Tài liệu Huyền thoại và hành trình tìm kiếm tâm linh trong moon palace của paul auster

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HCM Phan Thị Thùy Nhung HUYỀN THOẠI VÀ HÀNH TRÌNH TÌM KIẾM TÂM LINH TRONG MOON PALACE CỦA PAUL AUSTER LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2012 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HCM Phan Thị Thùy Nhung HUYỀN THOẠI VÀ HÀNH TRÌNH TÌM KIẾM TÂM LINH TRONG MOON PALACE CỦA PAUL AUSTER Chuyên ngành: Văn học nước ngoài Mã số: 60 22 30 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. ĐÀO NGỌC CHƯƠNG Thành phố Hồ Chí Minh – 2012 1 LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn: Thầy hướng dẫn, PGS.TS. Đào Ngọc Chương Các thầy cô giảng dạy lớp Cao học Văn học Nước ngoài Khóa 20 Các thầy cô tổ Văn học Nước ngoài trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh Phòng Sau đại học trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh Gia đình và bạn bè đã tận tình góp ý, giúp đỡ, động viên để tôi hoàn thành luận văn này. TP. Hồ Chí Minh, ngày 3 tháng 6 năm 2012 Người viết luận văn Phan Thị Thùy Nhung Lớp Cao học Văn học Nước ngoài Khóa 20 2 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các số liệu khảo sát, kết quả trong luận văn này là trung thực và chưa từng được công bố ở các công trình khác. TP. Hồ Chí Minh, ngày 3 tháng 6 năm 2012 Người viết luận văn Phan Thị Thùy Nhung Lớp Cao học Văn học Nước ngoài Khóa 20 3 MỤC LỤC MỤC LỤC ............................................................................................................................ 4 DẪN NHẬP .......................................................................................................................... 6 1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................................. 6 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................................. 7 3. Lịch sử vấn đề .................................................................................................................. 7 4. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................................. 25 5. Mục đích nghiên cứu và đóng góp của luận văn ......................................................... 27 6. Bố cục của luận văn ....................................................................................................... 28 CHƯƠNG 1: HUYỀN THOẠI VÀ NHÂN VẬT ............................................................ 29 TÌM KIẾM TÂM LINH .................................................................................................... 29 1.1. Khái quát về phương thức huyền thoại trong Moon Palace ....................29 1.2. Huyền thoại về cái Khác và nhân vật du hành ..........................................32 1.2.1. Cái Khác – một phạm trù cơ bản của tư duy và văn hóa phương Tây .35 1.2.2. Cái Khác dưới góc độ lịch sử cộng hưởng và nguồn gốc nhân vật ......40 1.2.3. Cái Khác và cuộc du hành của người nghệ sĩ .......................................57 CHƯƠNG 2: SỰ PHÂN LẬP CỦA KHÔNG GIAN HUYỀN THOẠI ........................ 75 2.1. Không gian lục địa Mỹ và những mảnh vỡ ................................................76 2.1.1. Không gian Babel ...................................................................................76 2.1.2. Không gian tù ngục và không gian cửa ................................................85 2.2. Không gian miền Tây nước Mỹ và những mảnh vỡ .................................93 2.2.1. Không gian sa mạc .................................................................................93 2.2.2. Không gian thiên đường .........................................................................98 CHƯƠNG 3: KẾT CẤU TÁC PHẨM VÀ CUỘC HÀNH TRÌNH TÌM KIẾM TÂM LINH ................................................................................................................................. 106 3.1. Kết cấu Mobius ...........................................................................................107 3.1.1. Cốt truyện – trùng lặp và song chiếu ...................................................108 3.1.2. Điểm nhìn – định vị và đồng nhất........................................................117 3.2. Kết cấu Matrioska ......................................................................................134 3.2.1. Cốt truyện – bản gốc và phiên bản.......................................................135 4 3.2.2. Điểm nhìn – đồng hiện và chồng xếp ..................................................141 KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 146 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................... 150 5 DẪN NHẬP 1. Lý do chọn đề tài Trong xã hội hiện đại ngổn ngang và hỗn loạn, con người luôn trăn trở về sự tồn tại của bản thân và thế giới. Paul Auster, một tiểu thuyết gia đương đại Mỹ sinh năm 1947, đã biến nỗi trăn trở ấy thành một vấn đề trung tâm trong các tác phẩm của mình. Vấn đề nhân dạng, bản thể, sự tìm kiếm tâm linh là một chủ đề trở đi trở lại trong nhiều tiểu thuyết của Auster và đi cùng với chủ đề đó là những tìm tòi của nhà văn về một hình thức nghệ thuật tương hợp. Với loại hình tiểu thuyết trinh thám phản truyền thống hay tiểu thuyết trinh thám siêu hình trong đó câu chuyện săn đuổi giữa thám tử và tội phạm được miêu tả như cuộc truy tìm bản thể, Auster đã chứng minh rằng mọi loại hình đều có thể có giá trị, kể cả trinh thám, miễn là nó trinh thám con người theo chiều sâu. Bên cạnh việc “trinh thám” về bản thể, nhân dạng, tiểu thuyết của Auster còn “trinh thám” về ý nghĩa và vai trò của lịch sử, ngôn ngữ, văn học… như những yếu tố gắn bó mật thiết với đời sống con người. Có thể nói, với không khí trinh thám trong trong tiểu thuyết của Auster, cảm quan truy tầm luôn tồn tại, trở thành cảm quan chủ đạo và cũng trở thành một nguyên tắc đọc tác phẩm của ông. Đọc tiểu thuyết của Auster, người đọc chẳng những cần quan tâm đến hành trạng của nhân vật mà còn phải tham gia vào cuộc du hành lần tìm, kết nối những tín hiệu rải rác như những mảnh vỡ trong tác phẩm để có thể thưởng thức tác phẩm một cách toàn diện nhất. Với tinh thần đọc như vậy, chúng tôi nhận thấy trong tiểu thuyết Moon Palace của Auster, vấn đề bản thể, nhân dạng, cuộc hành trình tìm kiếm tâm linh của nhân vật được đặt trong một không gian vừa chông chênh, xô giạt của kỷ nguyên hậu hiện đại, vừa thâm trầm và đầy màu sắc huyền thoại. Tiếp cận dưới góc nhìn huyền thoại là một việc làm cần thiết để tìm hiểu tiểu thuyết này nhưng cách tiếp cận đó, theo sự tìm hiểu của chúng tôi, vẫn chưa được khai thác đúng mức. Đó là lý do chúng tôi thực hiện đề tài Huyền thoại và hành trình tìm kiếm tâm linh trong Moon Palace của Paul Auster. 6 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Với đề tài Huyền thoại và hành trình tìm kiếm tâm linh trong Moon Palace của Paul Auster, chúng tôi tiến hành khảo sát tác phẩm Moon Palace trên cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật dựa vào bản dịch của Cao Việt Dũng (NXB Văn học, 2009) có đối chiếu với nguyên tác. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng đối chiếu Moon Palace với một số tác phẩm khác của Paul Auster để có cái nhìn toàn diện về tiểu thuyết của nhà văn này. Đề tài chủ yếu tập trung giải quyết những vấn đề sau: Đầu tiên chúng tôi quan tâm đến những huyền thoại, huyền tích, cổ mẫu (với tư cách là motif, biểu tượng), phạm trù có nguồn gốc từ huyền thoại, huyền tích tồn tại lâu dài trong văn hóa, văn học phương Tây xuất hiện trong Moon Palace. Trên cơ sở đó, chúng tôi tiến hành khảo sát sự ảnh hưởng, sự chuyển hóa, sự tái sinh và biến đổi của những huyền thoại, huyền tích, cổ mẫu, phạm trù có nguồn gốc từ huyền thoại, huyền tích đó trong hình tượng nhân vật, hình tượng không gian và kết cấu của tác phẩm, qua đó chỉ ra mối liên hệ của nó với vấn đề tìm kiếm bản thể, nhân dạng, đời sống tâm linh trong tác phẩm. 3. Lịch sử vấn đề Tiểu thuyết của Paul Auster lôi cuốn độc giả bởi những triết lý sâu sắc, những kiến giải về tình trạng của con người và thế giới đương đại được chuyển tải trong những kỹ thuật viết hậu hiện đại và thường có hình thức trinh thám hấp dẫn. Vì vậy, tiểu thuyết của ông đã trở thành một mảnh đất thu hút giới nghiên cứu phê bình. Đề tài của các công trình nghiên cứu về Auster khá phong phú: vấn đề nhân dạng, bản ngã, vấn đề thể loại, ngôn ngữ, hình tượng nhân vật, hình tượng không gian, cái ngẫu nhiên, nỗi cô đơn, tính chất trinh thám phản truyền thống, thủ pháp trần thuật liên văn bản, thủ pháp “truyện trong truyện”… Những nghiên cứu về tiểu thuyết Auster ở Việt Nam chủ yếu cũng xoay quanh những đề tài trên. 7 Việc tổ chức dịch và in năm tiểu thuyết của Auster một cách liên tục từ năm 2007 đến năm 2009 phần nào cho thấy sự quan tâm của các nhà phê bình và công chúng đối với tác phẩm của Auster. Tuy nhiên, do các tác phẩm của Auster xuất hiện ở Việt Nam khá muộn (Trần trụi với văn chương và Nhạc đời may rủi được ấn hành năm 2007; Người trong bóng tối được ấn hành năm 2008 và Moon Palace được ấn hành năm 2009) nên số lượng công trình nghiên cứu về tác phẩm của ông còn khá khiêm tốn và chủ yếu tập trung vào những tác phẩm được ấn hành đầu tiên là Trần trụi với văn chương, Nhạc đời may rủi. Ngoài lời bạt của dịch giả Trịnh Lữ trong bộ ba tiểu thuyết Trần trụi với văn chương đã phân tích một vài đặc trưng hậu hiện đại trong tác phẩm như cấu trúc phi trung tâm về đề tài và cốt truyện, sự tồn tại những thực tại song hành, sự đan xen giữa các yếu hư cấu và các yếu tố hiện thực từ cuộc đời của chính Auster, tính chất liên văn bản, tính tương tác giữa người đọc, tác giả và tác phẩm…, có thể kể đến những công trình nghiên cứu sau: Luận văn thạc sĩ Cái ngẫu nhiên trong Nhạc đời may rủi của Paul Auster (Đại học Sư phạm Hà Nội, 2009) của Nguyễn Thị Ngọc Thúy nghiên cứu về cái ngẫu nhiên trong Nhạc đời may rủi như một yếu tố xây dựng cốt truyện, kết cấu, một quan niệm về con người và cuộc đời. Luận văn thạc sĩ của Mê lộ trong Moon Palace của Paul Auster của Phan Thị Kim Anh (Đại học Sư phạm Hà Nội, 2010) nghiên cứu Moon Palace dưới góc nhìn tự sự học để chỉ ra tính chất mê lộ thể hiện trong các yếu tố nghệ thuật của tác phẩm. Luận văn thạc sĩ Tự sự phản trinh thám trong Thành phố thủy tinh của Paul Auster (Đại học Sư phạm Hà Nội, 2011) của Đặng Thị Bích Hồng nghiên cứu về bút pháp tự sự phản trinh thám của Auster trong tiểu thuyết Thành phố thủy tinh. Luận án tiến sĩ Đặc trưng bút pháp hậu hiện đại trong tiểu thuyết Paul Auster (Viện Văn học, sẽ bảo vệ vào năm 2014) của Nguyễn Thị Thanh Hiếu nghiên cứu tiểu thuyết Auster từ góc độ những đặc trưng của bút pháp hậu hiện đại. Luận văn thạc sĩ Tự sự mê lộ trong tiểu thuyết Paul Auster (Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh, 2011) của Võ Thị Mỹ Lam nghiên cứu các tiểu thuyết Thành phố thủy tinh, Những bóng ma, Căn phòng khóa kín, Nhạc đời may rủi, Người trong bóng tối dưới góc nhìn tự sự học để chỉ ra đặc trưng mê lộ 8 trong cách xây dựng nhân vật, không gian và tính chất liên văn bản trong tiểu thuyết Auster. Bên cạnh đó, có một số bài viết về Auster và các tác phẩm của ông được đăng rải rác trên các tạp chí. Bài viết Paul Auster và Nhạc đời may rủi (Tạp chí Nghiên cứu Văn học số 6 năm 2009) của Lê Huy Bắc có thể được xem là công trình nghiên cứu đầu tiên ở Việt Nam về tác phẩm của Auster. Quan tâm đến khía cạnh trinh thám trong tiểu thuyết của Auster, bài viết Trần trụi với văn chương và ngòi bút trinh thám phản truyền thống của Nguyễn Thị Thanh Hiếu đăng trên Tạp chí Khoa học số 5 năm 2010 của trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã gọi tên Trần trụi với văn chương là “tiểu thuyết trinh thám phản truyền thống”, “tiểu thuyết trinh thám siêu hình” trong đó tội phạm không phải một cá nhân mà là một ý niệm, một triết lý, do đó quá trình thám tử tìm kiếm tội phạm chính là tìm kiếm bản thể. Nhà nghiên cứu Nguyễn Khắc Phê lại quan tâm đến vấn đề kết cấu trong tiểu thuyết Auster. Bài viết Một cuốn sách thức tỉnh con người của ông đăng trên Tạp chí Văn hóa Nghệ An đã giới thiệu tiểu thuyết Người trong bóng tối của Auster về hai phương diện: nỗi ám ảnh chiến tranh và thủ pháp “truyện trong truyện”. Có thể thấy rằng các công trình nghiên cứu về Auster ở Việt Nam chủ yếu khảo sát Trần trụi với văn chương, Nhạc đời may rủi và Người trong bóng tối về các khía cạnh: tính chất trinh thám phản truyền thống, nghệ thuật tự sự và những đặc trưng hậu hiện đại thể hiện trong các tác phẩm trên. Như vậy, cho đến nay, ở nước ta chỉ có luận văn thạc sĩ Mê lộ trong Moon Palace của Paul Auster của Phan Thị Kim Anh là công trình nghiên cứu một cách hệ thống về tiểu thuyết Moon Palace theo hướng khảo sát nghệ thuật tự sự để chỉ ra những đặc trưng hậu hiện đại được thể hiện trong tác phẩm. Góc nhìn huyền thoại đối với Moon Palace vẫn là một hướng nghiên cứu còn bỏ ngỏ. Trên thế giới, có khá nhiều công trình nghiên cứu về tiểu thuyết Auster. Tuy nhiên, hầu như những công trình trên chỉ tập trung vào bộ ba tiểu thuyết Thành phố thủy tinh, Những bóng ma và Căn phòng khóa kín được tập hợp trong Trần trụi với 9 văn chương (The New York Trilogy), tiểu thuyết Nhạc đời may rủi, Trong xứ sở của những tận cùng (In the Country of Last Things), Sáng chế cô đơn (The Invention of Solitude), Leviathan. Có thể thấy điều này thể hiện ngay trong vị trí và dung lượng dành cho Moon Palace trong các chuyên khảo về Paul Auster cũng như trong những công trình nghiên cứu về văn học hậu hiện đại. Trong số mười sáu bài của cuốn chuyên khảo Paul Auster (Bloom’s modern critical views) (Chelsea House Publishers, 2004) do giáo sư Harold Bloom của Đại học Yale, Mỹ tuyển chọn và biên tập chỉ có một bài nghiên cứu về Moon Palace. Cuốn chuyên luận về tiểu thuyết Auster The World that is the Book – Paul Auster’s Fiction (Liverpoool University Press, 2001) dày 183 trang của Aliki Varvogli chỉ dành 18 trang (từ trang 124 đến trang 141) viết về Moon Palace. Trong cuốn Beyond the Red Notebook: Essays on Paul Auster (University of Pennsylvania Press, 1995) dày 203 trang, gồm 13 bài, do Dennis Barone tuyển chọn cũng chỉ có một bài về Moon Palace. Bài viết Chủ nghĩa hậu hiện đại và văn chương của Barry Lewis được đưa vào cuốn sách Văn học hậu hiện đại thế giới – những vấn đề lý thuyết (NXB Hội Nhà văn, 2003) xếp Auster vào hàng hai mươi văn sĩ hậu hiện đại nổi tiếng. Tuy nhiên, tác giả chỉ nêu tên Trần trụi với văn chương như một tác phẩm thể hiện những đặc trưng của chủ nghĩa hậu hiện đại. Trong luận văn tiến sĩ Metaphysical Detectives and Postmodern Spaces, or the Case of the Missing Boundaries (College of Arts and Sciences at West Virginia University, 2001) gồm 6 chương, Richard A. Swope bàn về vấn đề không gian xã hội (social space) cùng mối liên hệ của nó với vấn đề giới tính, chủng tộc và giai cấp qua tiểu thuyết của các nhà văn Mỹ Pynchon, Acker, Reed, Auster, DeLillo, McElroy cùng hai bộ phim Dark City của Alex Proya và The Thirteenth Floor của Josef Rusnak (chuyển thể từ tiểu thuyết Simulacron 3 của Daniel F. Galouye) và đặc trưng của loại hình trinh thám hậu hiện đại trong những tiểu thuyết được gọi là “truyện trinh thám siêu hình” (metaphysical detective story). Tác giả đã dành trọn chương hai (Supposing an Urban Space: Paul Auster’s The New York Trilogy) trong số sáu chương của luận văn để khảo sát hai vấn đề trên trong 10 The New York Trilogy của Auster. Theo tác giả, hai kiểu không gian hậu hiện đại trong tác phẩm là không gian thành phố và không gian căn phòng khóa kín. Hai kiểu không gian này được đặt trong mối liên hệ với sự tìm kiếm nhân dạng. Moon Palace không được nhắc đến trong luận văn này dù vấn đề nhân dạng và hình tượng không gian cũng là những vấn đề nổi bật trong tác phẩm. Sau đây, chúng tôi sẽ phân tích những công trình nghiên cứu có giá trị như những gợi dẫn cho chúng tôi trong quá trình nghiên cứu đề tài và điểm qua những công trình ít nhiều có liên quan đến đề tài của chúng tôi. Bài viết The Ego, the Self and the Subject in Paul Auster’s Fictions của Catherine Roger là một trong những công trình có ý nghĩa gợi dẫn cho chúng tôi. Trong bài, từ góc nhìn tâm lý học, tác giả đã chỉ ra sự ảnh hưởng từ các học thuyết của Lacan (chủ yếu xoay quanh khái niệm desire), Heinz Kohut (self-psychology), Freud (phức cảm Oedipe), Hartmann, Kris và Loewenstein (ego-psyology) tới các nhân vật của Auster. Nhân vật “tôi” trong tiểu thuyết Auster vừa là chủ thể (the subject) trong ngành tâm lý học Pháp của Lacan (French Lacanian psychology) vừa là cái tôi (the ego) và bản ngã (the self) và trong tâm lý học Mỹ1 (American psychology) với các đại diện tiêu biểu là Heinz Kohut, Hartmann, Kris, Loewenstein và Freud. Tác giả bài viết vận dụng lý thuyết của Kohut, Hartmann, Kris, Loewenstein để chỉ ra rằng nhân vật “tôi” trong tiểu thuyết Auster mang cái tôi dễ biến đổi (alterego). Bản ngã (the self) của nhân vật “tôi” cũng dễ thay đổi bởi nó thiếu sự cố kết và tính liên tục, nó là sự pha trộn giữa ý thức và vô thức 2. Trọng tâm của bài viết nằm ở những lý giải của tác giả về chủ thể (the subject) trong tiểu thuyết Auster dựa trên lý thuyết của Lacan mà khái niệm trung tâm trong lý thuyết này là desire (khát khao). Theo bà, Lacan đã phát triển khái niệm ego của Freud và chỉ ra rằng “giai 1 The “I” in Auster’s works is both the subject of French Lacanian psychology and the self of American psychology. […] The “I” is also the ego and the self of American psychology in Auster’s works [143]. 1. 2 IN PAUL AUSTER’S FICTION, THE SELF CAN BECOME THE OTHER VERY EASILY BECAUSE IT HAS NO COHESION OR CONTINUITY. […]. PAUL AUSTER’S FICTION MOSTLY DEALS WITH THE UNCONSCIOUS [143]. 11 đoạn tấm gương” (the mirror stage, tức là giai đoạn mà con người nhận thức được sự tồn tại của mình thông qua ngôn ngữ) chính là một bước quan trọng trong việc nhận dạng cái tôi (ego-identity). Tuy nhiên, theo Lacan, trung tâm của tồn tại (human being) không phải là cái tôi mà là chủ thể (the subject) và chủ thể này đôi khi có mối liên hệ với khái niệm the id (cái ấy) của Freud 1. Theo chúng tôi, ở đây C. Roger muốn nói rằng: Nếu chủ thể của Freud luôn ham muốn tính dục (libido) – cái bên trong, xem xung năng tính dục như ngọn nguồn của những hành động của con người từ vô thức, kể cả hoạt động sáng tạo nghệ thuật thì chủ thể của Lacan ham muốn cái Khác – đó có thể là cái bên ngoài đơn thuần hoặc là cái bên ngoài tương hợp với phần còn thiếu, khuyết, hao hụt trong một chủ thể khiến chủ thể nảy sinh ham muốn. Sự ham muốn đó được Lacan phân loại thành các cấp độ: nhu cầu (need), đòi hỏi (demand) và desire (khát khao). Nếu nhu cầu thuộc về địa hạt của cái thực (the realm of the Real) có tính ngắn ngủi và bản năng, có thể dễ dàng được thỏa mãn, đòi hỏi thuộc về địa hạt của tưởng tượng (imaginary) thì khát khao thuộc về địa hạt của biểu tượng (symbolic), là thứ không thể thỏa mãn, không thể lấp đầy, là dấu ấn riêng (hallmark) của chủ thể. Khát khao của chủ thể chính là khát khao vĩnh viễn về cái Khác (the Other) 2 mà khởi nguồn của nó là ham muốn (want), sự thiếu thốn (lack) và khả năng/ hành động nói (speech). Có lẽ ở đây tác giả muốn kết nối phạm trù cái Khác với chủ đề sự khát khao tìm kiếm nhân dạng, sự thiếu vắng người cha và chủ đề ngôn ngữ trong các tiểu thuyết của Auster. Bà cho rằng khát khao cái Khác đó được gọi là “hunger” (có nghĩa là cơn đói hoặc nỗi khát khao) trong tiểu thuyết Auster và đây là động lực để các nhân vật của ông đắm chìm vào những chuyến du hành bất tận 3. Với niềm khát khao đó, những nhân vật này là những chủ 1 Lacan thinks that the center of the human being is not the ego, but the subject which sometimes corresponds to what Freud calls “the id” [143]. 2 The desire of the subject is the desire of the Other. Lacan defines the subject as forever wanting and privileges the Other as the locus of want, lack and speech [143]. 3 The desire of the other is called “hunger” in Paul Auster’s fiction. It is what motivates his characters, what make them walk endlessly [143]. 12 thể (subjects) bởi họ luôn luôn ham muốn 1.Tác giả đã dẫn ra trường hợp của Marco Fogg trong Moon Palace để minh chứng cho điều này: Marco Fogg là một chủ thể vì anh ta luôn luôn khát khao. Anh ta tự bỏ đói mình cho đến chết, khát khao sẽ có một ai đó đoái thương và giải cứu cho anh ta (điều này cuối cùng đã xảy ra với sự xuất hiện của Kitty Wu). Như vậy, ở đây “hunger” vừa là sự chối bỏ xã hội vừa là sự kêu gọi cái Khác 2 (ở đây là sự đoái thương và giải cứu của kẻ khác). Theo chúng tôi, lý giải trên có lẽ phù hợp với trường hợp của Rascolnikov trong Tội ác và hình phạt của Dostoievski hơn là trường hợp của Marco trong Moon Palace bởi nếu cho rằng “hunger” là là sự kêu gọi cái Khác thì khó có thể giải thích vì sao nhân vật luôn lao vào những cuộc du hành. Đối chiếu hai nhân vật, chúng tôi nhận thấy điểm tương đồng của họ nằm ở nguyên nhân khiến họ giam mình trong phòng và sống biệt lập với xã hội, từ chối các quy chuẩn xã hội thông thường về việc ăn uống, học hành, làm việc bắt nguồn từ một lý thuyết mà họ tự đề ra. Với Rascolnikov, đó là là học thuyết về một tội ác lương thiện, một tội ác có thể đem đến cứu vớt cho nhiều số phận, từ đó anh ta trăn trở về việc thực hiện và không thực hiện tội ác, về phương cách thực hiện; với Marco, đó là lý thuyết về sự trống rỗng, tan rã và biến mất của bản thân: anh ta tìm cách biến đời mình thành một “định đề mỹ học về sự biến mất”. Trong Rascolnikov có sự chối bỏ xã hội (tội ác của bản thân khiến anh ta cảm thấy bị cắt lìa khỏi xã hội) và trong nỗi tuyệt vọng, anh ta kêu gọi cái Khác với sự mong muốn được tha thứ, được giao tiếp, được cứu rỗi, được kẻ khác để ý tới, được hóa giải nỗi cô đơn: anh ta vô thức hòa vào đám đông, vô thức đi ra phố, vô thức nói chuyện với những kẻ có thể làm lộ bí mật của mình về vụ giết người… Marco không có cách hành xử như vậy. Ngay từ đầu, anh ta đã khẳng định việc mình chối bỏ xã hội không phải là kết quả của sự tuyệt vọng sau cái chết của bác Victor và anh ta cũng không hề kêu gọi cái Khác, không hề hi vọng sự đoái thương và cứu giúp của người khác: Anh lẩn tránh đường phố và đám đông và nơi 1 They are subjects because they are forever wanting [143]. Marco Fogg in Moon Palace almost starves himself to death, hoping that someone will take pity on him and rescue him, which finally happens when Kitty Wu comes to his help. […] hunger both as a rejection of society and a call to the Other [143]. 2 13 anh ta tìm đến không phải đường phố mà là Công viên Trung tâm – nơi anh có thể tiếp tục sống trong sự cô đơn của mình. Anh không từ chối sự giúp đỡ của người khác nhưng cũng không lôi kéo nó; mọi sự giúp đỡ của người khác dành cho anh đều được anh xem là sự tình cờ. Nếu anh ta mong muốn cái Khác như sự giúp đỡ từ bên ngoài thì anh đã không nổi giận với những đứa trẻ gọi anh là kẻ ăn rác; đã không nói dối bạn bè về tình cảnh của mình; không nằm lì trên giường khi nghe tiếng gõ cửa có thể là của người quen – một cơ may giúp anh thoát khỏi tình cảnh hiện tại (về sau anh ta mới biết đó là tiếng gõ cửa của Kitty)… Rõ ràng, ở đây có một nguyên nhân sâu xa hơn nỗi tuyệt vọng đã thúc đẩy nhân vật sống cuộc sống của kẻ cô đơn, đã khiến nhân vật luôn chìm đắm vào những chuyến du hành, và đặc biệt là nỗi ám ảnh đối với không gian miền Tây. Chúng tôi sẽ phân tích nguyên nhân này trong tiểu mục 1.2.1. Những kiến giải của Catherine Roger về cái Khác trong tâm lý học Lacan và sự vận dụng nó để phân tích tâm lý nhân vật trong tiểu thuyết Auster đã cung cấp những gợi ý cho chúng tôi trong việc tìm hiểu vấn đề tìm kiếm nhân dạng, bản thể, tìm kiếm tâm linh trong Moon Palace của nhân vật (ở chương một của luận văn). Tuy nhiên, theo chúng tôi, nếu chỉ nhìn nhận nhân vật trong Moon Palace dưới góc độ tâm lý học sẽ không thể giải thích được xu hướng tâm tính và kiểu tư duy của nhân vật – những yếu tố có ý nghĩa quyết định đối với hành động của nhân vật, do đó khó có thể giải quyết rốt ráo vấn đề tìm kiếm nhân dạng, bản thể, hoàn thiện tâm linh. Tiếp cận nhân vật trong Moon Palace, chúng tôi cũng đi vào bình diện cái Khác nhưng chỉ ra rằng đây không chỉ là một khái niệm tâm lý học mà là một phạm trù tồn tại lâu dài trong văn hóa, văn học phương Tây có nguồn gốc từ huyền tích Kinh thánh và tư duy huyền thoại nguyên thủy, có mối liên hệ chặt chẽ với lịch sử. Góc nhìn từ huyền thoại này sẽ kết nối được tất cả các chủ đề (vấn đề tội lỗi và hình phạt, vấn đề sáng tác nghệ thuật), các motif (cuộc hành trình, sự chuộc tội…) và biểu tượng mặt trăng xuyên suốt tác phẩm như những yếu tố phục vụ cho chủ đề chung là cuộc hành trình tìm kiếm tâm linh. 14 Bên cạnh The Ego, the Self and the Subject in Paul Auster’s Fictions của Catherine Roger khai thác tiểu thuyết Auster dưới góc độ tâm lý học, bài viết Changing Identities in Paul Auster’s Moon Palace của Anniken Telnes Iversen đã sử dụng học thuyết của những trường phái tâm lý học để lý giải tâm lý nhân vật trong Moon Palace. Iversen khẳng định rằng vấn đề then chốt trong tiểu thuyết Auster nói chung, trong Moon Palace nói riêng là vấn đề nhân dạng. Từ đó, tác giả dựa vào khái niệm nhân dạng của Erikson để phân tích tâm lý của nhân vật Marco. Theo Erikson, nhân dạng bao gồm những khía cạnh cá nhân như niềm tin, sự biết đến tình dục, sự giao tiếp và cảm thấy gần gũi với với người khác, sự quyết định về nghề nghiệp sẽ theo đuổi, định hướng tính dục và sự mong muốn kết hôn, lập gia đình vào một thời điểm nhất định, với một người nhất định. Sự phát triển của cái tôi (the ego) gồm tám giai đoạn, trong đó sự xác định nhân dạng (tức xác định các khía cạnh cá nhân trên) diễn ra trong suốt cuộc đời nhưng đặc biệt mạnh mẽ vào giai đoạn thứ năm giai đoạn cuối thời niên thiếu cho đến khi trưởng thành (thời kỳ từ 18 đến 22 tuổi). Mâu thuẫn chủ yếu của thời kỳ này là mâu thuẫn giữa nhân dạng và sự truyền biến nhân dạng (identity diffusion) 1, tức là giữa sự xác định các xác tín cá nhân và sự thực hiện chúng. Iversen cho rằng sự xác định nhân dạng và mâu thuẫn giữa nhân dạng với sự phổ biến nhân dạng trên đều có trong Marco, một thanh niên mới bước vào đời khao khát tìm kiếm một nhân dạng, một bản ngã đích thực nhưng lại gặp phải nhiều khó khăn, thách thức. Kroger và Green cho rằng những sự kiện then chốt trong cuộc đời (critical life event) có thể dẫn đến thay đổi lớn về mặt tâm lý. Những sự kiện then chốt này thường liên quan đến mất mát hoặc thất bại lớn: bệnh tật của cá nhân hoặc của những người quan trọng, cái chết, mất việc, thất bại trong học hành, trong tình yêu, trong tài chính… Iversen đã dựa vào lý thuyết này để phân tích thái độ và phản ứng Những xác tín về nhân dạng được xem như những “thông tin nhân dạng” và nhân vật muốn “truyền” những thông tin này đến những kẻ khác nhằm khẳng định nhân dạng của mình. Trong quá trình đó, trước sự “tiếp nhận” thông tin nhân dạng của những người xung quanh, nhân vật có thể có nhu cầu thay đổi những xác tín về nhân dạng của mình, tức là thông tin nhân dạng đó có thể chuyển hóa (“biến”). 1 15 của Marco đối với những con người và sự việc xung quanh anh ta. Chẳng hạn việc Marco không nhận thấy tình yêu của Kitty dành cho mình là bởi sau cú sốc trước cái chết của bác Victor – một sự kiện then chốt trong cuộc đời – anh đã trở nên thụ động, không có niềm tin vào sự thay đổi số phận, vào người khác và thế giới. Bên cạnh đó, Iversen cũng dựa vào lý thuyết của Marcia về sự phát triển nhân dạng như một phép biện chứng giữa kết nối và chia tách, giữa tình trạng có mối quan hệ và tình trạng cô đơn (between connection and separation, between relatedness and solitude). Chính vì vậy mà nhân vật luôn cảm thấy không chắc chắn về nhân dạng của mình, do đó anh ta luôn thử nghiệm và tìm kiếm, thậm chí có thể rơi vào khủng hoảng (identiy crisis). Theo Iversen, chiến lược “không làm gì” (donothing project) của Marco chính là sự thử nghiệm của anh ta để tìm kiếm một nhân dạng đích thực, để chống lại nỗi tuyệt vọng và cơn khủng hoảng khi mất người thân. Tất cả những thử nghiệm của Marco không dẫn anh đến một nhân dạng cuối cùng. Mỗi một thử nghiệm, một trải nghiệm có thể dẫn nhân vật đến một khám phá mới về nhân dạng của mình, và do đó, sự tìm kiếm nhân dạng luôn diễn ra trong suốt tác phẩm. Chuyên luận ba chương Confinement in Paul Auster’s Moon Palace and The New York Trilogy (Université de Caen Basse – Normandie, 2001) của Alexis Plékan cũng là một công trình có nhiều gợi dẫn cho chúng tôi về việc tiếp cận hình tượng không gian và những thủ pháp tự sự trong Moon Palace. Chuyên luận này xem sự giam cầm (confinement) như một phạm trù, một quan niệm, một kiểu tư duy chi phối hình tượng nghệ thuật, bút pháp tự sự và ngôn ngữ trong hai tiểu thuyết Moon Palace và The New York Trilogy. Thực ra sự giam cầm (confinement) như một motif trong tiểu thuyết Auster đã được một số công trình khác trước đó nhắc tới nhưng điều mới mẻ của Alexis Plékan là khai thác sự giam cầm như một nguyên lý chi phối cả hình tượng nghệ thuật, bút pháp tự sự và ngôn ngữ trong hai tiểu thuyết Moon Palace và The New York Trilogy. 16 Chương một, Spatial Confinement, khảo sát vấn đề không gian trong Moon Palace và The New York Trilogy. Chương này gồm ba phần: A. Social Death, B. Towards Origin, C. Search for Harmony. Phần A gồm hai tiểu mục: 1. Disconnection và 2. Starving. Trong tiểu mục Disconnection, nhà nghiên cứu lưu ý sự giống nhau về mặt phát âm giữa hai từ “room” (căn phòng) và “tomb” (ngôi mộ), từ đó liên hệ đến không gian căn phòng như một ngôi mộ giam cầm các nhân vật, khiến anh ta mất đi mối liên hệ với thế giới bên ngoài. Trong tiểu mục Starving, nhà nghiên cứu nói đến ý nghĩa của cơn đói như sự suy giảm (depletion), sự tối giản cuộc đời nhân vật, sự đùa giỡn với cái chết (flirting with death) và kiểu nhân vật nhà tu và ẩn sĩ (the monk and the hermit) được định hình trong cơn đói. Trong phần B, tác giả tiếp tục nói đến những chức năng của các kiểu không gian mang tính chất của sự giam cầm: không gian căn phòng và không gian dạng tử cung (the womb). Không gian căn phòng là nơi trú ẩn (the shelter), nơi dành cho sự rút lui (the retreat) – trong đó Marco được xem như nhân vật kiểu Thoreau (Thoreau-like character), tức là nhân vật ở ẩn. Không gian căn phòng được xem như một motif trong hai tiểu thuyết Auster. Nó vừa đóng vai trò tạo cơ sở cho nhân vật tìm kiếm những nơi chốn mới: các nhân vật của Auster đều rời nhà, rời khỏi căn hộ, căn phòng của mình vì nhiều lý do và rơi vào những cuộc hành trình bất tận, vừa là thử thách đối với sự tồn tại của nhân vật: nếu nhân vật tiếp tục chôn vùi chính mình trong phòng, anh ta sẽ rơi vào sự điên loạn và biến mất, giống như một rắn tự cắn đuôi mình 1. Không gian căn phòng cũng là nơi dành cho sáng tạo nghệ thuật của các nhân vật nghệ sĩ, trong đó họ tồn tại như những nghệ sĩ lưu đày (the artist in exile). 1 The room is a motif to which Auster gives great importance. The room functions as a shelter for the characters, it enables them to withdraw from society and meditate. But once they have discovered new things about themselves, they must come out of the room and reintegrate society, expressing themselves, in a book for example. If they carry on digging into themselves, they are bound to sink into madness and disappear, like a snake eating its tail [119]. 17 Bên cạnh kiểu không gian căn phòng, tác giả còn nói đến kiểu không gian dạng tử cung. Theo ông, trong Moon Palace, không gian Công viên Trung tâm và không gian hang động trong sa mạc là những kiểu không gian dạng tử cung, trong đó nhân vật trở về với nguồn gốc (tử cung và hang động là biểu tượng của cội nguồn, nguồn sống) và được tái sinh. Như vậy, ở đây tác giả đã chú ý đến những biểu tượng, những cổ mẫu được sử dụng như một motif trong hình tượng không gian, đó là cổ mẫu hang động và tử cung. Đây là một gợi ý cho chúng tôi khi tìm hiểu ý nghĩa của kiểu không gian cửa trong tác phẩm – kiểu không gian vừa có tính chất cầm giữ vừa có tính chất vừa có tính chuyển tiếp. Ở chương hai, Telling stories, tác giả khảo sát về những thủ pháp nghệ thuật trong lối kể chuyện của hai tiểu thuyết. Trong đó, ông gọi Moon Palace và The New York Trilogy là kiểu “tiểu thuyết bao vây” (encircling fiction) với những đặc điểm: thủ pháp “truyện trong truyện” được hình dung như “hiệu ứng búp bê Nga” (the Russian-doll effect), tính liên văn bản, sự hòa trộn giữa hiện thực và hư cấu, sự lồng ghép vấn đề viết tác phẩm trong chính tác phẩm (stories about story-telling). Kiến giải này đã gợi dẫn chúng tôi trong việc tìm hiểu kết cấu của Moon Palace, đặc biệt là ở tiểu mục 3.2. Kết cấu Matrioska. Tuy việc tiếp thu thành quả nghiên cứu của nhà nghiên cứu Plékan đã giúp chúng tôi có được những gợi ý quý báu trong việc tìm hiểu kết cấu của tác phẩm nhưng, theo chúng tôi, trong tiểu mục này chúng tôi đã chỉ ra được mô hình tâm thức của nhân vật và của cuộc hành trình tìm kiếm tâm linh, điều mà nhà nghiên cứu Plékan chưa đề cập đến. Tiếp theo, chúng tôi sẽ nói tới những công trình nghiên cứu về các biểu tượng, các hình tượng nghệ thuật trong Moon Palace và ý nghĩa của chúng đối với chủ đề tìm kiếm nhân dạng, bản thể. Bài viết Inside Moon Palace của Steven Weisenburger in trong sách Paul Auster (Bloom’s modern critical views) (Chelsea House Publishers, 2004) đã tiếp cận Moon Palace dưới góc độ văn hóa – lịch sử: đặt tác phẩm trong bối cảnh của nó là những năm 1960. Bài viết sử dụng phát biểu của Andrei Codrescu trong chuyên 18 luận The North American Combine: Moloch and Eros (1989) như một lời đề từ. Codrescu nói về những năm 1960 với “trật tự tự nhiên” (“the natural order”) trong xã hội, sự bất ổn của con người, sự chán ghét đoàn thể, chán ghét chính trị và ước mong tìm đến sự thông thái, quyền lực mạnh mẽ, sự minh bạch đơn giản và những điều thông thường có tác dụng xoa dịu nội tâm 1. Từ nhận định đó, Weisenburger lý giải một số hiện tượng và biểu tượng trong tác phẩm: Bảng phả hệ của gia đình Marco đi dần về số không với những cái chết, sự phá thai, cơn đói, sự phá sản như một ẩn dụ cho cuộc sống của con người trong những năm 1960. Đồng thời, thông qua số phận của những nhân vật trong gia đình Marco, tác giả kết luận về kỹ thuật tự sự của Auster: đẩy các sự kiện quá ngưỡng (put those conventions over the top) để tạo nên không khí kỳ lạ, trái lẽ thường cho tác phẩm. Các hình tượng không gian, bức tranh Moonlight, quán ăn Moon Palace được tác giả xem như những biểu tượng thể hiện khao khát về sự hòa hợp, sự cân bằng trong đời sống nội tâm của nhân vật nói riêng, của người Mỹ nói chung trong bối cảnh lịch sử - xã hội nhiều sự kiện bạo lực và chiến tranh của những năm 1960. Cùng với Inside Moon Palace, bài viết Doubles and More Doubles của Bruce Bawer cũng được in trong cuốn sách trên. Tác giả cho rằng tính biểu tượng của Moon Palace nằm ở vòng tròn số phận của hai nhân vật Marco và Effing: cả hai đều muốn tìm kiếm ý nghĩa sự tồn tại của mình, đều có những cái tên kỳ lạ, có những cuộc du hành, sống đơn độc và đều lâm vào những tình trạng trong đó kết thúc là khởi đầu. Đây là kiểu nhân vật song trùng, mỗi người là mảnh vỡ của kẻ kia. Ông cũng lý giải ý nghĩa của biểu tượng mặt trăng trong tác phẩm qua sự quy chiếu của nó đến những sự kiện liên quan đến Marco (ban nhạc của bác Victor đổi tên là Moon Men, phát hiện nhà hàng Moon Palace…) như một ám ảnh liên quan đến chủ đề cha và con trai, chủ đề gia đình, sự xa lạ và sự mất phương hướng khi cô đơn và 1 In the 1960s it was obvious, to the point of appearing to be “the natural order,” that language was with the people. Not so. The people it turned out were infinitely more unsettled than originally supposed. They were sick of the body, and many of them longed for the public body, for age, wisdom, and strong authority. The disgust with the political process and the wish for simple clarity also reflected a distrust of the Outside, a rejection of the metaphysical and a new desire for the comforting routine of the interior [110; 171]. 19