Tài liệu Hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng ở việt nam hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI TRẦN ĐĂNG VINH HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ PHÒNG, CHỐNG THAM NHŨNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2012 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI TRẦN ĐĂNG VINH HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ PHÒNG, CHỐNG THAM NHŨNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử Nhà nước và pháp luật Mã số chuyên ngành: 60.38.01.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. TS. Lê Văn Long 2. PGS.TS. Nguyễn Thị Hồi HÀ NỘI - 2012 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các nội dung được trình bày trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ một công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Trần Đăng Vinh DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT APEC Asia Pacific Economic Cooperation Diễn đàn hợp tác kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương BCĐ Ban chỉ đạo CPIB Corrupt Practices Investigation Bureau Cơ quan Điều tra tham nhũng CTN Chống tham nhũng KTTT Kinh tế thị trường KTXH kinh tế - xã hội LHQ Liên hợp quốc MTTQ Mặt trận Tổ quốc PCTN phòng, chống tham nhũng TAND Tòa án nhân dân TI Transparency International Tổ chức Minh bạch Thế giới TTCP Thanh tra Chính phủ TTND Thanh tra nhân dân UBTVQH Ủy ban Thường vụ Quốc hội UBND Ủy ban nhân dân NCC National Committee Corruption Ủy ban chống tham nhũng Quốc gia VKSND Viện Kiểm sát nhân dân WB World Bank Ngân hàng Thế giới WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới XHCN Xã hội chủ nghĩa MỤC LỤC LỜI NÓI ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA PHÁP LUẬT VỀ PHÒNG, CHỐNG THAM NHŨNG 12 1.1. Khái niệm, vai trò của pháp luật về phòng, chống tham nhũng. 12 1.2. Khái niệm và tiêu chí hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng 27 1.3. Sự cần thiết và các yếu tố ảnh hưởng đến việc hoàn thiện pháp luật về phòng chống tham nhũng 34 1.4. Pháp luật phòng, chống tham nhũng trong triều đại nhà Lê và một số quốc gia trên thế giới - những giá trị tham khảo cho việc hoàn thiện pháp luật phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay. 43 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ PHÒNG, CHỐNG THAM NHŨNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 58 2.1. Các quy định pháp luật về phòng ngừa tham nhũng 58 2.2. Các quy định pháp luật về phát hiện, xử lý tham nhũng. 85 2.3. Các quy định pháp luật về tổ chức, hoạt động của cơ quan phòng, chống tham nhũng. 97 2.4. Các quy định pháp luật về vai trò, trách nhiệm của công dân, tổ chức trong phòng, chống tham nhũng. 106 2.5. Các quy định pháp luật về hợp tác quốc tế trong phòng, chống tham nhũng. 117 CHƯƠNG 3. QUAN ĐIỂM, YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT PHÒNG, CHỐNG THAM NHŨNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 122 3.1. Quan điểm hoàn thiện pháp luật phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay. 122 3.2. Yêu cầu của việc hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay. 125 3.3. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay. 130 KẾT LUẬN 173 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN 175 QUAN ĐẾN LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 176 1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài. Tham nhũng là hiện tượng tiêu cực của xã hội, nó xuất hiện cùng với sự ra đời của nhà nước, gắn liền với quyền lực chính trị, kinh tế, văn hóa, tư tưởng... Tham nhũng được hiểu là một sự lạm dụng quyền lực công để phục vụ cho lợi ích cá nhân. Tham nhũng đã gây thiệt hại rất lớn về tài sản của nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân; làm thúc đẩy quá trình phân hoá giàu nghèo; làm thay đổi cả chính sách, pháp luật; làm tha hoá đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước; làm thay đổi những chuẩn mực đạo đức xã hội, làm vẩn đục những truyền thống tốt đẹp của dân tộc; làm giảm niềm tin của nhân dân đối với nhà nước; làm suy giảm uy tín quốc gia trong các quan hệ hợp tác phát triển. Tham nhũng ngày nay không còn là vấn đề riêng của từng quốc gia mà trở thành vấn đề chung của toàn cầu. Tham nhũng được các quốc gia trên thế giới xem là hiểm họa liên quan đến sự sống còn của chế độ và nó cũng liên quan đến sự phát triển chung của cả nhân loại. Ngăn chặn, đẩy lùi tham nhũng đã được nhiều quốc gia xác định thành mục tiêu quan trọng trong chiến lược phát triển KTXH của đất nước. Để phòng ngừa, phát hiện và xử lý tham nhũng, các quốc gia đã đưa ra nhiều giải pháp khác nhau về KTXH, chính trị, pháp lý nhằm tập trung nguồn lực PCTN. Tuỳ theo điều kiện, hoàn cảnh của đất nước và tình hình, thực trạng tham nhũng, nhất là tính chất, mức độ nghiêm trọng của tham nhũng mà mỗi quốc gia đưa ra những biện pháp PCTN phù hợp. Ở nước ta, tham nhũng đã và đang kìm hãm sự phát triển kinh tế của đất nước, làm xói mòn giá trị đạo đức, văn hoá, gia đình, xã hội. Điều đáng lo ngại là tham nhũng vẫn diễn ra nghiêm trọng ở nhiều ngành, nhiều cấp, nhiều lĩnh vực với phạm vi rộng, tính chất phức tạp, gây hậu quả xấu về nhiều mặt. Đặc biệt, tham nhũng làm giảm sút niềm tin của nhân dân, làm sai lệch các chủ trương, chính sách của Đảng, dẫn đến nguy cơ chệch định hướng, “là một trong những nguy cơ lớn đe doạ 2 sự tồn vong của Đảng và chế độ ta” [2, tr.1]. Mặt khác, tham nhũng đã làm cản trở quá trình hội nhập sâu vào thế giới. Trong nhiều nghị quyết, Đảng ta đã xác định rõ nhiệm vụ là phải thực hiện có hiệu quả cuộc đấu tranh PCTN và yêu cầu các cấp ủy đảng, chính quyền, các ngành, các cấp tập trung lãnh đạo, chỉ đạo đẩy mạnh, nâng cao hiệu quả cuộc đấu tranh PCTN để nhanh chóng ngăn chặn, đẩy lùi được tệ nạn này. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng và Hội nghị lần thứ ba BCH Trung ương Đảng khoá X đã xác định: Đảng, hệ thống chính trị và toàn xã hội phải quyết tâm thực hiện đồng bộ các biện pháp chính trị, tư tưởng, tổ chức hành chính, kinh tế, hình sự trong việc đấu tranh PCTN để từng bước ngăn chặn, đẩy lùi tham nhũng. Về phía Nhà nước, để có cơ sở pháp lý trong việc đấu tranh PCTN, ngày 2911-2005, Quốc hội đã thông qua Luật PCTN. Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ ban hành 23 nghị định, quyết định, chỉ thị để cụ thể hóa Luật PCTN, trong đó có các quy định về minh bạch tài sản, thu nhập; chuyển đổi vị trí công tác đối với cán bộ, công chức, viên chức; quy tắc ứng xử của cán bộ, công chức, viên chức; kỷ luật, kỷ cương hành chính trong giải quyết công việc của người dân và doanh nghiệp; tiêu chuẩn, định mức trang thiết bị và phương tiện làm việc của cơ quan và cán bộ, công chức, viên chức nhà nước; tặng quà, nhận quà và nộp lại quà tặng; thời hạn không được kinh doanh trong lĩnh vực có trách nhiệm quản lý đối với những người là cán bộ, công chức, viên chức sau khi thôi giữ chức vụ; trả lương qua tài khoản đối với các đối tượng hưởng lương từ ngân sách; danh mục người có nghĩa vụ kê khai tài sản, thu nhập; chế độ phụ cấp trách nhiệm trong hoạt động PCTN; xử lý trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan, tổ chức, đơn vị để xẩy ra tham nhũng; vai trò, trách nhiệm của xã hội trong PCTN… Các bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan trực thuộc Chính phủ, UBND các cấp ban hành 23.380 văn bản, sửa đổi, bổ sung 24.024 văn bản [16, tr.3] để thực hiện Luật PCTN và các nghị định của Chính phủ, quyết định của Thủ tướng Chính phủ nhằm cụ thể hóa, hướng dẫn thực hiện pháp luật về PCTN, trong đó có một số văn bản quy định sự phối hợp trong công tác PCTN như: quan hệ phối hợp trong phát hiện, điều tra, xử lý các vụ việc có dấu hiệu tội phạm 3 do cơ quan thanh tra kiến nghị khởi tố; trao đổi, quản lý và sử dụng thông tin, dữ liệu về PCTN… Để bảo đảm cho việc PCTN được thực hiện một cách đồng bộ, hiệu quả và đạt được mục tiêu, Chính phủ đã ban hành CLQG về PCTN đến năm 20201, Chủ tịch nước đã phê chuẩn Công ước của LHQ về CTN2. Trên cơ sở đó, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Kế hoạch thực hiện CLQG về PCTN đến năm 2020 và Kế hoạch thực hiện Công ước của LHQ về CTN3. Mặc dù vậy, giữa pháp luật về PCTN hiện nay và thực tiễn thi hành pháp luật về PCTN vẫn còn một khoảng cách nhất định. Trên thực tế, qua 5 năm thực hiện Luật PCTN cho thấy các quy định của pháp luật về PCTN vẫn còn có những hạn chế, trong đó, còn một số quan hệ chưa được pháp luật quy định, điều chỉnh hoặc nhiều quy định của Luật PCTN chưa được hướng dẫn thực hiện cụ thể. Đặc biệt, một số quy định được ban hành nhưng khi triển khai cho thấy không phù hợp hoặc có mâu thuẫn, chồng chéo với văn bản khác. Trong chương trình công tác của Quốc hội khóa XIII và Chương trình công tác của Chính phủ đã xác định rõ là phải tập trung nghiên cứu sửa đổi, bổ sung Luật PCTN hiện hành để đáp ứng được yêu cầu công tác PCTN. Vì vậy, hoàn thiện pháp luật về PCTN là một nhiệm vụ cấp thiết hiện nay nhằm đáp ứng yêu cầu của công tác phòng ngừa, phát hiện và xử lý tham nhũng ở nước ta một cách có hiệu quả. Để HTPL về PCTN, cần phải nghiên cứu cơ sở lý luận của việc HTPL về PCTN; đánh giá thực trạng pháp luật về PCTN, nhất là những ưu điểm và hạn chế của pháp luật về PCTN hiện hành; từ đó, đề xuất quan điểm và giải pháp HTPL về PCTN. Việc nghiên cứu đề tài này nhằm góp phần thực hiện nhiệm vụ trên. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài. Vấn đề PCTN nói chung cũng như xây dựng pháp luật về PCTN nói riêng được khá nhiều nhà khoa học, nhà quản lý ở nước ta và trên thế giới quan tâm 1 2 Nghị quyết số 21/NQ-CP ngày 12/5/2009 của Chính phủ. Quyết định số 950/2009/QĐ-CTN ngày 30/6 của Chủ tịch nước. 4 nghiên cứu. Nhiều công trình khoa học đã đề cập đến thực trạng tham nhũng, các giải pháp PCTN, việc thực hiện pháp luật về PCTN và các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác PCTN, trong đó, có giải pháp hoàn thiện cơ chế, chính sách, pháp luật nói chung và pháp luật về PCTN nói riêng. Có thể kể đến một số công trình sau: - Luận án Tiến sỹ Luật học “Tình hình, nguyên nhân và các biện pháp đấu tranh phòng, chống các tội tham nhũng” của Nghiên cứu sinh Trần Công Phàn, nghiên cứu lý luận và thực tiễn của cuộc đấu tranh CTN, nêu bật quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về đấu tranh CTN, phân tích các tội tham nhũng ở nước ta hiện nay và nguyên nhân của tình hình đó cùng các giải pháp đấu tranh phòng chống các tội tham nhũng. - Luận án Tiến sỹ Luật học “Tham nhũng trong Chính phủ Việt Nam: biểu hiện và cách khắc phục” (Коррупцтя в органах государственной власти въетнама: формы проявления и пути преодоления) của Nghiên cứu sinh Lê Trung Kiên, nghiên cứu bản chất của tham nhũng, nguyên nhân, các hình thức, tính năng và các biểu hiện của tham nhũng trong xã hội Việt Nam, trong tổ chức Chính phủ; xác định các hướng đi, cách thức và phương tiện để khắc phục tham nhũng trong điều kiện kinh tế và xã hội mới của nước ta. - Luận án Tiến sỹ Luật học “Hoạt động của Viện kiểm sát Nhân dân trong đấu tranh phòng, chống tội phạm về tham nhũng ở Việt Nam” của Nghiên cứu sinh Nguyễn Hải Phong, nghiên cứu cơ sở lý luận, thực trạng tội phạm về tham nhũng, dự báo, phương hướng, yêu cầu và giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động của VKSND trong đấu tranh phòng, chống tội phạm về tham nhũng ở Việt Nam. - Luận văn Thạc sỹ Luật học “Đổi mới tư duy pháp lý về đấu tranh phòng CTN ở Việt Nam hiện nay” của Ngọ Duy Hiểu, nghiên cứu tham nhũng, đấu tranh PCTN và việc đổi mới tư duy trong phòng ngừa và đấu tranh CTN ở Việt Nam. - Luận văn Thạc sỹ Luật học “Hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay” của Trần Anh Tuấn, nghiên cứu cơ sở lý luận của việc 3 Quyết định số 445/QĐ-TTg ngày 07/4/2010 của Thủ tướng Chính phủ. 5 HTPL về PCTN, quá trình phát triển của pháp luật về PCTN và thực trạng pháp luật về PCTN (đến năm 2006); nêu lên quan điểm, phương hướng và giải pháp HTPL về PCTN của Việt Nam. - Đề tài khoa học cấp nhà nước “Đấu tranh PCTN ở nước ta” của Ban Nội chính Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam, nghiên cứu thực trạng tham nhũng, nguyên nhân cơ bản dẫn đến thực trạng tham nhũng ở Việt Nam, kiến nghị các giải pháp nhằm đấu tranh PCTN ở nước ta. - Đề tài khoa học độc lập cấp nhà nước “Luận cứ khoa học cho việc xây dựng chiến lược phòng ngừa và nâng cao hiệu quả đấu tranh PCTN ở Việt Nam cho đến năm 2020” của tác giả Mai Quốc Bình, Phó Tổng Thanh tra cùng tập thể tác giả thuộc TTCP, nghiên cứu một số vấn đề lý luận chung về tham nhũng và công tác đấu tranh CTN, thực trạng, hậu quả và nguyên nhân tham nhũng, tình hình công tác đấu tranh CTN ở Việt Nam, yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN với nhiệm vụ PCTN, kinh nghiệm về PCTN trên thế giới, các giải pháp phòng ngừa và nâng cao hiệu quả đấu tranh CTN và việc xây dựng Chiến lược PCTN ở Việt Nam. - Đề tài khoa học cấp bộ “Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác chống tham nhũng của các cơ quan thanh tra nhà nước theo Luật PCTN” do TS. Trần Ngọc Liêm, Phó Vụ trưởng Vụ IV, TTCP làm Chủ nhiệm, nghiên cứu thực trạng, hiệu quả và đề xuất giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác PCTN của các cơ quan thanh tra nhà nước. - Đề tài khoa học cấp bộ “Các biện pháp đảm bảo quyền được thông tin của công dân phục vụ công tác PCTN” do ThS. Đinh Văn Minh, Phó Viện trưởng Viện Khoa học Thanh tra, TTCP làm Chủ nhiệm, nghiên cứu quyền được thông tin và đưa ra các giải pháp bảo đảm quyền được thông tin của công dân góp phần PCTN. - Đề tài khoa học cấp cơ sở “Một số vấn đề về tham nhũng trong khu vực tư và PCTN trong khu vực tư ở Việt Nam hiện nay” do ThS. Nguyễn Vũ Quỳnh Lâm, Viện Khoa học Thanh tra, TTCP làm Chủ nhiệm, đề cập đến khái niệm, lý luận và thực tiễn tham nhũng trong khu vực tư, đưa ra dự báo và giải pháp PCTN trong khu vực tư ở Việt Nam. 6 - Đề tài khoa học cấp cơ sở “Vai trò của Hội người cao tuổi và Hội cựu chiến binh tham gia PCTN ở cơ sở” do Th.S Nguyễn Thế Huệ, Viện Nghiên cứu Người cao tuổi Việt Nam làm Chủ nhiệm và Đề tài khoa học cấp cơ sở “Đoàn thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh với công tác PCTN ở Việt Nam” do tác giả Nguyễn Tuấn Anh, Viện Khoa học Thanh tra, TTCP làm Chủ nhiệm nghiên cứu vai trò của Hội Cựu chiến binh, Hội người cao tuổi, Đoàn thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh đối với công tác PCTN và nêu lên các giải pháp hoàn thiện cơ chế hoạt động và nâng cao hiệu quả hoạt động của các tổ chức nói trên trong công tác PCTN. - Cuốn sách “Nhận diện tham nhũng và các giải pháp phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay” do tập thể tác giả Phan Xuân Sơn, Phạm Thế Lực (Đồng chủ biên) nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn để nhận diện và thiết lập các biện pháp PCTN; vấn đề nhận diện, đặc điểm, nguyên nhân của tham nhũng ở Việt Nam, thực trạng PCTN và phương huớng, giải pháp nâng cao hiệu quả trong đấu tranh PCTN ở nước ta hiện nay. Bên cạnh các công trình trên còn có nhiều bài viết có nội dung liên quan đến PCTN, pháp luật về PCTN đăng trên các tạp chí khoa học. Có thể kể đến các bài sau: - Bài “Cần thiết phải quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân” của tập thể tác giả Nguyễn Anh Tuấn, Nguyễn Văn Chinh đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 195 tháng 5-2011, nghiên cứu sự cần thiết và cơ sở quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân, đề xuất việc quy định trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân. - Bài “Bàn về tham nhũng” của TS. Nguyễn Minh Đoan đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 2 năm 2004 đã phân tích khái niệm về tham nhũng; nguyên nhân của tham nhũng và các giải pháp về PCTN như xác lập cơ chế kiểm soát lẫn nhau, coi trọng phát hiện, xử lý tham nhũng, xây dựng cơ chế chỉ đạo và tổ chức thực hiện công tác PCTN ở Việt Nam. - Bài “Minh bạch hoá hoạt động của nhà nước” của TS. Lê Vương Long đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 11 năm 2005 đã đi sâu phân tích thực trạng 7 của việc minh bạch hoạt động trong các cơ quan, tổ chức, đơn vị của Nhà nước, nguyên nhân của những hạn chế, bất cập và đề xuất một số giải pháp để minh bạch hóa các hoạt động của Nhà nước. - Bài “Kinh nghiệm phòng, chống tham nhũng của một số nước trên thế giới” của TS. Nguyễn Thị Hồi đăng trên Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 7 năm 2006 đã nghiên cứu thực trạng pháp luật và việc PCTN của một số nước trên thế giới, trên cơ sở đó rút ra những kinh nghiệm và đề xuất một số giải pháp PCTN ở Việt Nam. - Bài “Sửa đổi, bổ sung Bộ luật Hình sự năm 1999 đối với các tội phạm về tham nhũng”, của tác giả Đinh Văn Quế đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 192 tháng 4-2011, nghiên cứu đề xuất bổ sung Tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn đưa hối lộ hoặc làm môi giới hối lộ; khôi phục lại Tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn sử dụng trái phép tài sản của Nhà nước; quy định Tội nhũng nhiễu, Tội không thực hiện nhiệm vụ, công vụ vì vụ lợi, Tội bao che cho người có hành vi vi phạm pháp luật … Nhìn chung, các công trình nghiên cứu khoa học trong thời gian qua chủ yếu đi sâu nghiên cứu làm rõ khái niệm, bản chất của tham nhũng, đặc điểm của tham nhũng, phân tích thực trạng tham nhũng và pháp luật về PCTN, đồng thời đưa ra những phương hướng, giải pháp về PCTN. Chưa có công trình khoa học nào đưa ra được các giải pháp một cách toàn diện và đồng bộ trong việc HTPL về PCTN. Đứng dưới góc độ lý luận về nhà nước và pháp luật mà xem xét thì các công trình nghiên cứu đó còn hạn chế trong việc hệ thống hoá các cơ sở lý luận, thực tiễn của việc HTPL về PCTN; thực trạng của pháp luật về PCTN và đưa ra những quan điểm, giải pháp HTPL về PCTN một cách đồng bộ nhằm đáp ứng yêu cầu PCTN hiện nay ở Việt Nam. Liên quan trực tiếp đến vấn đề HTPL về PCTN thì đáng chú ý nhất là Luận văn Thạc sỹ Luật học “Hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay” của Trần Anh Tuấn đã có những đóng góp là: mở rộng khái niệm tham nhũng, bao gồm cả tham nhũng trong khu vực công và khu vực tư; đề xuất việc nghiên cứu xử lý hành chính hành vi tham nhũng khi hành vi đó chưa 8 đủ yếu tố cấu thành tội phạm về tham nhũng; hoàn thiện một số quy định của pháp luật về PCTN cho phù hợp với tình hình tham nhũng ở Việt Nam và phù hợp với Công ước của LHQ về CTN. Tuy nhiên, do đây là đề tài nghiên cứu ở cấp độ là Luận văn Thạc sỹ, thời điểm nghiên cứu cách đây 5 năm, lúc đó nhiều văn bản pháp luật về PCTN chưa được ban hành, cho nên về phạm vi và đối tượng nghiên cứu còn có những hạn chế so với thời điểm hiện nay. Mặc dù nhiều công trình nghiên cứu khoa học pháp lý đã góp phần quan trọng vào việc xây dựng, HTPL về PCTN, nhưng PCTN là vấn đề phức tạp, “nhạy cảm”, thực trạng tham nhũng vẫn còn ở mức độ nghiêm trọng. Hơn nữa, qua quá trình triển khai thực hiện pháp luật về PCTN cho thấy bên cạnh những kết quả đạt được thì các quy định của pháp luật về PCTN hiện nay vẫn còn có những bất cập, trong một số trường hợp pháp luật chưa phù hợp với thực tiễn hoặc chưa đáp ứng được yêu cầu, gây khó khăn cho việc phòng ngừa, phát hiện, xử lý tham nhũng, đòi hỏi phải tiếp tục nghiên cứu để hoàn thiện. Ý thức được điều đó nên tôi đã chọn đề tài “Hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay” làm luận án tiến sỹ luật học. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài. 3.1. Mục đích nghiên cứu. Mục đích của luận án là giải quyết một số vấn đề lý luận về pháp luật, HTPL về PCTN; đánh giá thực trạng các quy định của pháp luật về PCTN hiện hành ở nước ta, chỉ rõ những ưu điểm, hạn chế của pháp luật trong lĩnh vực đó; từ đó đề xuất quan điểm, giải pháp HTPL về PCTN ở nước ta hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu. Luận án hoàn thành một số nhiệm vụ cơ bản sau đây: - Làm sáng tỏ khái niệm tham nhũng, PCTN, pháp luật về PCTN, HTPL về PCTN; vai trò của pháp luật đối với PCTN; sự cần thiết phải HTPL về PCTN và tiêu chí để HTPL về PCTN. - Hệ thống hoá các quy định của pháp luật về PCTN hiện hành, bao gồm các quy định về phòng ngừa tham nhũng; phát hiện, xử lý tham nhũng; tổ chức, hoạt 9 động của cơ quan PCTN; vai trò, trách nhiệm của công dân, tổ chức trong công tác PCTN; hợp tác quốc tế về PCTN, xác định các ưu điểm và đặc biệt là chỉ ra những hạn chế của pháp luật về PCTN. - Đề xuất các quan điểm, yêu cầu và giải pháp HTPL về PCTN nhằm tạo thuận lợi cho công tác đấu tranh PCTN có hiệu quả trong giai đoạn hiện nay. 4. Phạm vi nghiên cứu của đề tài. Luận án chỉ nghiên cứu các nội dung cơ bản của pháp luật về PCTN thể hiện trong Luật PCTN và các văn bản hướng dẫn thi hành Luật này, xác định ưu điểm, hạn chế của pháp luật về PCTN, từ đó đưa ra các giải pháp hoàn thiện quy định của pháp luật về PCTN hiện hành, mà chủ yếu là hoàn thiện các quy định về phòng ngừa tham nhũng; phát hiện, xử lý tham nhũng; tổ chức, hoạt động của cơ quan PCTN; phát huy vai trò, trách nhiệm của công dân, tổ chức trong PCTN; hợp tác quốc tế về PCTN; tổ chức, bộ máy các cơ quan nhà nước và cán bộ, công chức, viên chức để bảo đảm PCTN có hiệu quả; về đánh giá thực trạng tham nhũng, hiệu quả công tác PCTN và các quy định của pháp luật trên một số lĩnh vực có nguy cơ tham nhũng cao. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu. 5.1. Phương pháp luận. Việc nghiên cứu đề tài được tiến hành dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa duy vật lịch sử, chủ nghĩa duy vật biện chứng của Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh. Đồng thời, dựa trên cơ sở quan điểm, chủ trương, phương hướng, nhiệm vụ của Đảng về PCTN hiện nay, nhất là Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI, Nghị quyết Hội nghị BCH Trung ương lần thứ 3 (Khoá X) về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác PCTN, lãng phí. 5.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể. Các phương pháp cụ thể được sử dụng trong quá trình nghiên cứu đề tài cơ bản là các phương pháp truyền thống như: phân tích, so sánh, chứng minh, hệ thống hoá, thống kê, tổng hợp... Trong đó, các phương pháp được sử dụng chủ yếu là: hệ thống hoá các quy định của pháp luật về PCTN hiện hành, thống kê, tổng hợp việc 10 thực hiện các quy định của pháp luật về PCTN, so sánh quy định của pháp luật hiện hành với lý luận và thực tiễn, phân tích, đánh giá những ưu điểm, hạn chế của pháp luật về PCTN để làm cơ sở chứng minh, luận giải cho các giải pháp HTPL về PCTN đã được đề xuất. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án. - Kết quả nghiên cứu đề tài được trình bày trong luận án có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo trong quá trình nghiên cứu, tìm kiếm cơ sở lý luận, cơ sở thực tiễn để xây dựng, hoàn thiện các quy định của pháp luật về PCTN ở nước ta hiện nay. - Luận án là tài liệu tham khảo cho cán bộ, công chức nhà nước và các tổ chức, cá nhân có liên quan trong việc nghiên cứu để đề ra các giải pháp cụ thể trong công tác PCTN hoặc trực tiếp tham gia hoạt động PCTN, nhất là cán bộ, công chức thuộc các cơ quan thanh tra nhà nước. - Luận án là tài liệu phục vụ cho việc nghiên cứu, học tập, giảng dạy pháp luật về PCTN ở Việt Nam, có thể sử dụng trong quá trình triển khai thực hiện Đề án “Đưa nội dung PCTN vào chương trình giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng” đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 137/QĐ-TTg ngày 02/12/2009. 7. Những đóng góp mới của luận án. Là công trình ở cấp độ luận án tiến sỹ luật học nghiên cứu một cách có hệ thống pháp luật về PCTN của Việt Nam kể từ khi Luật PCTN được ban hành, luận án có những điểm mới chủ yếu về khoa học sau đây: - Xây dựng được các khái niệm: tham nhũng, pháp luật về PCTN, HTPL về PCTN, tiêu chí HTPL về PCTN và xác định được vai trò của pháp luật về PCTN. - Phân tích, đánh giá khách quan thực trạng pháp luật về PCTN ở nước ta, trong đó, bên cạnh nêu những mặt tích cực thì đã phát hiện, chỉ ra được những điểm hạn chế của pháp luật về PCTN hiện hành. - Đề xuất các giải pháp tương đối đồng bộ và sát với thực tiễn trong việc hoàn thiện các quy định của pháp luật về PCTN. 11 8. Kết cấu của luận án. Ngoài lời nói đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận án gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận của việc hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng. Chương 2: Thực trạng pháp luật về phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay. Chương 3: Quan điểm, yêu cầu, giải pháp hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay. 12 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ PHÒNG, CHỐNG THAM NHŨNG 1.1. Khái niệm, vai trò của pháp luật về phòng, chống tham nhũng. 1.1.1. Khái niệm pháp luật về phòng, chống tham nhũng. 1.1.1.1. Khái niệm tham nhũng. Trong khoa học và thực tiễn đã có nhiều quan niệm khác nhau về tham nhũng. Ban nghiên cứu thuộc Hội đồng châu Âu đã đưa ra khái niệm tham nhũng: “Tham nhũng bao gồm những hành vi hối lộ và bất kỳ một hành vi nào khác của những người được giao thực hiện một trách nhiệm nào đó trong khu vực nhà nước hoặc tư nhân, nhưng đã vi phạm trách nhiệm được giao để thu bất kỳ một thứ lợi bất hợp pháp nào cho cá nhân hoặc cho người khác”[91, tr. 21]. Theo Tổ chức Minh bạch Thế giới (Transparency International - TI), tham nhũng là hành vi “của người lạm dụng chức vụ, quyền hạn, hoặc cố ý làm trái pháp luật để phục vụ cho lợi ích cá nhân”. Ngân hàng Thế giới (World Bank - WB) cho rằng tham nhũng là “sự lạm dụng chức vụ công để tư lợi” [75, tr. 9]. Ngân hàng Phát triển Châu Á có quan niệm khá rộng về tham nhũng, đó là “lạm dụng chức vụ công hoặc chức vụ tư để tư lợi” [75, tr. 10] Ban Tổng thư ký LHQ cho rằng: “Tham nhũng bao hàm: Một là: Hành vi của những người có chức, có quyền ăn cắp, tham ô và chiếm đoạt tài sản của Nhà nước. Hai là: Lạm dụng chức quyền để trục lợi bất hợp pháp thông qua việc sử dụng các quy chế chính thức một cách không chính thức. Ba là: Sự mâu thuẫn, không cân đối giữa các lợi ích chính đáng do thực hiện nghĩa vụ xã hội với những món tư lợi riêng”[51, tr. 18-19]. Giáo sư J. Nai cho rằng “Tham nhũng bao hàm trong nội dung của nó cả tệ nạn hối lộ, tệ bệnh gia đình chủ nghĩa và sự chiếm đoạt bất hợp pháp tài sản công cộng và biến tài sản đó thành của riêng cá nhân” [91, 20]. 13 Chủ tịch Hồ Chí Minh không sử dụng danh từ “tham nhũng”, nhưng Người thường nói đó là tham ô – biểu hiện đặc trưng nhất của tham nhũng: “Tham ô là gì? - Đứng về phía cán bộ mà nói, tham ô là: Ăn cắp của công làm của tư Đục khoét của nhân dân Ăn bớt của bộ đội. Tiêu ít mà khai nhiều, lợi dụng của chung của Chính phủ để làm quỹ riêng cho địa phương mình, đơn vị mình, cũng là tham ô. - Đứng về phía nhân dân mà nói, tham ô là: Ăn cắp của công, khai gian, lậu thuế"[43, tr. 488]. Người khẳng định: "Tham ô là hành động xấu xa nhất, tội lỗi đê tiện nhất trong xã hội. Tham ô là trộm cắp của công, chiếm của công làm của tư"[44, tr. 110]. Tại Hội nghị quốc tế CTN lần thứ 13 diễn ra tháng 11/2008 tại Hy Lạp với chủ đề: “Minh bạch toàn cầu: chống tham nhũng vì một tương lai bền vững” đã xác định một phương trình (công thức) của tham nhũng là: C=M+D-A. Trong đó C là Corruption: tham nhũng; M là Monopoly: độc quyền; D là Discretion: sự che chắn của quan chức; A là Accountability: trách nhiệm giải trình. Thực tế ở Việt Nam hiện nay cũng có nhiều quan niệm về tham nhũng. Theo từ điển Tiếng Việt, “tham nhũng là sự lợi dụng quyền hạn để nhũng nhiễu dân và lấy của”[88, tr. 910]. Theo Luật PCTN: “Tham nhũng là hành vi của người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn đó vì vụ lợi” (khoản 2 Điều 1). Nghiên cứu tham nhũng từ góc độ đạo đức xã hội, vi phạm pháp luật và tội phạm thì GS. TS. Nguyễn Xuân Yêm, PGS. TS. Nguyễn Hòa Bình, TS. Bùi Minh Thanh cho rằng: “Tham nhũng là hiện tượng xã hội tiêu cực có tính lịch sử xuất hiện và tồn tại trong xã hội phân chia giai cấp và hình thành nhà nước, được thể hiện bằng hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn để vụ lợi cho cá nhân hoặc người khác dưới bất kỳ hình thức nào, gây thiệt hại tài sản của nhà 14 nước, của tập thể, của công dân hoặc đe doạ gây thiệt hại cho hoạt động đúng đắn của cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội hoặc quyền, lợi ích hợp pháp của công dân” [91, tr.26]. Nghiên cứu tham nhũng từ nhiều góc độ, GS.TSKH. Phan Xuân Sơn và ThS. Hoàng Thế Lực cho rằng: “Tham nhũng là một hiện tượng xã hội, trong đó các tổ chức, tập đoàn, cá nhân… lợi dụng những ưu thế về chức vụ, cương vị, uy tín, nghề nghiệp, hoàn cảnh của mình hoặc người khác, lợi dụng những sơ hở của pháp luật để trục lợi bất chính” [51, tr. 37]. Có quan điểm cho rằng tham nhũng là hành vi được thực hiện bởi người có chức vụ, quyền hạn hoặc nhiệm vụ công vụ được giao đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn hoặc nhiệm vụ công vụ đó để vụ lợi cá nhân và thông thường gắn với quá trình quản lý nhà nước hay tổ chức thực hiện quyền lực nhà nước. Trong khi đó, có ý kiến cho rằng tham nhũng không chỉ giới hạn bởi các hành vi thuộc các cơ quan nhà nước mà còn ở những mối quan hệ khác trong xã hội, nó được xem như là một sự lợi dụng, biến lợi ích của tập thể thành lợi ích của cá nhân. Tham nhũng được thực hiện cả trong phạm vi ngoài nhà nước hay còn gọi là trong cả khu vực tư. Mặc dù được diễn đạt khác nhau, song hầu hết các quan điểm trên đều giống nhau ở chỗ cho rằng tham nhũng là hành vi của những người có chức vụ, quyền hạn hoặc được giao thực hiện công vụ, nhiệm vụ nhưng đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn hoặc công vụ, nhiệm vụ đó để trục lợi cá nhân. Vì thế, tôi quan niệm: Tham nhũng là hành vi trái pháp luật của người có chức vụ, quyền hạn hoặc được giao thực hiện công vụ, nhiệm vụ nhưng đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn hoặc công vụ, nhiệm vụ đó để vụ lợi cá nhân, làm thiệt hại hoặc đe doạ gây thiệt hại đến lợi ích của nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Từ khái niệm trên, nhìn dưới góc độ là một loại vi phạm pháp luật, tham nhũng có các dấu hiệu sau: Thứ nhất, chủ thể của tham nhũng là người có chức vụ, quyền hạn hoặc được giao công vụ, nhiệm vụ nhưng đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn hoặc công vụ, nhiệm vụ đó để vụ lợi. 15 Thứ hai, khách thể của tham nhũng là những quan hệ xã hội được pháp luật bảo vệ, thể hiện ở các lợi ích vật chất, phi vật chất mà chủ thể tham nhũng hướng tới. Thứ ba, về mặt chủ quan của tham nhũng thì lỗi của người thực hiện hành vi tham nhũng chủ yếu là lỗi cố ý, trong một số ít trường hợp chủ thể thực hiện hành vi tham nhũng với lỗi vô ý. Về động cơ tham nhũng thì phần lớn các trường hợp chủ thể tham nhũng đều có động cơ xuất phát từ ham muốn cá nhân để thoả mãn nhu cầu về vật chất, tinh thần của họ, tức là động cơ vụ lợi. Mục đích mà các chủ thể tham nhũng muốn đạt được chủ yếu là những giá trị vật chất. Ngoài ra, trong một số trường hợp cụ thể, lợi ích vật chất và phi vật chất đan xen. Thứ tư, về mặt khách quan của tham nhũng thì hành vi tham nhũng là hành vi trái pháp luật của người có chức vụ, quyền hạn, được thể hiện bằng hành động hay không hành động. Hành động ở đây thường là việc người có chức vụ, quyền hạn không thực hiện đúng yêu cầu, giới hạn mà pháp luật cho phép; không hành động thường là không thực hiện chức trách, nhiệm vụ được giao. Luật PCTN quy định 14 hành vi tham nhũng, mặc dù vậy, các hành vi này nếu so với thực tế thì vẫn chưa đầy đủ và cần phải tiếp tục nghiên cứu để bổ sung một số hành vi cho phù hợp. Hậu quả của tham nhũng là sự thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Phần lớn các hành vi tham nhũng đã trực tiếp làm thiệt hại lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, người thực hiện hành vi tham nhũng đã chiếm đoạt được lợi ích vật chất, phi vật chất. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp chưa có thiệt hại xẩy ra nhưng đã đe dọa gây thiệt hại lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích của tổ chức, cá nhân. Mối quan hệ nhân quả giữa hành vi và hậu quả tham nhũng là mối quan hệ biện chứng, hậu quả xẩy ra xuất phát từ hành vi của chủ thể tham nhũng. 1.1.1.2. Khái niệm phòng, chống tham nhũng. Phòng, chống tham nhũng là nhiệm vụ được các quốc gia trên thế giới quan tâm thực hiện. PCTN được hiểu là các hoạt động “phòng ngừa tham nhũng” và