Tài liệu Hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền con người của người chưa thành niên bị tước tự do ở việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN PHƯƠNG LINH HOµN THIÖN PH¸P LUËT VÒ B¶O VÖ QUYÒN CON NG¦êI CñA NG¦êI CH¦A THµNH NI£N BÞ T¦íC Tù DO ë VIÖT NAM Chuyên ngành: Pháp luật về quyền con người Mã số: Chuyên ngành đào tạo thí điểm LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS. TS. TRỊNH QUỐC TOẢN HÀ NỘI - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Nguyễn Phương Linh MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN BI TƯỚC TỰ DO BẰNG PHÁP LUẬT .................................................................. 7 1.1. Khái niệm, đặc điểm người chưa thành niên và người chưa thành niên bị tước tự do ................................................................... 7 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm người chưa thành niên ................................... 7 1.1.2. Khái niệm và đặc điểm người chưa thành niên bị tước tự do ............ 13 1.2. Quyền con người của người chưa thành niên bị tước tự do và sự cần thiết bảo vệ nó ..................................................................... 15 1.3. Những quy định cơ bản của pháp luật quốc tế về bảo vệ quyền con người của người chưa thành niên bị tước tự do .......... 22 Chương 2: CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN BỊ TƯỚC TỰ DO VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG ........................... 28 2.1. Các quy định của Pháp luật Việt Nam về quyền con người của người chưa thành niên bị tước tự do ...................................... 28 2.1.1. Trong giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố........................................... 28 2.1.2. Trong giai đoạn xét xử ...................................................................... 36 2.1.3. Chế độ của người chưa thành niên bị áp dụng các biện pháp ngăn chặn tạm giữ, tạm giam; trong giai đoạn thi hành hình phạt tù có thời hạn, biện pháp tư pháp đưa vào trường giáo dưỡng........... 42 2.1.4. Quyền khiếu nại, tố cáo của người chưa thành niên bị tước tự do ........ 51 2.2. Thực trạng áp dụng các quy định của pháp luật Việt Nam về bảo vệ quyền con người của người chưa thành niên bị tước tự do............ 52 2.2.1. Tình hình tội phạm do người chưa thành niên thực hiện ................... 52 2.2.2. Thực trạng áp dụng hình phạt tù và biện pháp đưa vào trường giáo dưỡng với người chưa thành niên .............................................. 55 2.2.3. Thực trạng áp dụng các biện pháp tạm giữ, tạm giam ....................... 57 2.2.4. Thực trạng việc đảm bảo quyền bào chữa ......................................... 58 2.3. Những tồn tại, hạn chế và nguyên nhân của nó trong áp dụng các quy định của pháp luật Việt Nam về bảo vệ quyền của người chưa thành niên bị tước tự do ...................................... 60 2.3.1. Những tồn tại, hạn chế trong áp dụng các quy định của pháp luật Việt Nam về bảo vệ quyền của người chưa thành niên bị tước tự do ...... 60 2.3.2. Những nguyên nhân của tồn tại, hạn chế trong áp dụng các quy định của pháp luật Việt Nam về bảo vệ quyền của người chưa thành niên bị tước tự do .................................................................... 64 Chương 3: NHU CẦU VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN BỊ TƯỚC TỰ DO VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG............................................... 67 3.1. Nhu cầu hoàn thiện các quy định pháp luật Việt Nam về quyền con người của người chưa thành niên bị tước tự do .......... 67 3.2. Một số giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định pháp luật Việt Nam về quyền con người của người chưa thành niên bị tước tự do ........................................................................................ 70 3.3. Một số giải pháp khác nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định pháp luật Việt Nam về quyền con người của người chưa thành niên bị tước tự do ................................................................. 73 3.3.1. Vấn đề xử lý chuyển hướng đối với người chưa thành niên vi phạm pháp luật ................................................................................. 73 3.3.2. Thành lập Tòa án người chưa thành niên .......................................... 76 3.3.3. Nâng cao năng lực của những người tiến hành tố tụng...................... 78 KẾT LUẬN ................................................................................................. 80 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 81 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự. BLHS: Bộ luật hình sự năm 1999 sửa đổi bổ sung năm 2009. Các quy tắc Bắc Kinh: Các quy tắc tiêu chuẩn tối thiểu của Liên Hợp Quốc về hoạt động tư pháp đối với người vị thành niên. CRC: Công ước về quyền trẻ em ICCPR: Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị. ICESCR: Công ước về các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa. LHS: Luật hình sự. NCTN: Người chưa thành niên. TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao. UDHR: Tuyên ngôn thế giới về quyền con người. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Bảng 1.1: Một số quyền con người cơ bản của người bị tước tự do Trang 23 Bảng 2.1: Mức phạt tù có thời hạn áp dụng với người chưa thành niên phạm tội Bảng 2.2: 42 Thống kê tội phạm chưa thành niên (giai đoạn từ 2009 đến năm 2013) Bảng 2.3: Thống kê một số tội danh của NCTN phạm tội thời gian từ 2009 đến 2013 Bảng 2.4: Thống kê việc xét xử sơ thẩm NCTN (giai đoạn từ 2009 đến 2013) 53 54 55 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Theo quy định của Luật nhân quyền quốc tế, người bị tước tự do là khái niệm thường được dùng để chỉ những người do bị áp dụng các biện pháp ngăn chặn hoặc chế tài hành chính hoặc hình sự dưới các hình thức như bị bắt, tạm giữ, tạm giam, thi hành hình phạt tù, tập trung cải tạo, tập trung cai nghiện … mà bị hạn chế quyền tự do đi lại, cư trú và một số quyền tự do khác. Do vị trí yếu thế, bất lợi của nhóm này mà luật nhân quyền quốc tế coi đây là một trong những nhóm đối tượng dễ bị tổn thương. Đặc biệt là nhóm đối tượng bị tước tự do theo tố tụng hình sự, họ có thể bị tước một số quyền công dân để phục vụ cho một số hoạt động khác nhau của cơ quan có thẩm quyền như các hoạt động điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án. Họ tham gia quá trình tố tụng với những tư cách pháp lý khác nhau và với tư cách nào họ cũng đều là những đối tượng này bị áp dụng những biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước. Luôn tồn tại sự bất bình đẳng trong mối quan hệ giữa họ với các cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng. Bởi lẽ, một bên họ là những đối tượng đang bị tình nghi, bị buộc tội bị kết án còn một bên là các cơ quan tiến hành tố tụng đại diện nhà nước, nhân danh nhà nước với sức mạnh cưỡng chế, quyền uy. Tuy nhiên, ngoài việc quy định nghĩa vụ của các đối tượng này, pháp luật cũng có những quy định cụ thể nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ trong quá trình tố tụng đồng thời yêu cầu các cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng phải có trách nhiệm tôn trọng các quyền này. Nhưng trên thực tế, trong nhiều trường hợp các đối tượng này khó có khả năng và điều kiện để bảo vệ quyền và lợi ích của mình đồng thời những quyền và lợi ích hợp pháp này cũng dễ bị những người tiến hành tố tụng vô 1 tình hoặc cố ý xâm phạm. Những xâm phạm này gây ra những hậu quả khó có thể khắc phục bởi nó liên quan trực tiếp đến những quyền cơ bản của cá nhân như quyền sống, quyền tự do… của họ. Nhằm hạn chế một cách tối đa những hành vi xâm phạm nói trên và hậu quả của nó, trong phạm vi quốc tế và mỗi quốc gia, có nhiều quy định chặt chẽ về các thủ tục tố tụng, đặc biệt là đối với những người bị tước tự do. Tuy nhiên, trên thực tế, những quy định trên cũng bộc lộ nhiều điểm bất hợp lý, thiếu hiệu quả chính vì lẽ đó đã ảnh hưởng đến chất lượng giải quyết các vụ án, dẫn đến tình trạng oan sai, gây ảnh hưởng trực tiếp đến quyền và lợi ích hợp pháp của các đối tượng. Đặc biệt, đối với các đối tượng bị tước tự do là người chưa thành niên (NCTN) thì vấn đề trên càng cần phải quan tâm nghiên cứu bởi lẽ, NCTN là những người chưa phát triển hoàn thiện về thể chất, tinh thần và nhận thức. Trong quá trình tố tụng, tự bản thân họ không đủ khả năng và hiểu biết để tự tham gia và bảo vệ mình trong các giai đoạn của quá trình tố tụng. Mặt khác, thế hệ trẻ là tương lai của đất nước, quyết định đến sự phát triển hay tồn vong của một quốc gia việc bảo vệ quyền của NCTN, bảo đảm cho họ phát triển toàn diện, hài hòa cả về thể chất và tinh thần là mối quan tâm chung của toàn xã hội. Vì vậy, pháp luật đã ban hành các chế định nhằm cung cấp cho họ các công cụ pháp lý để bảo vệ và thực hiện các quyền của mình trong tố tụng. Do đó, việc nghiên cứu nội dung các chế định trên đồng thời đánh giá hiệu quả của nó trên thực tế là một điều hết sức cần thiết nhằm bảo vệ quyền của NCTN bị tước tự do. Vì những lý do trên, tôi lựa chọn đề tài “Hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền con người của người chưa thành niên bị tước tự do ở Việt Nam” làm đề tài luận văn thạc sĩ. 2 2. Tình hình nghiên cứu Nghiên cứu những vấn đề liên quan đến NCTN phạm tội và việc áp dụng pháp luật trong xét xử án hình sự, xét xử NCTN phạm tội đã được một số nhà khoa học và cán bộ làm công tác thực tiễn tiến hành, công bố trong nhiều công trình khoa học. Có một số luận án tiến sỹ, luận văn thạc sỹ, một số giáo trình giảng dạy, bài viết trên tạp chí và một số sách chuyên khảo đã nghiên cứu về những vấn đề này. Cụ thể như sau: Đề tài nghiên cứu khoa học: +) Luật tố tụng hình sự Việt Nam với việc bảo vệ quyền con người, Đề tài nghiên cứu khoa học, Chủ trì Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Chí – Khoa Luật, Đại học quốc gia Hà Nội. +) Thực trạng và giải pháp đấu tranh phòng chống tội phạm do NCTN thực hiện trên địa bàn thành phố Hà Nội, Chủ trì TS. Trịnh Quốc Toản, 2005. Sách chuyên khảo: +) Quyền con người trong quản lý tư pháp, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000. +) Bảo vệ các nhóm dễ bị tổn thương trong tố tụng hình sự, Trung tâm nghiên cứu quyền con người – quyền công dân và Trung tâm nghiên cứu tội phạm học và tư pháp hình sự trực thuộc khoa Luật – Đại học quốc gia hà Nội. +) Luật quốc tế về quyền của các nhóm người dễ bị tổn thương, Trung tâm nghiên cứu quyền con người và quyền công dân trực thuộc khoa Luật – Đại học quốc gia Hà Nội. Một số luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ: +) Bảo đảm quyền con người của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự Việt Nam, Luận án tiến sỹ luật học, Lại Văn Trình, 2011. +) Quyền bào chữa của bị can, bị cáo là NCTN trong tố tụng hình sự, Luận án tiến sĩ luật học, Nguyễn Hữu Thế Trạch, 2014. 3 +) Bảo vệ quyền của NCTN trong tư pháp hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sỹ luật học, Khoa Luật Đại học quốc gia Hà Nội, Nguyễn Thị Thanh, 2008. +) Hình phạt tù có thời hạn, áp dụng đối với NCTN phạm tội theo Luật hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sỹ luật học, Khoa luật Đại học quốc gia Hà Nội, Nguyễn Thị Thu Huyền, 2012. +) Quyền của những người bị tước tự do – Lý luận và thực tiễn, Luận văn thạc sỹ luật học, Khoa luật Đại học quốc gia Hà Nội, Tạ Thị Nhàn, 2013 Một số bài viết trên các tạp chí chuyên ngành của các tác giả: +) Nguyễn Sơn Hà (2013), “Tìm hiểu quy định của pháp luật quốc tế về quyền của người bị bắt, tạm giam và đề xuất hướng hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam”, Tạp chí kiểm sát, số 19 (tháng 10/2013, tr.52- 59). +) Nguyễn Tiến Đạt (2006), “Bảo đảm quyền con người trong việc bắt, tạm giữ, tạm giam”, Tạp chí khoa học pháp luật số 3(34)/2006. Ngoài ra, còn một số bài viết khác của các học giả có đề cập đến vấn đề này. Các công trình nghiên cứu trên cho thấy, việc nghiên cứu về quyền của người bị tước tự do ở Việt Nam trong những năm qua đã được quan tâm và đạt được những thành tựu nhất định. Tuy nhiên, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu về quyền con người của NCTN bị tước tự do ở Việt Nam. Luận văn này có thể bổ sung cái nhìn tổng quát về NCTN bị tước tự do, đặc biệt dưới góc độ luật nhân quyền quốc tế từ đó nâng cao nhận thức về các vấn đề liên quan đến NCTN bị tước tự do đồng thời có những sự điều chỉnh hợp lý nhằm tăng cường bảo đảm các quyền của NCTN bị tước tự do trên thực tế. 3. Mục tiêu nghiên cứu và nhiệm vụ của luận văn 3.1. Mục tiêu Đề tài luận văn cung cấp cái nhìn tổng quan về hệ thống các văn pháp luật Việt Nam có liên quan đến NCTN bị tước tự do và các văn kiện luật nhân quyền quốc tế về lĩnh vực này. Đồng thời xem xét thực tiễn áp dụng những quy định nêu trên tại Việt Nam. Trên cơ sở đó, đưa ra những nhận xét, đánh 4 giá và những kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định về bảo vệ quyền của NCTN bị tước tự do ở Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ của luận văn Để đạt được những mục tiêu nêu trên, luận văn đi sâu giải quyết các vấn đề cụ thể sau: + Làm sáng tỏ khái niệm, đặc điểm về NCTN, NCTN bị tước tự do. + Phân tích các quy định đối với NCTN bị tước tự do theo quy định của luật nhân quyền quốc tế và pháp luật Việt Nam. + So sánh, nhận xét, đánh giá các quy định của pháp luật Việt Nam với các quy định của pháp luật nhân quyền quốc tế về tính hợp lý, tính phù hợp và tính tương thích. + Nghiên cứu thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật đối với việc bảo vệ quyền con người của NCTN bị tước tự do. + Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của việc áp dụng các quy định của pháp luật nhằm bảo vệ quyền con người của NCTN bị tước tự do. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật; quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam về Nhà nước và pháp luật xã hội chủ nghĩa. Nhất là quan điểm chỉ đạo của Đảng về cải cách tư pháp trong Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị “Về một số nhiệm vụ trọng tâm của công tác tư pháp trong thời gian tới” và Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị “Về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020”, quan điểm của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước về bảo vệ, chăm sóc, giáo dục thanh thiếu niên và đấu tranh phòng chống tội phạm do NCTN thực hiện. Luận văn sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của Triết học Mác - Lênin; tư tưởng Hồ Chí Minh. Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: Phương pháp 5 phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp thống kê, phương pháp đối chiếu, phương pháp so sánh, phương pháp logic, phương pháp chứng minh... để làm sáng tỏ các vấn đề cần nghiên cứu. 5. Những điểm mới của Luận văn - Thứ nhất: Thông qua việc nghiên cứu, tìm hiểu các quy định của luật nhân quyền quốc tế và quy định của pháp luật Việt Nam. Luận văn đưa ra các kết quả để nhận xét tính tương thích, tính hợp lý trong các quy định của pháp luật Việt Nam với các quy định của pháp luật nhân quyền quốc tế về NCTN bị tước tự do. - Thứ hai: Nhận xét thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật đối với việc bảo vệ quyền của NCTN bị tước tự do tại Việt Nam. - Thứ ba: Thông qua việc đánh giá thực trạng việc bảo đảm các quyền con người của NCTN ở Việt Nam. Luận văn đưa ra những kiến nghị, giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật Việt Nam về bảo vệ quyền con người của NCTN bị tước tự do. Luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho các cơ quan tiến hành tố tụng trong các vụ việc có liên quan đến NCTN đặc biệt là NCTN bị tước tự do. Ngoài ra, luận văn còn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo, nghiên cứu tại Khoa Luật, Đại học quốc gia Hà Nội và các cơ sở đào tạo khác ở Việt Nam. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được chia thành 3 chương như sau: Chương 1: Một số vấn đề chung về bảo vệ quyền con người của người chưa thành niên bị tước tự do bằng pháp luật. Chương 2: Các quy định của pháp luật Việt Nam về quyền con người của người chưa thành niên bị tước tự do và thực tiễn áp dụng. Chương 3: Nhu cầu và giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật Việt Nam về quyền con người của người chưa thành niên bị tước tự do và nâng cao hiệu quả áp dụng. 6 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN BI TƯỚC TỰ DO BẰNG PHÁP LUẬT 1.1. Khái niệm, đặc điểm người chưa thành niên và người chưa thành niên bị tước tự do 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm người chưa thành niên Quá trình phát triển của con người từ khi sinh ra đến khi trưởng thành được chia thành nhiều giai đoạn khác nhau trong đó có một quá trình đặc biệt mà con người có những bước phát triển nhảy vọt cả về thể chất và tâm hồn, thời kỳ đó được gọi là thời kỳ chưa thành niên. Chưa thành niên là thời kỳ quá độ từ trẻ em sang người lớn, luôn gắn liền với những biến đổi tâm sinh lý mà bất kỳ người nào cũng phải trải qua. Lúc này, NCTN không hẳn là trẻ em, cũng chưa hẳn là người trưởng thành, đây là thời kỳ chuyển tiếp, các em không còn thụ động với vai trò của người được dạy dỗ nhưng lại chưa hẳn là người lớn, chưa có đủ khả năng phán đoán và giải quyết các tình huống. Hiện nay có rất nhiều quan điểm, định nghĩa về NCTN, trước hết trên phương diện pháp luật quốc tế, khái niệm NCTN được đề cập tới trong nhiều văn kiện pháp lý quan trọng cụ thể như sau: Tại Điều 1, Phần 1 Công ước quốc tế về quyền trẻ em (CRC) được Đại hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua ngày 20/11/1989, có hiệu lực từ ngày 02/9/1990 quy định “Trong phạm vi Công ước này, trẻ em có nghĩa là mọi người dưới 18 tuổi, trừ trường hợp pháp luật áp dụng đối với trẻ em có quy định tuổi thành niên sớm hơn” [28]. Như vậy, theo CRC trẻ em bao gồm tất cả những ai dưới 18 tuổi. Tại Các Quy tắc của Liên Hợp Quốc về bảo vệ NCTN bị tước tự do, được Đại hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua ngày 14/12/1990, trong phần 7 phạm vi áp dụng quy tắc, có quy định “Người chưa thành niên là người dưới 18 tuổi. Giới hạn độ tuổi thấp hơn mức này theo đó không được phép tước tự do của trẻ em cần được pháp luật quy định” [30]. Các hướng dẫn của Liên hợp quốc về phòng ngừa phạm pháp ở người chưa thành niên (các hướng dẫn Ri – Át), được thông qua và tuyên bố ngày 14/12/1990, mặc dù không đưa ra khái niệm cụ thể về NCTN nhưng thông qua các quy định như: Hướng dẫn này phải được giải thích và được thực hiện trong phạm vi khuôn khổ của tuyên bố thế giới về quyền con người, Công ước quốc tế về các quyền kinh tế - chính trị - văn hóa – xã hội, Công ước về quyền trẻ em là phạm vi các quy tắc phổ biến của Liên Hợp Quốc về việc áp dụng pháp luật đối với NCTN, cũng như các văn kiện và tiêu chuẩn khác có liên quan đến các quyền và lợi ích, phúc lợi của các thành niên… [29]. Như vậy, tinh thần của hướng dẫn cũng cho thấy NCTN là người dưới 18 tuổi. Theo Các quy tắc Bắc Kinh được Đại hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua ngày 29/11/1985, “Người chưa thành niên là trẻ em hay thanh thiếu niên mà tùy theo từng hệ thống pháp luật có thể bị xử lý khi phạm tội theo một phương thức khác người lớn” [26]. Các quy tắc Bắc Kinh cũng nhấn mạnh rằng giới hạn độ tuổi được coi là chưa thành niên phụ thuộc vào quy định của từng hệ thống pháp luật nghĩa là các quy tắc Bắc Kinh chỉ quy định các tiêu chuẩn tối thiểu và nó hoàn toàn tôn trọng tính “riêng” của mỗi quốc gia. Điều này mở ra cho mỗi quốc gia được quy định giới hạn tuổi khác nhau đối với NCTN để phù hợp với hoàn cảnh và điều kiện thực tế của quốc gia mình. Tóm lại, tuy các Văn kiện pháp lý quốc tế về quyền con người nói trên có phạm vi điều chỉnh khác nhau xong đều thống nhất ở quan điểm NCTN là người dưới 18 tuổi. 8 Ở Việt Nam, có nhiều quan điểm về NCTN, cụ thể: Theo Từ điển Tiếng việt – Trung tâm ngôn ngữ học Việt Nam thì:“NCTN là người chưa phát triển đầy đủ, toàn diện về thể lực, trí tuệ tinh thần cũng như chưa có đầy đủ quyền và nghĩa vụ công dân” [55]. Trong hệ thống pháp luật Việt Nam, tùy từng đối tượng và phạm vi điều chỉnh của mỗi ngành luật mà mỗi ngành luật lại có quy định khác nhau về NCTN. Bộ luật dân sự năm 2005 quy định: “... Người chưa đủ 18 tuổi là NCTN”. Như vậy, NCTN là người dưới 18 tuổi [38, Điều 18]. Luật lao động năm 2012 quy định: “Người lao động chưa thành niên là người lao động dưới 18 tuổi” [41, Điều 161]. Luật bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em khẳng định: “Trẻ em quy định trong luật này là công dân Việt Nam dưới 16 tuổi” [37, Điều 1]. BLHS 1999 sửa đổi bổ sung năm 2009 quy định: 1. Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu TNHS về mọi tội phạm 2. Người từ đủ 14 tuổi trở lên nhưng chưa đủ 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng [40, Điều 12]. BLHS quy định: “NCTN từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi phạm tội phải chịu TNHS...” [40, Điều 68]. LHS (LHS) Việt Nam quy định NCTN phải chịu trách nhiệm hình sự là người từ đủ 14 tuổi nhưng chưa đủ 18 tuổi, thực hiện hành vi phạm tội và có năng lực TNHS. Nói cách khác, NCTN phạm tội là những người từ đủ 14 tuổi trở lên đến chưa đủ 16 tuổi phạm tội rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng và những người từ đủ 16 tuổi trở lên những người chưa đủ 18 tuổi phạm các tội phạm khác. Một NCTN chưa đủ 14 tuổi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội cho dù hậu quả đặc biệt nghiêm trọng hoặc NCTN từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phạm tội ít nghiêm trọng, tội 9 nghiêm trọng hoặc rất nghiêm trọng do vô ý đều không phải chịu trách nhiệm hình sự. Ngoài ra, quy định vấn đề NCTN phạm tội trong LHS còn có ý nghĩa thể hiện nguyên tắc cá thể hóa trách nhiệm hình sự, nguyên tắc bình đẳng trong LHS làm cơ sở cho việc quyết định hình phạt, đảm bảo mục đích giáo dục, cải tạo người phạm tội. Như vậy pháp luật Việt Nam nói chung có khá nhiều quy định khác nhau về NCTN nhưng đều thống nhất khái niệm NCTN là những người dưới 18 tuổi hay là người chưa đủ 18 tuổi. Đến một độ tuổi nhất định, con người mới có sự phát triển đầy đủ về thể chất, tâm sinh lý và trở thành người trưởng thành. Độ tuổi nhất định ở đây là đủ 18 tuổi. Khi đó, một người có đủ năng lực pháp luật, đủ năng lực hành vi và có thể tự chịu trách nhiệm khi tham gia vào các mối quan hệ xã hội nói chung và các quan hệ pháp luật nói riêng. Ở Việt Nam, khái niệm trẻ em và NCTN là không đồng nhất bởi lẽ theo các phân tích ở trên, NCTN là những người dưới 18 tuổi nhưng trẻ em lại chỉ là những công dân Việt Nam dưới 16 tuổi mà thôi. Như vậy, trẻ em là NCTN nhưng NCTN không phải trong trường hợp nào cũng là trẻ em. Nhìn từ khía cạnh luật pháp nhận thấy căn cứ để xác định một người có phải là NCTN hay không chính là các giới hạn về độ tuổi mà nhà làm luật đã quy định. Có nhiều ý kiến cho rằng khái niệm NCTN trên phương diện pháp lý chưa được đầy đủ vì mới chỉ ra giới hạn về độ tuổi mà chưa chỉ ra các đặc điểm về thể chất và trí tuệ. Tuy nhiên trên thực tế, khái niệm nhà làm luật đưa ra là phù hợp bởi lẽ chính giới hạn về độ tuổi đã tính đến sự hợp lý giữa đặc điểm thể chất, tinh thần của các em đặc biệt đã tính đến khả năng của các em khi đặt các em trong mối tương quan với các quan hệ pháp luật khác nhau đó. Từ các phân tích trên, có thể rút ra những đặc điểm của NCTN như sau: Thứ nhất: Có nhiều ý kiến khác nhau về việc xác định cụ thể thời điểm bắt đầu, kết thúc của thời kỳ này, với mỗi góc độ tiếp cận khác nhau thì quan 10 niệm về NCTN cũng theo đó mà không giống nhau. Nhưng tựu chung các quan niệm này đều đồng ý, NCTN là người chưa trưởng thành về thể chất và trí tuệ. Bởi các em đang ở trong quá trình hình thành, phát triển tâm sinh lý và hoàn thiện nhân cách. Về cơ bản NCTN cũng có những trạng thái tâm lý khác như những người bình thường. Tuy nhiên, do đặc trưng về lứa tuổi và sự phát triển chưa đầy đủ về thể chất, tinh thần, kinh nghiệm sống ít ỏi, trình độ nhận thức còn hạn chế mà ở họ tồn tại những đặc điểm tâm sinh lý riêng biệt. Ở lứa tuổi này, các em đang trong giai đoạn phát triển mạnh mẽ về thể lực và tâm sinh lý, do vậy các em dễ xúc động, khi thì trầm tư, lúc thì sôi nổi, dễ bị kích động, lòng kiên trì và năng lực tự kiềm chế thấp. Các em mong muốn được người lớn tôn trọng, luôn muốn khẳng định mình đã trưởng thành và không chấp nhận sự can thiệp quá sâu của người lớn vào đời sống cá nhân. Tuy nhiên, các em lại có xu hướng cường điệu trong đánh giá bản thân và các sự việc xung quanh, tự cường điệu, đánh giá quá cao bản thân hoặc quá tiêu cực, tự ti; luôn nhạy bén với mọi biến động của xã hội. Dám nói lên ý kiến và nhận định của bản thân, muốn tự hành động, tự đưa ra quyết định theo ý kiến của mình mà không muốn bị ảnh hưởng bởi người khác, khát khao được người khác đánh giá và khẳng định mình. Mặt khác, NCTN có nhu cầu giao tiếp với bạn bè, các em hay chơi thành nhóm với những đặc điểm khác nhau. Các em có thể cùng học hỏi ở nhau những điểm tốt hoặc giúp đỡ nhau cùng tiến bộ nhưng cũng dễ bị ảnh hưởng bởi những thói hư, tật xấu từ các thành viên trong nhóm. Điểm đặc biệt ở những nhóm này là tinh thần đoàn kết rất cao nhiều khi mang tính cực đoan, cục bộ, bè phái. Có thể vì một cá nhân mà cả nhóm sẵn sang gây gổ đánh nhau với nhóm khác một cách vô lý để rằn mặt, bảo vệ thành viên trong nhóm hay khẳng định địa vị của nhóm. Nói chung, các em thiếu tính chín chắn, bồng bột trong suy nghĩ và nông nổi trong hoạt động. Do vậy, nếu thiếu đi sự quan tâm, định hướng, khích lệ các em có cơ 11 hội vi phạm các chuẩn mực hành vi, chuẩn mực đạo đức dẫn đến thực hiện các hành vi phạm pháp luật. Thứ hai: Trong mối quan hệ so sánh với những người đã thành niên, nhận thấy, NCTN dễ bị ảnh hưởng bởi những tác động tiêu cực từ bên ngoài tính cách chưa được hình thành đầy đủ sự tự kiểm soát hành vi còn kém, dễ bốc đồng và thiếu tự chủ cho nên khả năng phán đoán các tình huống còn chậm và chưa chính xác, thiếu chín chắn trong việc lựa chọn các hành vi thay thế hay đánh giá mức độ rủi ro và hậu quả của hành vi. Nhất là trong bối cảnh hiện nay, các em rất dễ tìm kiếm những thông tin thiếu lành mạnh, trái với thuần phong mỹ tục, trái đạo đức, có xu hướng bạo lực. Các em rất tò mò, hiếu động, có xu hướng tìm kiếm, khám phá những cái mới lạ, hay bắt trước. Mặt khác, sự hình thành và phát triển nhân cách phụ thuộc rất lớn vào môi trường các em đang sống. Nếu sống trong môi trường lành mạnh, các em sẽ có điều kiện phát triển toàn diện để trở thành một công dân có ích và ngược lại môi trường sống phức tạp sẽ ảnh hưởng xấu đến tâm lý các em dẫn đến sự lệch lạc trong nhận thức và hành vi, dễ bị lôi cuốn vào những hoạt động tiêu cực. Theo đó các thói quen xấu dần được hình thành như nghiện thuốc lá, rượu bia, chơi trò chơi có xu hướng bạo lực, đồi trụy dẫn tới hậu quả các em có những hành động vượt quá những chuẩn mực cho phép. Trong khi đó, các em cần tiền để thỏa mãn các nhu cầu trên nhưng lại chưa có nghề nghiệp, chưa có khả năng kiếm tiền. Dẫn đến thực tế các em có thể làm bất cứ công việc gì để kiếm tiền thỏa mãn nhu cầu của mình kể cả những việc trái pháp luật để có tiền tham gia vào các hoạt động tiêu cực, thiếu lành mạnh nêu trên. Thứ ba: NCTN chưa phát triển hoàn thiện về thể chất, tinh thần, có nhận thức chưa hoàn chỉnh về thế giới xung quanh, có kiến thức pháp luật và kiến thức xã hội chưa đầy đủ, đánh giá về xã hội chưa được chuẩn xác, dễ có những hành vi bốc đồng lệch chuẩn. Cũng vì lẽ đó mà các em là một trong 12 các nhóm đối tượng dễ bị tổn thương, cần được bảo vệ. Do vậy, phải có những quy định đặc biệt đối với NCTN sao cho phù hợp với lứa tuổi, với đặc điểm tâm sinh lý của các em trên tinh thần tôn trọng nhân cách, phẩm giá, các quyền tự do cơ bản; cũng như nhằm tăng cường lòng tôn trọng của các em đối với quyền con người và các quyền tự do cơ bản khác nhằm mục đích giáo dục các em trở thành người có ích cho xã hội. 1.1.2. Khái niệm và đặc điểm người chưa thành niên bị tước tự do Theo Điểm b, Điều 11 Các quy tắc của Liên Hợp Quốc về bảo vệ NCTN bị tước tự do, 1990 định nghĩa: “Tước tự do nghĩa là bất kỳ hình thức giam giữ hoặc cầm tù nào, hay đưa một người vào nơi giam giữ chung hoặc riêng, mà người đó không được tự ý rời bỏ nơi giam giữ trừ khi có quyết định của cơ quan tư pháp, hành chính hoặc cơ quan công quyền” [30, Điều 11]. Khái niệm tước tự do theo luật nhân quyền quốc tế được hiểu theo nghĩa rất rộng, bao gồm không chỉ việc bỏ tù hay tạm giam mà còn là những việc hạn chế một phần hay toàn bộ tự do của một người dưới nhiều hình thức và tên gọi khác nhau như bắt, tạm giữ, tạm giam, quản chế, đưa vào trường giáo dưỡng, đưa vào các trung tâm cải tạo giáo dục… Như vậy, bên cạnh các trường hợp tước tự do theo thủ tục hình sự còn có các hình thức tước tự do theo thủ tục hành chính. Sự tước tự do này khiến người bị tước tự do không thể có đầy đủ các quyền tự do như một người bình thường. Họ bị buộc phải ở tại một nơi giam giữ, không được tự ý rời bỏ nơi giam giữ trừ khi được cho phép bởi một quyết định của một cơ quan có thẩm quyền. Họ bao gồm tù nhân, những người bị tam giam, tạm giữ, quản chế, cải tạo... tức là tất cả những người bị giới hạn, ở bất cứ mức độ và dưới bất cứ hình thức nào, các tự do chính trị, dân sự của mình so với những công dân bình thường. Người bị tước tự do bị giới hạn một số quyền nhất định vì các lý do an ninh hay trật tự xã hội chứ không phải bị tước bỏ hoàn toàn tự do của con 13