Tài liệu Hoạt động đối ngoại của đảng từ năm 1930 đến năm 1945

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ HUYỀN TRANG HOẠT ĐỘNG ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẢNG TỪ NĂM 1930 ĐẾN NĂM 1945 LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: LỊCH SỬ ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM HÀ NỘI - 2017 HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ HUYỀN TRANG HOẠT ĐỘNG ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẢNG TỪ NĂM 1930 ĐẾN NĂM 1945 LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: LỊCH SỬ ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM Mã số: 62 22 03 15 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS. TS. NGUYỄN MẠNH HÀ 2. TS. TRẦN THỊ NHẪN HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi trên cơ sở sưu tầm, đọc và phân tích các tài liệu. Tất cả các tài liệu tham khảo, các tư liệu, số liệu sử dụng trong Luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Huyền Trang MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN 7 QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. Những công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài 7 1.2. Đánh giá kết quả của các công trình nghiên cứu 22 1.3. Những vấn đề luận án tập trung giải quyết 23 Chương 2: ĐẢNG RA ĐỜI VÀ TRIỂN KHAI HOẠT ĐỘNG ĐỐI 25 NGOẠI TỪ NĂM 1930 ĐẾN THÁNG 8 NĂM 1939 2.1. Sự ra đời và hoạt động đối ngoại của Đảng từ năm 1930 đến 25 năm 1935 2.2. Hoạt động nâng cao vị thế của Đảng, đoàn kết với các Đảng 54 Cộng sản, đấu tranh vì hòa bình dân chủ từ năm 1936 đến tháng 8 năm 1939 Chương 3: HOẠT ĐỘNG ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẢNG TRONG 71 CAO TRÀO GIẢI PHÓNG DÂN TỘC TỪ THÁNG 9 NĂM 1939 ĐẾN THÁNG 8 NĂM 1945 3.1. Hoàn cảnh quốc tế và trong nước 71 3.2. Sự chuyển hướng chỉ đạo chiến lược và hoạt động đối ngoại 77 của Đảng từ tháng 9 năm 1939 đến tháng 8 năm 1945 Chương 4: MỘT SỐ NHẬN XÉT VÀ KINH NGHIỆM 121 4.1. Nhận xét chung 121 4.2. Một số kinh nghiệm 134 KẾT LUẬN 145 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CÓ 149 LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 150 PHỤ LỤC 167 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN BCH : Ban Chỉ huy ĐCS : Đảng Cộng sản ĐCSĐD : Đảng Cộng sản Đông Dương ĐCSVN : Đảng Cộng sản Việt Nam Nxb : Nhà xuất bản QTCS : Quốc tế Cộng sản 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Đối ngoại là một hoạt động không thể thiếu với bất kỳ quốc gia nào, trong bất kỳ thời điểm nào. Bởi vậy, với tư cách là chính đảng lãnh đạo cách mạng giải phóng dân tộc, ĐCSVN luôn phải đưa ra những đường lối đối ngoại cũng như tiến hành hoạt động đối ngoại trong bối cảnh các mối quan hệ quốc tế đan xen, phức tạp. Đặc biệt, đã có những thời điểm Đảng phải đối mặt với không chỉ một mà nhiều đối tác, cũng như nhiều kẻ đối địch. Những lúc đó, một yêu cầu tất yếu đặt ra cho Đảng là phải tìm được đường lối thích hợp và ứng biến linh hoạt nhằm tận dụng mọi thời cơ, tranh thủ mọi lực lượng trên thế giới. Thời kỳ ĐCSĐD lãnh đạo đất nước đi đến độc lập tự do 1930-1945 chính là thời kỳ mà yêu cầu đó càng bức thiết để một chính đảng non trẻ có thể tranh thủ được mọi yếu tố có lợi cho cách mạng Việt Nam, dẫn dắt nhân dân tiến hành thành công Cách mạng Tháng Tám năm 1945, mở ra thời kỳ mới cho dân tộc. Từ đầu năm 1930, ĐCSVN ra đời, nắm quyền lãnh đạo cách mạng Việt Nam. Với tổ chức chặt chẽ và Cương lĩnh Chính trị đúng đắn, Đảng đã quy tụ lực lượng và sức mạnh toàn dân tộc bước vào một thời kỳ đấu tranh mới. Tháng 101930, ĐCSVN đổi tên thành ĐCSĐD, tiếp tục lãnh đạo toàn dân thực hiện nhiệm vụ cao cả: đấu tranh giải phóng dân tộc khỏi ách áp bức, thống trị của chủ nghĩa thực dân, đem lại quyền lợi cho quần chúng cần lao. Thời kỳ này, Đảng đã xác định phương hướng chiến lược của cách mạng Đông Dương: lúc đầu là cuộc cách mạng tư sản dân quyền, sau đó tiếp tục phát triển, bỏ qua thời kỳ tư bản chủ nghĩa, tiến thẳng lên chủ nghĩa xã hội. Đồng thời, xác định những nhiệm vụ cụ thể của cách mạng bao hàm hai nội dung: đánh đổ đế quốc và phong kiến, giành độc lập dân tộc và thực hiện người cày có ruộng có quan hệ khăng khít với nhau; xác định hình thức, phương pháp đấu tranh và mối quan hệ giữa cách mạng Việt Nam và cách mạng thế giới. Thời kỳ này, trong hoạt động đối ngoại, Đảng hướng tới việc xây dựng, mở rộng quan hệ với QTCS và các ĐCS anh em, các lực lượng 2 tiến bộ trên thế giới để nâng cao vị thế của Đảng, xây dựng lực lượng, ổn định tổ chức, lãnh đạo các phong trào cách mạng. Đến thời kỳ 1936-1939, Đảng xác định nhiệm vụ trực tiếp, trước mắt là đấu tranh chống chế độ phản động thuộc địa, chống phát xít, chống chiến tranh, đòi tự do, dân sinh, dân chủ, cơm áo, hòa bình, kẻ thù trước mắt là thực dân phản động Pháp và tay sai. Đảng hướng tới việc mở rộng quan hệ của Đảng sau khi đã chính thức trở thành một phân bộ độc lập của QTCS. Việc đưa phong trào đấu tranh dân chủ trở nên công khai, sát hợp với tình hình thế giới và trong nước đã khiến cho mối quan hệ của ĐCSĐD với các ĐCS anh em có sự gắn kết hơn. Thời kỳ 1939-1945, cuộc Chiến tranh thế giới thứ hai đã làm thay đổi cơ bản tình hình thế giới. Tháng 9-1940, phát xít Nhật vào Đông Dương. ĐCSĐD đã tiến hành hàng loạt các hành động cụ thể để lãnh đạo cách mạng Việt Nam như tổ chức Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương ĐCSĐD tháng 11-1939, đặt nhiệm vụ giải phóng dân tộc lên hàng đầu; Thành lập Mặt trận thống nhất dân tộc phản đế Đông Dương thay cho Mặt trận Dân chủ Đông Dương, nhằm tập hợp mọi lực lượng dân tộc chống đế quốc; Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ương Đảng (tháng 5-1941) đề ra chủ trương, đặt nhiệm vụ giải phóng dân tộc lên hàng đầu và nhấn mạnh đây là nhiệm vụ “bức thiết nhất”. Để thực hiện chủ trương đó, Đảng đã lãnh đạo toàn dân, chuẩn bị đầy đủ về mọi mặt, trong đó có thành lập Việt Nam độc lập đồng minh (Việt Minh) để đoàn kết dân tộc Việt Nam, không phân biệt giai cấp, tầng lớp, dân tộc, tôn giáo tín ngưỡng. Chính nhờ sự chỉ đạo đúng đắn, sáng suốt của Đảng, toàn dân tộc Việt Nam đã tiến hành thành công cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945, đánh dấu một mốc son chói lọi trong lịch sử dân tộc. Để đi đến thắng lợi to lớn đó, hoạt động đối ngoại dưới sự lãnh đạo của Đảng đóng một vai trò quan trọng. Những chủ trương, đường lối đối ngoại, các đối sách của ĐCSĐD trong quan hệ đối ngoại thời kỳ này cho thấy sự tài tình, nhạy bén của Đảng đối với mỗi một đối tượng riêng. Hoạt động đối ngoại của Đảng từ năm 1930 đến năm 1945 hướng đến các nhóm đối tượng có tác động 3 trực tiếp và gián tiếp đến sự vận động, phát triển của cách mạng Việt Nam: QTCS và các ĐCS; các nước Đồng minh… Như chúng ta đã biết, những hoạt động đối ngoại của Đảng trong thời kỳ 1930-1945 được tiến hành trong bối cảnh Đảng chưa phải đảng cầm quyền. Điều này gây trở ngại lớn trong việc tạo dựng mối quan hệ với các nước khác bởi Đảng chưa thể chính thức đại diện cho quốc gia mà chỉ có tư cách là một đảng phái chính trị (thậm chí là một đảng chính trị không được hoan nghênh ở các nước tư bản). Để vượt qua trở ngại này, Đảng đã linh hoạt sử dụng nhiều danh nghĩa khác nhau khi đặt mối quan hệ với các đối tượng: khi liên hệ với các tổ chức cộng sản thì dùng chính danh ĐCSĐD, còn khi giao thiệp với các nước tư bản trong khối Đồng minh thì dưới danh nghĩa tổ chức mặt trận chống phát xít. Xét đến hoàn cảnh khó khăn mà Đảng phải đương đầu, những thành công trong hoạt động đối ngoại mà Đảng đạt được thời kỳ này càng có ý nghĩa to lớn. Từ việc phân tích các chủ trương, chính sách đúng đắn, cách ứng xử phù hợp của Đảng trong hoạt động đối ngoại từ năm 1930 đến năm 1945, để đạt được mục tiêu giải phóng dân tộc, có thể hiểu rõ hơn hoạt động đối ngoại phong phú để vượt qua khó khăn thử thách của Đảng trong thời kỳ lịch sử đầy biến động và quan trọng nhưng còn ít được nghiên cứu, tìm hiểu này. Qua đó, có thể thấy được bức tranh toàn cảnh của các mối liên hệ giữa cách mạng Việt Nam với quốc tế trong giai đoạn 1930-1945, rút ra những kinh nghiệm cần thiết về đối ngoại trong xu thế hội nhập toàn cầu của Việt Nam ngày nay. Chính vì vậy, nghiên cứu sinh lựa chọn đề tài “Hoạt động đối ngoại của Đảng từ năm 1930 đến năm 1945”với mong muốn tập trung làm rõ sự thành công của Đảng trong quá trình lãnh đạo hoạt động đối ngoại, tạo điều kiện cho cách mạng Việt Nam phát triển mạnh mẽ và đi đến thắng lợi đúng với mong muốn của toàn thể nhân dân. Đây là nhu cầu khách quan, cần thiết trong nghiên cứu về lịch sử ĐCSVN, đồng thời làm rõ thêm những nội dung lịch sử đã diễn ra trong giai đoạn này. 4 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Nghiên cứu, làm rõ quá trình nhận thức và đường lối của ĐCSĐD về công tác đối ngoại cũng như những tình huống đối ngoại tiêu biểu của Đảng từ 1930 đến 1945, trên cơ sở đó, luận án góp phần làm sáng tỏ hoạt động đối ngoại của Đảng, rút ra những ưu điểm, hạn chế và kinh nghiệm về đối ngoại của Đảng từ 1930 đến 1945. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện mục tiêu trên, đề tài tập trung vào những nhiệm vụ cụ thể: Một là, phân tích, đánh giá bối cảnh lịch sử thế giới và Việt Nam trong thời kỳ 1930-1945. Hai là, làm rõ những chủ trương, đường lối của ĐCSĐD về công tác đối ngoại và hoạt động đối ngoại của Đảng từ 1930 đến tháng 8-1945. Ba là, đưa ra một số nhận xét về quá trình Đảng lãnh đạo, chỉ đạo công tác đối ngoại, đánh giá những thành tựu, hạn chế, đúc rút một số kinh nghiệm trong quá trình Đảng lãnh đạo hoạt động đối ngoại từ năm 1930 đến năm 1945. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là hoạt động đối ngoại của Đảng từ 1930 đến 1945, bao gồm các hoạt động đối ngoại của Đảng trong các tình huống đối ngoại cụ thể và cả nội dung các chủ trương đối ngoại quan trọng của Đảng. Sở dĩ lựa chọn đối tượng nghiên cứu như vậy là do luận án đi sâu nghiên cứu hoạt động đối ngoại, nhưng nhiều hoạt động đã tự thân toát lên tư tưởng chỉ đạo của Đảng, nên luận án không hoàn toàn khu biệt hoạt động đối ngoại với đường lối đối ngoại. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nội dung: Nghiên cứu hoạt động đối ngoại của Đảng với các đối tượng: QTCS, một số ĐCS như Liên Xô, Trung Quốc, Pháp, một số ĐCS ở khu 5 vực Đông Nam Á và các lực lượng Đồng minh (Anh, Mỹ, Trung Hoa Dân quốc) dưới danh nghĩa của ĐCSĐD hoặc dưới danh nghĩa các tổ chức khác. Đặc biệt, Nguyễn Ái Quốc với vai trò một nhà hoạt động cách mạng Việt Nam, người sáng lập ĐCSVN, là người có ảnh hưởng lớn đến ĐCSĐD và cách mạng Việt Nam. Vì vậy, luận án cũng xem Nguyễn Ái Quốc như một chủ thể của hoạt động đối ngoại của Đảng để nghiên cứu. Phạm vi không gian: Luận án chủ yếu nghiên cứu hoạt động đối ngoại của Đảng diễn ra ở Việt Nam, Trung Quốc, Liên Xô, một số sự kiện diễn ra ở Đông Nam Á và một số nước khác… Phạm vi thời gian: từ đầu năm 1930 đến tháng 8-1945. 4. Cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu 4.1. Cơ sở lý luận Luận án dựa trên cơ sở lý luận chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của ĐCSVN về công tác đối ngoại. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án được thực hiện trên cơ sở vận dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, chủ yếu là phương pháp lôgic, phương pháp lịch sử, và các phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh... 4.3. Nguồn tài liệu - Văn kiện Đảng là nguồn tài liệu quan trọng được khai thác khi nghiên cứu lịch sử Đảng nói chung và lịch sử hoạt động đối ngoại của Đảng nói riêng. - Các tác phẩm của Nguyễn Ái Quốc-Hồ Chí Minh: Một số tác phẩm quan trọng và tiêu biểu của Nguyễn Ái Quốc-Hồ Chí Minh về đường lối, chủ trương của Đảng từ năm 1930 đến tháng 8-1945. - Các tư liệu khác liên quan đến đề tài: + Các công trình luận án, luận văn, bài báo đã công bố về đề tài. + Tư liệu về các hội nghị quốc tế, quan điểm của chính trị gia các nước, văn kiện của chính phủ các nước. 6 + Khối báo chí đương thời phát hành từ năm 1941 đến năm 1945, gồm báo chí bí mật như Cờ giải phóng, Việt Nam độc lập, Cứu quốc… + Các tài liệu nghiên cứu: ảnh, bưu thiếp, thẻ tham dự hội nghị… (một số được đưa vào phụ lục luận án). 5. Đóng góp mới của luận án - Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần cung cấp cơ sở khoa học về quá trình định hình đường lối đối ngoại của Đảng trong giai đoạn 1930-1945. Từ đó, thấy rõ sự phát triển, đổi mới và tăng cường sự lãnh đạo thực hiện công tác đối ngoại của Đảng. - Phân tích, góp phần làm sáng tỏ những hoạt động đối ngoại của ĐCSĐD với cách mạng Việt Nam từ năm 1930 đến năm 1945. Góp phần khẳng định đường lối và hoạt động đối ngoại đúng đắn, sáng tạo của Đảng trong giai đoạn lãnh đạo đấu tranh giành chính quyền. - Góp phần đánh giá những ưu điểm, hạn chế trong hoạt động đối ngoại của Đảng giai đoạn này, đúc rút những kinh nghiệm lịch sử bổ ích có thể áp dụng trong quá trình lãnh đạo của Đảng về đối ngoại sau này. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, luận án bao gồm 4 chương; 9 tiết. 7 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI “Đối ngoại”, theo định nghĩa trong Từ điển Tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học [163] là đối với nước ngoài, bên ngoài, nói về đường lối, chính sách, sự giao thiệp của nhà nước, của một tổ chức; để phân biệt với đối nội. Đối ngoại luôn là nội dung quan trọng, có tầm ảnh hưởng lớn đối với đường lối, chính sách của bất kỳ nhà nước hay tổ chức nào. Còn “ngoại giao” là việc thực hiện các mối quan hệ giữa các quốc gia có chủ quyền thông qua liên lạc, thương lượng, gây ảnh hưởng cũng như điều chỉnh những khác biệt. Do thời kỳ luận án đề cập đến Đảng chưa phải là Đảng cầm quyền, Nhà nước Việt Nam chưa được thành lập, nên nghiên cứu sinh sử dụng thuật ngữ “đối ngoại” để nói đến các hoạt động của Đảng đối với các Đảng, các lực lượng quốc tế thời kỳ này. Đây là thời điểm mà đường lối đối ngoại cùng các hoạt động đối ngoại của Đảng có tác động đến đường lối chung của Đảng trong quá trình lãnh đạo toàn dân thực hiện thắng lợi các nhiệm vụ, mục tiêu cách mạng của dân tộc, tránh được những tổn thất lớn lao, là một nội dung quan trọng trong quá trình nghiên cứu lịch sử Đảng nói riêng, lịch sử dân tộc nói chung. Các nội dung về vấn đề này được thể hiện trong nhiều công trình nghiên cứu khoa học, xã hội, các luận án, luận văn, sách, báo… về lịch sử Việt Nam nói chung, lịch sử Đảng nói riêng. Có thể phân chia thành ba nhóm chính sau đây: 1.1.1. Những công trình nghiên cứu về lịch sử Việt Nam, lịch sử Đảng liên quan đến đề tài Đã có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề chung của lịch sử ĐCS mà trong đó có đề cập đến hoạt động đối ngoại ở các khía cạnh khác nhau. Đáng chú ý là các công trình: 8 “Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam” của Ban Nghiên cứu Lịch sử Đảng Trung ương [7]. Cuốn sách đề cập đến sự lãnh đạo của Đảng qua các giai đoạn lịch sử, cung cấp những nội dung cơ bản của lịch sử Đảng trong đó nêu lên những quan điểm, chủ trương của Đảng về hoạt động đối ngoại. Các sách lịch sử do các đồng chí lãnh đạo của Đảng viết như: Trường Chinh, “Tiến lên dưới lá cờ của Đảng” [23]; Trường Chinh, Cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân Việt Nam”, tập I [24]; tập II [25]; Trường Chinh, “Cách mạng Tháng Tám” [26]; Lê Duẩn, “Một vài đặc điểm của cách mạng Việt Nam” [30]; Lê Duẩn, “Dưới lá cờ vẻ vang của Đảng, vì độc lập tự do, vì chủ nghĩa xã hội, tiến lên giành thắng lợi mới” [32]… đã chỉ ra những nội dung cụ thể, trong đó có hoạt động đối ngoại, có tính chất tổng kết lý luận và thực tiễn rất cơ bản, hướng dẫn toàn Đảng, toàn dân ta vươn lên đạt những thắng lợi mới cho sự nghiệp cách mạng. “Cách mạng Tháng Mười với độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam” của Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương ĐCSVN Lê Duẩn [31]. Cuốn sách đã tập trung khẳng định ý nghĩa của Cách mạng Tháng Mười Nga đối với thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng, thể hiện sự tiếp thu của Đảng từ thành công của cuộc Cách mạng Tháng Mười, để lãnh đạo nhân dân nắm vững ngọn cờ độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, đấu tranh giành thắng lợi về mọi mặt, trong đó có mặt trận đối ngoại. “Lịch sử Cách mạng Tháng Tám” của Viện Lịch sử Đảng [161]. Cuốn sách cung cấp một cái nhìn tổng quan về diễn trình của Cách mạng Tháng Tám, trong đó có đan xen những chủ trương và hoạt động đối ngoại của Đảng và Hồ Chí Minh. “Độc lập dân tộc và Chủ nghĩa xã hội” của tác giả Nguyễn Duy Quý [137]. Cuốn sách đề cập đến việc phát triển một số vấn đề lý luận và thực tiễn của tiến trình cách mạng Việt Nam và thế giới, phân tích những vấn đề lớn của dân tộc và những sự kiện lớn của thế giới, trong đó có đề cập đến các hoạt động 9 đối ngoại, vấn đề hợp tác quốc tế... nhưng phân tích ở nhiều thời kỳ, nhiều khía cạnh khác nhau. Những công trình trên đi sâu nghiên cứu các vấn đề lý luận chung về lịch sử Đảng, về quá trình Đảng lãnh đạo nhân dân đấu tranh giành độc lập dân tộc, trong đó có các hoạt động đối ngoại. Qua đó, các tác giả đều khẳng định: những quan điểm, đường lối của Đảng nói chung, đường lối đối ngoại nói riêng đã có giá trị lớn, góp phần vào thành công của cách mạng Việt Nam. Đồng thời, chỉ ra những hạn chế, và bước đầu đúc kết một số kinh nghiệm của Đảng trong quá trình lãnh đạo hoạt động đối ngoại. Đây là những công trình khoa học cung cấp những vấn đề lý luận chung, phương pháp nghiên cứu đề tài; những luận điểm khoa học và là tài liệu quý cho nghiên cứu sinh trong quá trình giải quyết các nhiệm vụ mà luận án đặt ra. 1.1.2. Những công trình khoa học nghiên cứu quan hệ đối ngoại và hoạt động đối ngoại của Đảng liên quan đến đề tài Nghiên cứu về hoạt động đối ngoại của Đảng, cách mạng Việt Nam từ năm 1930 đến năm 1945 là một vấn đề mới. Nhìn chung, các công trình nghiên cứu về ngoại giao Việt Nam thường bắt đầu từ thời điểm nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chính thức thành lập (2-9-1945). Các hoạt động đối ngoại của Đảng từ năm 1930 đến năm 1945 chưa được nghiên cứu thành công trình chuyên khảo riêng biệt. Dù thời kỳ này, các hoạt động đối ngoại của Đảng có vai trò, ý nghĩa quan trọng đối với quá trình đấu tranh cách mạng, giành chính quyền về tay nhân dân. Từ những ngày đầu mới thành lập, Đảng cần có sự ủng hộ mạnh mẽ từ QTCS và các ĐCS anh em để khẳng định vai trò cũng như có tiếng nói uy tín trên mặt trận đấu tranh quốc tế. Từng bước, cùng với sự phát triển của cách mạng, Đảng cũng phải đối mặt với nhiều kẻ thù trực tiếp, gián tiếp. Các công trình nghiên cứu đã đưa ra đánh giá về đường lối đối ngoại của Đảng, của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc- Hồ Chí Minh, của cách mạng Việt Nam... Đối với việc nghiên cứu về đường lối và hoạt động đối ngoại của Đảng, có các công trình tiêu biểu như: 10 “Ý nghĩa của việc đánh bại chủ nghĩa quân phiệt Nhật đối với thắng lợi của cuộc cách mạng nhân dân ở Trung Quốc, Triều Tiên và Việt Nam” của tác giả M. L. Titapenco [151]. Tác giả tập trung vào phong trào giải phóng dân tộc ở Viễn Đông và Đông Nam Á sau Chiến tranh thế giới lần thứ hai. Trong đó có đề cập đến quan hệ đối ngoại, thời cơ cách mạng dẫn đến sự ra đời của ĐCSVN để lãnh đạo toàn dân khởi nghĩa giành chính quyền trong cả nước. “Cách mạng Việt Nam 1945-Rudơven, Hồ Chí Minh và Đờ Gôn trong thế giới có chiến tranh” của tác giả Stein Tønnesson [154]. Trong cuốn sách, tác giả phân tích tình hình quốc tế và Việt Nam; nhấn mạnh các nguyên nhân dẫn tới thành công của cách mạng Việt Nam năm 1945. “Paris-Sài Gòn-Hà Nội-Tài liệu lưu trữ của cuộc chiến tranh 1944-1947 của tác giả Philippe Deviller [29]. Cuốn sách đã nêu lên những nhận định của một nhà sử học người Pháp về cuộc chiến tranh ở Việt Nam thông qua khối tài liệu lưu trữ từ phía Pháp. “Tại sao Việt Nam?” của tác giả A. Patti [128]. Một thiếu tá tình báo OSS được trực tiếp gặp Nguyễn Ái Quốc thời điểm năm 1945, đã kể về những sự kiện lịch sử, quan điểm của ông về các mối quan hệ, ảnh hưởng của chúng đối với cách mạng Việt Nam. “Việt Nam 1945 - Sự tìm kiếm quyền lực” của tác giả David G. Marr [188]. Cuốn sách trình bày bối cảnh và diễn tiến cuộc Cách mạng Tháng Tám 1945, vào lúc lực lượng Việt Minh giành chính quyền và tuyên bố Việt Nam độc lập. Tác giả David G. Marr cho rằng: “Sau ngày 9 tháng 3 năm 1945, các sự kiện diễn ra theo một cái đà tự phát, không có bàn tay điều khiển nào. Những đảng viên Cộng sản và những người tham gia Việt Minh ở địa phương đã giành nhiều thắng lợi do sự ứng phó nhanh chóng của họ trước những thay đổi đột ngột hơn là theo một kế hoạch điều khiển nào”. “Đảng và Nhà nước Việt Nam thực hiện nghĩa vụ quốc tế đối với cách mạng Lào thời kỳ 1930-1945” của tác giả Nguyễn Trọng Phúc [132], thuộc Đề tài nghiên cứu khoa học “Khái quát sự hình thành và phát triển quan hệ 11 hai nước trong giai đoạn 1930-1945, rút ra một số bài học và kinh nghiệm”, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh. Công trình đã nghiên cứu chi tiết quá trình thực hiện nghĩa vụ quốc tế đối với cách mạng Lào thời kỳ 1930-1945, phân tích những hoạt động thực tế của Đảng. “QTCS với Việt Nam” của tác giả A.A. Xô-cô-lốp [170]. Cuốn sách nêu nhiều tư liệu chứng minh sự giúp đỡ và ảnh hưởng của QTCS với ĐCSĐD và những cán bộ cách mạng Việt Nam đã học tập tại Liên Xô. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến đường lối của ĐCSĐD, tác động đến phong trào cách mạng Việt Nam. “QTCS và cách mạng Việt Nam” của TS. Hồ Thị Tố Lương [98]. Cuốn sách cho thấy rõ những ảnh hưởng của QTCS (1919-1943) đến Đảng và cách mạng Việt Nam cũng như những hạn chế của mối quan hệ này. “OSS và Hồ Chí Minh-Đồng minh bất ngờ trong cuộc chiến chống phát xít Nhật” của tác giả Dixee R. Bartholomew-Feis [11]. Cuốn sách viết về mối quan hệ giữa Mỹ (cụ thể là Cơ quan Tình báo chiến lược Mỹ OSS - tiền thân của CIA) với Việt Minh trong thời kỳ đấu tranh giành chính quyền. Trong đó, đề cập cụ thể vai trò quan trọng của Hồ Chí Minh để thiết lập mối quan hệ này, đồng thời, tác giả viết về các mối quan hệ quốc tế đầu tiên của ĐCSĐD thông qua Mặt trận Việt Minh trong khối Đồng minh chống phát xít. “Sự tương đồng và khác biệt về quan điểm cách mạng Việt Nam giữa Hồ Chí Minh với QTCS và ĐCSĐD những năm 1930-1941” do PGS.TS. Nguyễn Khánh Bật chủ biên [12]. Cuốn sách đề cập tới những vấn đề quan hệ đối ngoại và các vấn đề về quan điểm, lý luận giữa ĐCSĐD và QTCS, là cơ sở để nghiên cứu sinh nghiên cứu sâu hơn về quan hệ đối ngoại giữa ĐCSĐD và QTCS. “Lịch sử quan hệ đặc biệt Việt Nam-Lào, Lào-Việt Nam (1930-2007)” của Đảng Cộng sản Việt Nam, Đảng Nhân dân Cách mạng Lào [44]. Cuốn sách trình bày những nét chính của chặng đường lịch sử quan hệ đặc biệt giữa Việt Nam và Lào từ năm 1930 đến năm 2007; nêu bật những thành quả, vai trò to lớn của 12 mối quan hệ đặc biệt giữa hai dân tộc đối với tiến trình cách mạng mỗi nước trong suốt quá trình đấu tranh cách mạng cũng như trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay dưới sự lãnh đạo của ĐCSVN và Đảng Nhân dân Cách mạng Lào. “Đối ngoại Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử 1945-2012” của tác giả Đinh Xuân Lý [100]. Cuốn sách đề cập đến các thời kỳ lịch sử đối ngoại của Việt Nam, bao gồm những quan điểm đối ngoại của Hồ Chí Minh và ĐCSVN trước Cách mạng Tháng Tám 1945. “Lịch sử quan hệ đối ngoại Việt Nam (1940-2010)” của GS. Vũ Dương Ninh [125]. Cuốn sách trình bày những nét cơ bản về lịch sử quan hệ đối ngoại Việt Nam từ năm 1940 đến năm 2010, với các giai đoạn lịch sử quan trọng của đất nước, nêu lên bối cảnh quốc tế và trong nước dẫn đến các sự kiện, diễn tiến lịch sử quan hệ đối ngoại của Việt Nam. Trong đó, có một giai đoạn quan trọng mà luận án nghiên cứu: quan hệ đối ngoại của Việt Nam từ 1940-1945. Vấn đề hoạt động đối ngoại của Đảng còn được thể hiện trong các luận án, luận văn, tiêu biểu như: Luận án Tiến sĩ Lịch sử “Quan hệ Nhật-Pháp và vấn đề Đông Dương trong thời kỳ chiến tranh thế giới thứ hai 1939-1945” của TS. Trần Văn La [85]. Luận án đã dựng lại một cách hệ thống, khách quan quan hệ Nhật-Pháp về vấn đề Đông Dương trong những năm 1939-1945, làm rõ bản chất, nguồn gốc, biểu hiện mâu thuẫn Nhật-Pháp, cho thấy rõ ảnh hưởng của mối quan hệ này đối với việc Việt Nam đấu tranh giành độc lập. Luận án Tiến sĩ Lịch sử “Đảng lãnh đạo hoạt động đối ngoại thời kỳ 1945-1946” của TS. Nguyễn Thị Kim Dung [33]. Luận án đã trình bày các hoạt động đối ngoại của Đảng trong giai đoạn đầu năm 1945. Luận án phân tích, luận giải về đường lối đối ngoại của Đảng, tư tưởng, nghệ thuật chỉ đạo, chiến lược, sách lược ngoại giao của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “lợi dụng mâu thuẫn kẻ thù”, “thêm bạn bớt thù”, “dĩ bất biến, ứng vạn biến”...” nhằm góp phần giữ vững chính quyền cách mạng, xây dựng lực lượng, trong những năm đầu 13 mới thành lập Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Luận án có phần phân tích kỹ bối cảnh lịch sử trong nước và tình hình các nước liên quan của thời kỳ trước năm 1945. Luận án Tiến sĩ Lịch sử “Quan hệ giữa cách mạng Việt Nam và Liên Xô trong giai đoạn 1930-1954” của TS. Lê Văn Thịnh [145]. Luận án đề cập đến các quan hệ về chính trị tư tưởng và tổ chức, về đối ngoại và ngoại giao, về ảnh hưởng của cách mạng Liên Xô ở Việt Nam. Đồng thời, luận án cũng đề cập đến quan hệ kinh tế, văn hóa, khoa học kỹ thuật giữa Việt Nam và Liên Xô sau khi có quan hệ ngoại giao. Luận án Tiến sĩ Lịch sử “Hoạt động đối ngoại của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thời kỳ 1945-1950” của TS. Nguyễn Trọng Hậu [59]. Luận án phân tích kỹ bối cảnh thế giới, tình hình của các nước ở Đông Dương, đồng thời chỉ rõ âm mưu của các nước lớn đối với vấn đề Đông Dương, đặc biệt là Việt Nam. Một số bài viết đăng trên các tạp chí có thể kể đến: Bài viết “Chủ trương tìm bạn đồng minh xa của Mặt trận Việt Minh qua Báo Việt Nam Độc lập (19411945)” của tác giả Nguyễn Trọng Hậu [60], phân tích về đường lối của Đảng, của Mặt trận Việt Minh trong việc tìm đồng minh. Một số bài viết của PGS.TS. Nguyễn Mạnh Hà như “Bàn thêm về vấn đề thời cơ trong cuộc tổng khởi nghĩa năm 1945” [52]; “Bài học của cách mạng Tháng Tám năm 1945 với công cuộc đổi mới” [53]; “Ý nghĩa thời đại của Tuyên ngôn Độc lập” [54], đã phân tích kỹ vấn đề thời cơ và nghệ thuật chớp thời cơ đưa đến sự thành công của Cách mạng Tháng Tám ở Việt Nam. Ngoài ra, còn nhiều bài nghiên cứu có liên quan đến quan hệ đối ngoại Việt Nam được công bố trên các tạp chí chuyên ngành như: Nghiên cứu quốc tế, Nghiên cứu Đông Nam Á, Nghiên cứu Trung Quốc, Nghiên cứu Đông Bắc Á, Nghiên cứu châu Mỹ, Nghiên cứu châu Á, Nghiên cứu Lịch sử, Châu Á, Nghiên cứu Lịch sử quân sự… 14 Các tài liệu như: “Những hoạt động ngoại giao đầu tiên của Mặt trận Việt Minh” (1991) của tác giả Phạm Xanh, Tài liệu lưu tại Bảo tàng Hồ Chí Minh H28C9/22 [168]; “Thông điệp đầu tiên của Chính phủ Việt Nam gửi Liên hiệp quốc tháng 8-1945” của tác giả Phạm Xanh; “Một số tư liệu về quan hệ Việt-Mỹ”, của tác giả Nguyễn Xuân Thông, Tài liệu lưu tại Bảo tàng Hồ Chí Minh H28C8/275 [146]... cung cấp những tư liệu nền tảng, làm rõ những hoạt động đối ngoại đầu tiên, mở ra những cuộc tiếp xúc và xác lập quan hệ với Mỹ. Những công trình nghiên cứu này phần nào đề cập đến đường lối đối ngoại của Đảng nhưng tập trung vào từng nhóm đối tượng cụ thể, hoặc nghiên cứu về đối ngoại ở một thời kỳ khác. Vấn đề hoạt động đối ngoại của Đảng từ 1930-1945 còn được đề cập ở những mức độ khác nhau trong các tập tài liệu của các tác giả nước ngoài: Tập tài liệu “Việt Nam và Trung Quốc 1938-1954” của tác giả King C.Chen, bản dịch tiếng Việt [22]; cuốn “Nước Mỹ và Đông Dương từ Rudơven đến Ních xơn” của tác giả A. Pulơ [134]; cuốn “Trung Quốc và việc giải quyết cuộc chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất” của Ph. Gioayô [51]; cuốn “Lời phán quyết về Việt Nam” của Gi. A. Amtơ [1]... cung cấp những quan điểm của các nhà sử học nước ngoài về các sự kiện lịch sử, những mối quan hệ giữa Trung Quốc, Nhật Bản, Mỹ... với Đảng trong thời kỳ mà luận án nghiên cứu. Nhiều cuốn sách, bài viết về chính sách bành trướng của quân phiệt Nhật ở vùng Đông Nam Á - Thái Bình Dương, về những hoạt động và tội ác của quân đội Nhật ở Đông Dương, qua đó có thể thấy rõ hơn bối cảnh lịch sử và thời cơ cho Cách mạng Tháng Tám 1945. Chẳng hạn như: “Tình hình nghiên cứu của Nhật Bản về tội ác chiến tranh của phát xít Nhật tại Việt Nam” của Furuta Motoo, Tạp chí Khoa học - Đại học Tổng hợp Hà Nội, 4-1988. Các học giả nhận định: tại Đông Dương, mâu thuẫn Nhật - Pháp ngày càng gay gắt, cuối cùng chúng tự thanh toán nhau. Nguyên nhân dẫn đến cuộc xung đột ấy là vì cả hai đều muốn giành lấy Đông Dương - một vị trí có ý nghĩa quan trọng về 15 quân sự và kinh tế. Ngoài ra, còn một số bài chuyên khảo đề cập trực tiếp đến hoạt động của quân đội Pháp và Nhật ở Đông Dương trong thời kỳ 1939-1945 như:“Đông Dương thuộc Pháp: 1940-1945”(1982) của P. Brocheux, Nxb Presses Universitaires de France;“Quân đội Pháp ở Đông Dương 19391945”(1985) của Claude Hesse d’Alzon, NxbService historique de l’Armée de terre, là nguồn tư liệu phong phú về các hoạt động quân sự của quân đội Pháp ở Đông Dương. Các cuốn sách, tài liệu của các tướng lĩnh, học giả các nước đã cung cấp cho người đọc nhiều tư liệu liên quan đến vấn đề này. Tuy nhiên, do khác biệt về cách nhìn nhận và đánh giá vấn đề, nên nghiên cứu sinh chỉ tham khảo ở khía cạnh cung cấp tư liệu bổ sung cho vấn đề nghiên cứu. 1.1.3. Những công trình nghiên cứu về hoạt động của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh liên quan đến đề tài Khi nói đến sự lãnh đạo của Đảng, đặc biệt là hoạt động đối ngoại, không thể không nhắc đến vai trò của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh. Những hoạt động của Người có đóng góp lớn đối với Đảng, với đất nước, dẫn dắt Đảng, dẫn dắt dân tộc Việt Nam đi đến độc lập tự do, đã được nhiều công trình lớn đề cập đến. Cuốn “Chủ tịch Hồ Chí Minh với công tác ngoại giao” của Học viện Quan hệ Quốc tế [68]. Thông qua những sự kiện, hoạt động trên lĩnh vực đối ngoại và ngoại giao của Chủ tịch Hồ Chí Minh, cuốn sách khẳng định công lao to lớn của Chủ tịch Hồ Chí Minh đối với cách mạng Việt Nam nói chung, trên mặt trận ngoại giao và quan hệ quốc tế nói riêng. Cuốn sách “Chủ tịch Hồ Chí Minh với công tác ngoại giao” [68] có phần tập trung phân tích các hoạt động đối ngoại của Nguyễn Ái Quốc từ 1941-1945, trong đó có mối quan hệ với Trung Quốc và với Pháp. Cuốn sách khẳng định sự kiên trì tranh thủ ủng hộ của quốc tế và phân hóa lực lượng đối phương mà Hồ Chí Minh hướng tới là nhân tố quan trọng góp phần đưa cách mạng Việt Nam đi đến thắng lợi năm 1945.