞ trêng ph¶i quan t©m tíi chÊt lîng, mÉu m·, gi¸
c¶ s¶n phÈm.
§Èy nhanh thêi gian s¶n xuÊt vµ thêi gian lu th«ng lµ mét biÖn ph¸p h÷u
hiÖu ®Ó thu lîi nhuËn. §Èy nhanh thêi gian s¶n xuÊt b»ng c¸ch c¶i tiÕn kü
thuËt t¨ng cêng ¸p dông nh÷ng kü thuËt míi vµo s¶n xuÊt kh«ng ngõng s¸ng
kiÕn vµ n©ng cao tr×nh ®é c«ng nh©n. §Èy nhanh thêi gian lu th«ng b»ng c¸ch
qu¶ng c¸o khuyÕn m¹i. Doanh nghiÖp t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm tèt ®Ó t¹o uy tÝn
cña doanh nghiÖp trªn thÞ trêng vµ t¹o ra nh÷ng kh¸ch hµng thuû chung víi
s¶n phÈm cña doanh nghiÖp. Doanh nghiÖp cã nh©n viªn cã lµnh nghÒ híng
dÉn kh¸ch hµng c¸ch sö dông vµ l¾p ®Æt ®èi víi nh÷ng s¶n phÈm hiÖn ®¹i.
Mét yÕu tè cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh ®èi víi sù tån t¹i ph¸t triÓn cña doanh
nghiÖp ®ã lµ th¸i ®é cña chñ doanh nghiÖp tríc c¸c nhu cÇu cña thÞ trêng, chñ
doanh nghiÖp, n¨ng ®éng s¸ng t¹o vµ cã kh¶ n¨ng ngo¹i giao tèt.
SÏ rÊt thiÕu sãt nÕu nh kh«ng ®Ò cËp ®Õn c¸c chÝnh s¸ch, nh÷ng c«ng cô
mµ nhµ níc sö dông ®Ó ®¶m b¶o cho c¸c doanh nghiÖp ®¹t lîi nhuËn cao:
18
Nhµ níc thiÕt lËp c¸c khu«n khæ luËt ph¸p ®Ó t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn
thiÕt cho ho¹t ®éng kinh tÕ. Nhµ níc t¹o ra hµnh lang ph¸p luËt cho c¸c ho¹t
®éng kinh tÕ b»ng c¸ch ®Æt ra c¸c ®iÒu luËn c¬ b¶n vÒ quyÒn së h÷u tµi s¶n vµ
sù ho¹t ®éng cña thÞ trêng, ®Æt ra nh÷ng quy ®Þnh chi tiÕt cho ho¹t ®éng cña
c¸c doanh nghiÖp. §¶m b¶o æn ®Þnh, vÒ chÝnh trÞ x· héi, còng lµ biÖn ph¸p ®Ó
Nhµ níc t¹o ®iÒu kiÖn cho doanh nghiÖp thu lîi nhuËn.
Nhµ níc th«ng qua c¸c chÝnh s¸ch tµi chÝnh tiÒn tÖ vµ tÝn dông ®Ó t¹o
®iÒu kiÖn cho doanh nghiÖp ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ thu lîi nhuËn cao.
Nhµ níc x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng cho nÒn kinh tÕ, s¶n xuÊt ra c¸c hµng
ho¸ c«ng céng, thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi t¹o ®iÒu kiÖn cho giíi kinh doanh
lµm ¨n cã hiÖu qu¶.
c. Sù kh¸c nhau gi÷a lîi nhuËn cña c¸c xÝ nghiÖp t b¶n chñ
nghÜa vµ lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ViÖt Nam.
Trong nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa, ®Ó theo ®uæi môc ®Ých thu lîi nhuËn
cao c¸c nhµ t b¶n s½n sµng dïng c¸c biÖn ph¸p cìng bøc kinh tÕ vµ cìng bøc
siªu kinh tÕ ®èi víi c«ng nh©n. Nhµ t b¶n thu ®îc lîi nhuËn cµng nhiÒu t b¶n
cña hä cµng lín lªn cµng nhanh n¨ng lùc chÌn Ðp ®èi thñ c¹nh tranh cµng
m¹nh. Trong ®iÒu kiÖn chñ nghÜa ®Õ quèc c¸c tæ chøc ®éc quyÒn t b¶n chñ
nghÜa dùa vµo viÖc t¨ng cêng bãc lét nh©n d©n lao ®éng chiÕm ®îc mét phÇn
lîi nhuËn trong tay giai cÊp t s¶n h¹ng trung cíp bãc c¸c níc kÐm ph¸t triÓn
vµ c¸c níc thuéc ®Þa vµ dùa vµo qu©n sù ®Ó ®¶m b¶o lîi nhuËn ®éc quyÒn cao.
Kinh tÕ thÞ trêng ViÖt Nam còng nh»m môc ®Ých thu lîi nhuËn. Lîi
nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ViÖt Nam kh«ng ph¶i lµ kÕt qu¶ cña viÖc bãc
lét søc lao ®éng kh«ng ph¶i lµ quan hÖ ngêi bãc lét ngêi nh trong chñ nghÜa t
b¶n, v× t liÖu s¶n xuÊt thuéc së h÷u x· héi. Lîi nhuËn lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸
c¶ s¶n phÈm vµ gi¸ thµnh s¶n phÈm cña xÝ nghiÖp. NÕu trong gi¸ c¶ s¶n
phÈm bao gåm c¶ thu nhËp thuÇn tuý t©p trung cña Nhµ níc (díi h×nh thøc
thuÕ chu chuyÓn) th× sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ c¶ hµng ho¸ vµ gi¸ thµnh cña nã
ph¶i trõ ®i thuÕ chu chuyÓn. Sè cßn l¹i lµ lîi nhuËn. Do ®ã trong ®iÒu kiÖn gi¸
c¶ nhÊt ®Þnh, lîi nhuËn trùc tiÕp ph¶n ¸nh sù biÕn ®éng cña gi¸ thµnh s¶n
phÈm. Mét phÇn lîi nhuËn ®îc gi÷ l¹i ë xÝ nghiÖp ®Ó më réng s¶n xuÊt c¶i
thiÖn ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vµ x· héi cña c«ng nh©n viªn chøc còng nh ®Ó lµm
tiÒn thëng, phÇn lîi nhuËn cßn l¹i th× nép vµo ng©n s¸ch Nhµ níc dïng cho
nhu cÇu toµn quèc.
19
KÕt luËn
Nghiªn cøu vÊn ®Ò ph¹m trï lîi nhuËn gióp cho t«i cã mét c¸ch nh×n s©u
s¾c h¬n vÒ nguån gèc b¶n chÊt cña lîi nhuËn vµ hÖ thèng ®îc c¸c quan ®iÓm
vÒ lîi nhuËn cña c¸c trêng ph¸i kinh tÕ tõ tríc chñ nghÜa M¸c ®Õn thêi kú chñ
nghÜa M¸c. Lîi nhuËn kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò cæ xa mµ nã lµ vÊn ®Ò kinh tÕ tån
t¹i mµ chõng nµo s¶n xuÊt cßn mang h×nh th¸i hµng ho¸. §Æc biÖt ®èi víi níc
ta hiÖn nay vÊn ®Ò lîi nhuËn cÇn ®îc quan t©m. Nghiªn cøu vÊn ®Ò lîi nhuËn
gióp t«i ph©n biÖt lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ViÖt Nam vµ lîi nhuËn
trong nÒn kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa.
Lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng lµ mét thø dÇu nhít lµ ®éng lùc chi
phèi ho¹t ®éng. Lîi nhuËn lµ chØ tiªu rÊt quan träng nã ph¶n ¸nh toµn bé ho¹t
®éng kÕt qu¶ ho¹t ®éng kinh doanh cña doanh nghiÖp tõ lóc b¾t ®Çu t×m kiÕm
thÞ trêng cho tíi kh©u b¸n s¶n phÈm hµng ho¸. Lîi nhuËn lµ chØ tiªu tæng hîp
ph¶n ¸nh c¶ vÒ mÆt lîng vµ mÆt chÊt cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh.
20
.DOC 
20 
201 
115 
