Tài liệu Hướng dẫn học sinh ôn thi tốt nghiệp môn Địa lý

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO LÀO CAI TRƯỜNG THPT SỐ 2 TP LÀO CAI Tên sáng kiến: ĐẶNG QUANG VINH Lào Cai, năm 2011 A. PHẦN MỞ ĐẦU. I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI: Xuất phát từ thực tế giảng dạy địa lí lớp 12, đặc biệt là việc hướng dẫn học sinh ôn tập và thi tốt nghiệp THPT môn địa lí trong những năm qua còn đạt hiệu quả chưa cao, có thể thấy rõ qua kết quả thống kê điểm thi môn địa lí khối THPT năm 2010 như sau: Thống kê điểm thi môn Địa lí năm 2010 của Lào Cai khối THPT Điểm số con điểm Điểm số con điểm 0 0 5 770 0.5 0 5.5 772 1 1 6 631 1.5 15 6.5 592 2 19 7 326 2.5 64 7.5 226 3 125 8 96 3.5 4 4.5 251 434 534 8.5 9 9.5 10 46 8 0 0 1443 3467 29,4% Tổng 4910 Biểu thông kê trên cho thấy tỉ lệ học sinh dưới trung bình chiếm gần 1/3 (29,4%), đây là một tỉ lệ cao mặc dù môn địa lí vẫn được coi là môn dễ học. Điểm trên trung bình phần lớn ở mức từ 5,0 đến 6,5 điểm, số học sinh đạt điểm loại giỏi từ 8,0 trở lên còn ít, không có học sinh đạt từ 9,5 đến 10 điểm. Tại sao một bộ môn vốn được coi là không khó, có thể đạt điểm cao khi thi lại có kết quả như vậy, đó là lí do cấp thiết khiến tôi chọn đề tài này. II. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU: Trong quá trình giảng dạy địa lí ở lớp 12, các giáo viên đều quan tâm đến vấn đề hướng dẫn học sinh cách ôn tập để thi tốt nghiệp đạt kết quả cao. Đây là một vấn đề khó, trong nhiều hội thảo chuyên môn theo chuyên đề ôn thi tốt nghiệp THPT đã được Sở Giáo dục và Đào tạo tổ chức, các giáo viên thường chỉ đề cấp đến những giải pháp cụ thể để giúp học sinh ôn tập và thi tốt nghiệp, như: Rèn luyện kĩ năng khai thác Atlat địa lí Việt Nam; kĩ năng vẽ biểu đồ; kĩ năng khai thác bảng số liệu; kĩ năng vận dụng kiến thức để giải thích những vấn đề địa lí tự nhiên, kinh tế -xã hội ……….. Tuy nhiên chưa có sự tổng kết chung, để rút ra những kinh nghiệm mang tính tổng thể về các biện pháp hướng dẫn học sinh ôn thi và làm bài thi môn địa lí như thế nào để đạt kết quả tốt nhất. Do vậy việc tổng kết những kinh nghiệm chung đã nêu ở trên là vấn đề có ý nghĩa quan trong về lí luận và thực tiễn cấp bách, nhằm gíup học sinh dễ ôn tập, đỡ mất thời gian, công sức những vẫn đạt điểm cao khi thi tốt nghiệp môn địa lí. III. MỤC ĐÍCH CỦA SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM: - Hướng dẫn học sinh nắm được các kĩ năng địa lí cần có như: Kĩ năng khai thác Atlat địa lí Việt Nam, kĩ năng vẽ biểu đồ, kĩ năng khai thác bảng số liệu, kĩ năng vận dụng kiến thức để giải thích những vấn đề địa lí tự nhiên, kinh tế -xã hội ……….. - Hướng dẫn học sinh cách học để nắm vững những kiến thức-kĩ năng cơ bản tối thiểu (chuẩn kiến thức-kĩ năng địa lí) về lí thuyết của môn địa lí - Giúp học sinh dễ ôn tập, đạt kết quả tốt hơn khi làm bài thi địa lí tốt nghiệp THPT cũng như thi vào các trường địa học và cao đẳng khối C. IV. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU: 1. Đốí tượng nghiên cứu: - Giáo viên trong giảng dạy đặc biệt là trong việc dạy học sinh ôn tập. - Học sinh trong ôn tập và làm bài thi môn địa lí. 2. Phạm vi nghiên cứu: - Chương trình địa lí lớp 12, liên quan tới thi tốt nghiệp THPT và thi đại học. - Giới hạn trong các phương pháp dạy học sinh nắm chắc các kĩ năng và khả năng vận dụng các kĩ năng: Khai thác Atlat địa lí Việt Nam, kĩ năng vẽ biểu đồ, kĩ năng khai thác bảng số liệu, kĩ năng vận dụng kiến thức để giải thích những vấn đề địa lí tự nhiên, kinh tế -xã hội ……….. đặc biệt là kĩ năng học và nắm những kiến thức lí thuyết địa lí cơ bản tối thiểu vào việc làm bài thi địa lí. V. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU. - Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực, giúp học sinh nắm vững và vận dụng thành thạo các kĩ năng địa lí trong quá trình ôn tập và làm bài thi. - Hướng dẫn học sinh học cách học để nắm những kiến thức lí thuyết cơ bản và tối thiểu của môn địa lí. - Xây dựng hệ thống câu hỏi và bài tập cho học sinh rèn luyện các kĩ năng ôn tập, qua đó đánh giá kết quả nghiên cứu vủa đề tài. - Tổng kết thành chuyên đề chung về dạy học sinh ôn tập và làm bài thi tốt nghiệp môn địa lí để có thể giúp các đồng nghiệp làm tốt nhiệm vụ ôn tập cho học sinh khi phải thi môn địa lí. B. NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM I. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG: - Trong quá trình hướng dẫn học sinh ôn tập môn địa lí, giáo viên cần nhận thức được những kĩ năng địa lí học sinh cần có để ôn tập và làm bài thi địa lí cho tốt là những kĩ năng sau: + Kĩ năng sử dụng và khai thác Atlat địa lí Việt Nam trong quá trình ôn tập và làm bài thi. + Kĩ năng chọn và vẽ các dạng biểu đồ hình cột, biểu đồ hình tròn, biểu đồ đường, biểu đồ miền, biểu đồ kết hợp cột và đường, ……. + Kĩ năng phân tích, khai thác thông tin từ các bảng số liệu để rút ra những vấn đề về địa lí tự nhiên, địa lí kinh tế-xã hội Việt Nam. - Hướng dẫn học sinh cách học để nắm vững những kiến thức-kĩ năng cơ bản tối thiểu (chuẩn kiến thức-kĩ năng địa lí) về lí thuyết của môn địa lí, đây là một vấn đề còn ít được giáo viên quan tâm, một phần cũng do thời gian cho ôn tập môn địa lí không nhiều thường tập trung vào giai đoạn từ sau khi đã thông báo môn thi tốt nghiệp. - Hướng dẫn học sinh cách vận dụng kiến thức, kĩ năng và Atlat địa lí Việt Nam vào làm bài thi, trong thời gian 90 phút như thế nào để đạt kết quả cao nhất theo khả năng của từng học sinh. II. NỘI DUNG CỤ THỂ CỦA SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM: 1. Kĩ năng sử dụng và khai thác Atlat địa lí Việt Nam. - Atlat địa lí Việt Nam là tài liệu quan trọng mà học sinh được phép sử dụng trong khi thi tốt nghiệp môn địa lí. Biết sử dụng Atlat giúp học sinh đỡ phải ghi nhớ máy móc, có thể tái hiện lại những kiến thức địa lí cần thiết để làm bài thi. Để khai thác được Atlat học sinh phải biết cách sử dụng Atlat: Nắm được cấu trúc của Atlat ngay ở trang bìa có phần kí hiệu chung, nội dung của Atlat được sắp xếp theo trình tự sách giáo khoa với 3 phần: Địa lí tự nhiên, địa lí kinh tế-xã hội, địa lí vùng kinh tế. Biết khai thác các biểu đồ, các bảng số liệu và lược đồ có trong Atlat để trình bày về tình hình phát triển và phân bố của các sự vật hiện tượng địa lí tự nhiên, địa lí kinh tế - xã hội Việt Nam. Biết sử dụng số trang bản đồ Atlat cần thiết để giải quyết các câu hỏi khác nhau. Ví dụ: Để đánh giá tiềm năng tự nhiên cho phát triển công nghiệp chủ yếu khai thác trang khoáng sản; nhưng đánh giá tiềm năng tự nhiên cho phát triển nông nghiệp cần khai thác nhiều trang như: Trang địa hình, đất đai, khí hậu, sông ngòi, nhưng không cần trang khoáng sản. 2. Kĩ năng phân tích và nhận xét bảng số liệu thống kê. Trước khi phân tích bảng số liệu học sinh phải nắm vững tên bảng số liệu, các tiêu đề của bảng, đơn vị tính, yêu cầu cụ thể của bài tập. Nguyên tác chung khi khai thác bảng số liệu là: - Không được bỏ sót dữ kiện. Giống như khi giải toán, các dữ kiện được đưa vào bảng số liệu đều được chọn lọc, có ý đồ từ trước. Bởi vậy việc bỏ sót có thể dẫn đến cắt nghĩa sai, hoặc nêu không đủ những nhận xét cần thiết. - Nếu bảng số liệu là các số các số liệu tuyệt đối (ví dụ: Triệu tấn, tỉkw/h ….), thì cần tính toán ra một số đại lượng tương đối ( ví dụ tỉ trọng của ngành trong cơ cấu, tốc độ tăng trưởng ………), nhưng khi phân tích phải sử dụng linh hoạt các chỉ tiêu tuyệt đối và các chỉ tiêu tương đối. - Phân tích các số liệu có tầm tổng quát cao (phân tích khái quát), sau đó mới đi sâu vào các thành phần chi tiết (hoặc các yếu tố) cụ thể. - Phân tích các mối liên hệ giữa các số liệu theo cột và theo hàng, chú ý đến các giá trị nổi bật như giá trị lớn nhất, nhỏ nhất, giá trị trung bình, những điểm đột biến (tăng, giảm đột ngột). Chú ý so sánh cả số liệu tuyệt đối và tương đối. - Khi nhận xét nên theo trình tự từ khái quát đến cụ thể, từ chung đến riêng, từ cao xuống thấp, …… bám sát các yêu cầu của câu hỏi và kết quả xử lí số liệu. Mỗi nhận xét cần có dẫn chứng cụ thể để tăng tính thuyết phục. 3. Kĩ năng chọn và vẽ các dạng biểu đồ: 3.1 Kĩ năng chọn dạng biểu đồ thích hợp nhất để vẽ: Trong địa lí có rất nhiều loại biểu đồ khác nhau, trước hết học sinh cần biết căn cứ vào yêu cầu của bài thi để chọn các dạng biểu đồ phù hợp, nếu câu hỏi chưa nêu rõ phải vẽ loại biểu đồ gì. - Nếu câu hỏi yêu cầu vẽ biểu đồ thể hiện tình hình tăng trưởng, phát triển thì dạng biểu đồ thích hợp là biểu đồ hình cột, biểu đồ đường. - Nếu câu hỏi yêu cầu vẽ biểu đồ thể hiện tốc độ tăng trưởng, thì dạng biểu đồ thích hợp biểu đồ đường. - Nếu câu hỏi yêu cầu vẽ biểu đồ thể hiện cơ cấu thì dạng biểu đồ thích hợp là biểu đồ hình tròn, biểu đồ miền (với số liệu từ 4 năm trở lên). - Nếu câu hỏi yêu cầu vẽ biểu đồ thể hiện tình hình tăng trưởng, phát triển với 2 đối tượng địa lí có sự khác nhau về đơn vị tính, thì dạng biểu đồ thích hợp là kết hợp 2 loại biểu đồ hình cột, biểu đồ đường. - Cần lưu ý có trường hợp phải xử lí bảng số liệu trước khi vẽ biểu đồ, nếu bảng số liệu cho trước chưa thích ứng với kiểu biểu đồ cần vẽ. 3. 2 Kĩ năng vẽ biểu đồ : - Vẽ biểu đồ phải đảm bảo được các yêu cầu sau: + Có tên biểu đồ, đảm bảo tương đối chính xác, số liệu được ghi trên biểu đồ, biểu đồ phải đảm bảo tính thẩm mĩ. + Nếu có các trục tung, trục hoành thì tại các đầu trục phải có chú dẫn, ví dụ triệu tấn, hoặc năm ……… + Trên biểu đồ nếu có kí hiệu cho các đối tượng địa lí khác nhau, thì phải có bảng chú giải để giải thích các kí hiệu đó. 4. Cách học để nắm vững những kiến thức-kĩ năng cơ bản tối thiểu về lí thuyết của môn địa lí: - Các kiến thức lí thuyết cần có của môn địa lí để thi tốt nghiệp THPT, được thể hiện trong các bài học của chương trình địa lí lớp 12, với gần 40 tiết học trong cả năm học. Số lượng kiến thức cần nhớ không nhỏ, nhất là với những học sinh học trung bình và yếu. Để học sinh nắm chắc được những kiến thức này, trong quá trình dạy học giáo viên cần bám sát các chuẩn kiến thức và kĩ năng môn học để giảng dạy, làm sao giúp học sinh chỉ cần ghi nhớ những kiến thức cơ bản nhất ở từng bài. - Khi hướng dẫn học sinh ôn tập để thi tốt nghiệp, giáo viên nên tham khảo các tài liệu ôn tập khác nhau để giúp học sinh làm đề cương, hệ thống được những kiến thức lí thuyết cần thiết. Không nên viết dài dòng, nan mam, mà phải nêu ra được các ý chính từ đó có thể suy ra các ý khác. - Trong quá trình ôn tập cần lưu ý học sinh cách tư duy liên hệ, để tái hiện lại kiến thức trong mối liên hệ giữa các bài, các chương và trong ngay trong từng bài, có như vậy các em mới giảm được thời gian ôn ôn tập, dễ nhớ và dễ tái hiện lại kiến thức khi làm bài. 5. Hướng dẫn học sinh cách vận dụng kiến thức, kĩ năng và Atlat địa lí Việt Nam vào làm bài thi. - Khi làm bài thi địa lí học sinh cần biết sử dụng kết hợp giữa Atlat địa lí và vốn kiến thức đã học. Dựa vào Atlat địa lí sẽ thấy được những kiến thức về sự phân bố cụ thể, mối quan hệ về không gian lãnh thổ của các sự vật hiện tượng địa lí ... và các em đỡ phải mất công ghi nhớ máy móc. - Nhưng nếu chỉ dựa vào Atlat địa lí thì nhiều kiến thức về tình hình phát triển, nguyên nhân phát triển, về đường lối, chính sách, kinh nghiệm và truyền thống sản xuất của dân cư …. không được đề cập một cách đầy đủ và hợp lí. - Khi làm bài cần phân chia thời gian hợp lí cho từng câu, từng phần trong câu; trước hết cần lập dàn ý sơ lược của bài làm để khi làm bài khỏi sót ý. Trong quá trình làm bài phải bổ sung những ý còn quên vào dàn ý, để bài làm được hoàn thiện không thiếu ý so với đáp án. - Trong quá trình học cũng như làm bài thi địa lí, với các câu hỏi giải thích cần lưu ý đây là những câu hỏi theo dạng nguồn lực. Để giải thích bất cứ một hiện tượng địa lí nào đó ta đều phải căn cứ vào các nguồn lực tự nhiên, kinh tế-xã hội. Các nguồn lực tự nhiên đó là: Vị trí địa lí, các điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên (địa hình, khoáng sản, đất đai, nguồn nước ……..); điều kiện kinh tếxã hội (dân cư, lao động, đường lối, chính sách, nguồn vốn, cơ sở vật chất kĩ thuật, thị trường ……….). Tuy nhiên việc vận dụng cụ thể vào giải thích từng câu hỏi cụ thể có sự khác nhau. Ví dụ khi giải thích sự phát triển và phân bố công nghiệp khai thác thì nhân tố khoáng sản phải được quan tâm, nhưng với phát triển và phân bố nông nghiệp thì không cần đưa vào. III.. ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ THỰC HIỆN CỦA ĐỀ TÀI: - Trong nhiều năm qua, trong quá trình giảng dạy của mình tôi đã áp dụng sáng kiến này để rèn luyện kĩ năng cho học sinh và giúp các em làm bài kiểm tra, làm bài thi môn địa lí. Tôi nhận thấy việc áp dụng sáng kiến này đã mang lại hiệu quả thiết thực. - Với sự hướng dẫn của tôi các em đã đỡ mất nhiều thời gian ghi nhớ kiến thức máy móc, nắm chắc và thành thạo các kĩ năng chọn dạng, vẽ các dạng biểu đồ; kĩ năng học ôn các kiến thức lí thuyết, kĩ năng vận dụng kiến thức vào làm bài kiểm tra đạt kết quả cao. - Các lớp 12 học sinh tôi được phân công giảng dạy, các em đều nắm được những kiến thức cơ bản của môn địa lý và những kỹ năng cơ bản trong sử dụng bản đồ, Atlat…….. Cụ thể là: 100% học sinh lớp 12 tôi giảng dạy đều biết chọn dạng biểu đồ thích hợp, biết vẽ các dạng biểu đồ khác nhau. Có thể sử dụng thành thạo Atlat để làm bài thi tốt nghiệp THPT, và biết cách sử dụng các ứng dụng của bản đồ, biết cách vận dụng các kiến thức địa lí đã học vào giải quyết các vấn đề trong cuộc sống thực tiễn hàng ngày. - Trong kì thi thử tốt nghiệp đầu tháng 04 năm 2011, mặc dù thời gian ôn tập chưa nhiều nhưng kết quả tỉ lệ học sinh đạt điểm từ trung bình trở lên khá cao, trong đó có nhiều học sinh đạt kết quả khá, giỏi. Tôi hi vọng trong kì thi tốt nghiệp này nhờ áp dụng sáng kiến kinh nghiệm trên, kết quả thi tốt nghiệp của các lớp 12 sẽ tốt hơn, tỉ lệ học sinh đạt điểm khá, giỏi môn địa lí sẽ cao hơn năm học trước. C. - KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ I . KẾT LUẬN CHUNG: Trong quá trình giảng dạy địa lí ở lớp 12, đặc biệt là trong việc hướng dẫn học sinh ôn thi tốt nghiệp môn địa lí, việc rèn luyện các kĩ năng hết sức cần thiết để học sinh đạt kết quả cao trong các kì thi là: + Kĩ năng sử dụng và khai thác Atlat địa lí Việt Nam trong quá trình ôn tập và làm bài thi. + Kĩ năng chọn và vẽ các dạng biểu đồ hình cột, biểu đồ hình tròn, biểu đồ đường, biểu đồ miền, biểu đồ kết hợp cột và đường, ……. + Kĩ năng phân tích, khai thác thông tin từ các bảng số liệu để rút ra những vấn đề về địa lí tự nhiên, địa lí kinh tế-xã hội Việt Nam. + Kĩ năng học và nắm vững những kiến thức-kĩ năng cơ bản tối thiểu (chuẩn kiến thức-kĩ năng địa lí) về lí thuyết của môn địa lí. + Kĩ năng vận dụng kiến thức, kĩ năng và Atlat địa lí Việt Nam vào làm bài thi, trong thời gian 90 phút như thế nào để đạt kết quả cao nhất theo khả năng của từng học sinh. Trong quá trình áp dụng sáng kiến tôi đã thu được những kết quả đáng mừng, qua kết quả bài thi tốt nghiệp của học sinh. Từ đó có thể thấy ràng trong quá trình giảng dạy địa lí ở lớp 12 việc rèn luyện cho học sinh các kĩ năng địa lí về biểu đồ, Atlat, kĩ năng về ôn tập các kiến thức lí thuyết và vận dụng vào làm bài thi là \việc làm rất quan trọng. II. KIẾN NGHỊ - Đối với giáo viên giảng dạy địa lí cần tạo mọi điều kiện về thời gian trên lớp để hướng dẫn cho học sinh các kĩ năng cần thiết sử dụng bản đồ, Atlat để khai thác kiến thức; kĩ năng vẽ biểu đồ, kĩ năng ôn tâp và vận dụng kiến thức kĩ năng vào làm bài thi môn địa lí. - Nhà trường cần đầu tư mua thêm một số bản đồ còn thiếu và bổ sung thêm cuốn Atlat mới để tạo điều kiện cho giáo viên giảng dạy địa lí đạt kết quả cao. - Trên đây là toàn bộ những nội dung sáng kiến kinh nghiệm của cá nhân tôi, rất mong ý kiến đóng góp bổ sung của các đồng nghiệp, để sáng kiến có giá trị tốt hơn đối với công tác giảng dạy hướng dẫn học sinh ôn tập thi tốt nghiệp, thi đại học và cao đẳng môn địa lí. TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH 1. Hướng dẫn ôn tập và trả lời câu hỏi địa lí – Lê Thông. 2. Ôn tập địa lí theo chủ điểm - Nguyễn Viết thịnh. 3. Tuyển chọn những bài ôn luyện kĩ năng thực hành môn địa lí - Đỗ Ngọc Tiến 4. Địa lí kinh tế Việt Nam – Lê Thông 5. Nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ ®æi míi gi¶ng d¹y trung häc phæ th«ng m«n ®Þa lÝ – Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc. 6. Atlat ®Þa lÝ ViÖt Nam. 7.Hướng dẫn thực chuẩn kiến thức, kĩ năng môn địa lí - Bộ Giáodục và Đào tạo. 8. Hướng dẫn ôn tập thi tốt nghiệp môn địa lí - Phạm Thị Sen .........