Tài liệu Hoài vọng của lý trí

Hoaâivoångcuãalyátrñ NHAØ XUAÁT BAÛN HOÄI NHAØ VAÊN & COÂNG TY VAÊN HOÙA PHÖÔNG NAM PHOÁI HÔÏP THÖÏC HIEÄN ÑINH GIA TRINH Hoaâi voång cuãalyátrñ PHEÂ BÌNH VAÊN HOÏC VAØ TUØY BUÙT (In laàn thöù hai, coù boå sung) NHAØ XUAÁT BAÛN HOÄI NHAØ VAÊN Àinh Gia Trinh Lôøi môû : LEÂ ÑAÏT Lôøi baït : VÖÔNG TRÍ NHAØN Tuyeån choïn vaø chuù thích : ÑINH PHÖÔNG ANH PHAÏM VÓNH CÖ 4 Hoaâi voång cuãa lyá trñ ÑINH GIA TRINH 1915 - 1974 AÛnh chuïp thôøi vieát baùo Thanh Nghò 5 Àinh Gia Trinh 6 Hoaâi voång cuãa lyá trñ Lúâi múã Trong nhoùm trí thöùc Thanh Nghò, Ñinh Gia Trinh laø moät khuoân maët ñaëc bieät, maëc daàu khoâng phaûi kieät xuaát nhaát. OÂng khoâng coù caùi huøng hoàn loâi cuoán cuûa Phan Anh, caùi uyeân baùc cuûa Hoaøng Xuaân Haõn, caùi laäp luaän saéc saûo cuûa Vuõ Ñình Hoøe, nhöng oâng khaùc hoï. Khaùc roõ reät. Giöõa nhöõng baïn buùt haêng say hoaït ñoäng, oâng laø ngöôøi traàm ngaâm. Giöõa nhöõng baïn buùt maûi meâ giaûng giaûi, laäp luaän, oâng laø ngöôøi mô moäng. Giöõa nhöõng trang baùo nghieâm tuùc ñoâi luùc ñeán khoâ khan veà “ñaïi söï”, nhöõng trang vieát khieâm toán cuûa oâng nhö moät khung cöûa nhoû taàng thöôïng môû ra cho moät côn gioù nheï muøa xuaân ñeán sôùm, moät muøi hoa ngaùt höông vaø coù theå tieáng hoùt moäng moät con chim laønh. * * * 7 Àinh Gia Trinh Ñaõ coù moät thôøi ngöôøi ta gaùn cho hai töø mô moäng moät ñònh kieán khoù hieåu. Keû mô moäng bò coi nhö moät phaàn töû thoaùt ly, beänh hoaïn, moät phoù coâng daân voâ duïng trong moät xaõ hoäi boän beà traêm coâng nghìn vieäc thöïc duïng. Thaäm chí ngöôøi ta coøn xeáp haïng nhöõng keû mô moäng vaøo chuûng loaïi chaäp maïch, gaøn dôû. Ñinh Gia Trinh ñaõ chöùng minh raèng mô moäng coù khaû naêng mang moät nghóa tích cöïc kieåu khaùc. Caùc baïn coù theå thaáy nhöõng yù kieán öu thôøi maãn theá cuûa oâng trong nhöõng baøi tieåu luaän vieát veà thanh nieân, cuõng nhö moät soá vaán ñeà xaõ hoäi khaùc…, nhöõng nhaän xeùt saéc saûo cuûa oâng trong nhöõng baøi pheâ bình vaên hoïc, nhöõng baøi cuûa oâng vieát veà ngheä thuaät pheâ bình, veà Nguyeãn Du vaø Truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn Baùch Khoa, veà oùc khoa hoïc cuûa moät vaøi ngöôøi, chöùng toû moät hoïc vaán ñeán nôi, moät tinh thaàn ñoái thoaïi thaúng thaén, trung thöïc khieán khoâng ít nhaø pheâ bình ngaøy nay phaûi “ngaû muõ”. Moät soá yù kieán cuûa oâng veà nhoùm Xuaân Thu nhaõ taäp chöùng toû moät buùt naêng saønh soûi, moät baän taâm aân caàn ñoái vôùi nhöõng caùi môùi laáp loù treân baàu trôøi vaên hoïc. * * * Nhöng ñieåm noåi baät nhaát trong OÂng, theo toâi, vaãn laø söï mô moäng… mô moäng moät caùi gì ñoù cao xa giöõa nhöõng lo toan phieàn taïp cuûa möu sinh. 8 Hoaâi voång cuãa lyá trñ Ñinh Gia Trinh khoâng phaûi laø moät con ngöôøi haønh ñoäng. Trong nhöõng cuoäc tranh luaän oàn aøo, oâng thöôøng im laëng suy nghó vaø coù phaùt bieåu thì cuõng kheõ khaøng. Coù phaûi vì theá maø ngöôøi ñöông thôøi ít ñeå yù ñeán oâng chaêng? Ñinh Gia Trinh khoâng bao giôø muoán laøm sieâu sao, laøm “caùi ñinh” trong moät cuoäc gaëp maët ñoâng ngöôøi. Thaäm chí oâng coøn khoâng thích söï ñoâng ngöôøi. OÂng öa khoâng khí im vaéng cuûa söï ñôn laëng trong phoøng saùch ñeå taûn boä moät mình treân nhöõng ñaïi loä kieán thöùc nhaân loaïi vaø rong ruoåi nhöõng giaác moäng rieâng. Nhöng vaøo nhöõng giôø phuùt quyeát ñònh, con ngöôøi mô moäng aáy laø moät ngöôøi daùm löïa choïn. OÂng ñaõ löïa choïn cuoäc khaùng chieán cuûa daân toäc. Vôùi söùc khoûe chaúng laáy gì laøm löïc löôõng, neáu khoâng noùi laø yeáu beänh, oâng ñaõ kieân trì truï laïi coâng taùc ôû moät vuøng heûo laùnh, giöõa bao nhieâu thieáu thoán trong sinh hoaït vaät chaát vaø khoù chòu veà tinh thaàn, baát chaáp vaàng saùng caùm doã chaøo môøi cuûa moät thaønh phoá Haø Noäi taïm chieám gaàn keà thöôøng nhaät loeù leân vaøo nhöõng phuùt chaïng vaïng toái cuûa taâm hoàn. Ñinh Gia Trinh laø moät ngöôøi daùm theo ñuoåi nhöõng giaác moäng cuûa mình. Toâi nhôù maõi moät böõa tieäc döôùi löûa traïi cuûa moät ñaùm sinh vieân saép leân ñöôøng toøng quaân. Moïi ngöôøi ñeàu haùt nhöõng baûn huøng ca, moïi ngöôøi ñeàu ngaâm nhöõng baøi thô coù raát nhieàu xung phong, suùng noå vaø gaøo theùt. Ñinh Gia Trinh thong thaû, maét nhìn leân moät trôøi sao 9 Àinh Gia Trinh saùng vaèng vaëc, caùi trôøi sao noù töøng quyeán ruõ Kant - nhaø trieát hoïc thöôïng thaëng, nhaø duy lyù löøng laãy, vaø oâng khe kheõ ñoïc moät baøi thô raát ñeïp cuûa Vuõ Hoaøng Chöông. Ñuùng laø laïc ñieäu. Nhöng theá naøo laø laïc ñieäu!?! Moät ngöôøi ñoäc ñaùo vaø trung thöïc deã laïc ñieäu… chæ coù ñieàu laø laïc ñieäu veà phía naøo, veà phía sau hay phía tröôùc. * * * Nghó ñeán Ñinh Gia Trinh, bao giôø toâi cuõng nghó tôùi moät daùng ngöôøi maûnh khaûnh, ngaång ñaàu ñaêm ñaêm trôøi sao saùng ñeâm ñoù vôùi nhöõng giaác mô ñeïp cuûa moät baøi thô ñeïp. Toâi boãng nhôù ñeán moät caâu cuûa Pascal, maø toâi xin pheùp ñöôïc bieán taùc ñoâi chuùt: Ñinh Gia Trinh laø moät caây saäy, moät caây saäy beù boûng giöõa vuõ truï, nhöng laø moät caây saäy mô moäng. Nhöõng baøi vieát OÂng ñeå laïi saép ñöôïc ra maét caùc baïn, ñaùnh giaù theá naøo, xin giaønh quyeàn cho caùc nhaø pheâ bình, nghieân cöùu. Nhöng theo toâi, Ñinh Gia Trinh ñaõ ñeå laïi moät caùi gì ñoù coù theå coøn quí hôn nhöõng baøi vieát cuûa OÂng, ñoù laø tö caùch thanh cao vaø nhöõng giaác moäng saïch ñeïp cuûa moät keû syõ. Leâ Ñaït 10 Hoaâi voång cuãa lyá trñ Àiïëu vùn vônh biïåt Taãn Àaâ Chuùng toâi ñöôïc tin tieân sinh maát treân maët baùo raát ñoãi ngaïc nhieân vaø thaát voïng. Moät daây ñaøn ñaõ ñöùt, moät nhaø thi só ñaõ qua ñôøi. Nhaân danh tôø nguyeät baùo Le Monoâme cô quan cuûa Toång hoäi sinh vieân tröôøng Ñaïi hoïc chuùng toâi phuùt naøy yeân laëng vaø caûm ñoäng ñöùng tröôùc linh cöõu tieân sinh, trong taâm hoàn ñaày noãi tieác thöông. Moät gioït nöôùc maét gioû treân nôi maø tieân sinh saép yeân nghæ laâu daøi maõi maõi, ly giaùn haún vôùi ñôøi soáng chaät vaät, phieàn phöùc, khoù khaên maø sinh thôøi tieân sinh thöôøng coi laø moät giaác moäng lôùn, chuùng toâi coù caûm giaùc khoùc cho caû ngheä thuaät cuûa nöôùc Vieät Nam vaø, - sao ta chaúng noùi theá ñöôïc, - cho caû ngheä thuaät cuûa chung loaøi ngöôøi chuùng ta nöõa. Tieân sinh laø moät nhaø cöïu hoïc, tieâu bieåu cho neàn vaên chöông coå cuûa nöôùc ta. Hôn theá nöõa, vaø coù vì theá tieân sinh môùi ñöôïc thanh nieân chuùng toâi ngöôõng moä maø coi nhö ñaøn anh, tieân sinh laø moät nhaø thô: moäng vôùi thô, soáng vôùi thô, tìm haïnh phuùc vaø nghóa cuûa söï soáng trong thuù ngaâm vònh vaø trau chuoát 11 Àinh Gia Trinh tieáng vaøng ngoïc cuûa nöôùc nhaø. Chaúng phaûi tieân sinh laø moät nhaø thô nhö bao nhieâu caùc nhaø laõo nho coå, chaép nhaët lôøi thaùnh hieàn, nhai laïi nhöõng yù töôûng cuõ rích maø traêm naêm ngöôøi ta ñaõ giaøy voø. Chao oâi! Thanh nieân chuùng toâi moãi khi böïc töùc, phaãn uaát vôùi nhöõng môù tö töôûng coå huû cuûa nhieàu nhaø nho caâu neä ñi sau thôøi ñaïi bao nhieâu thì laïi caøng yeâu meán tieân sinh baáy nhieâu. Tieân sinh tính khí vui veû; hôn nöõa, vaø ñieàu naøy môùi thaät laø haønh vi oanh lieät, tieân sinh vui veû trong söï ngheøo naøn. Tieân sinh ñaõ soáng moät ñôøi trong saïch, phoûng theo ñôøi caùc daät só thôøi xöa, khoâng muoán ñem loøng son ñoåi vôùi nhöõng caûnh huy hoaøng xa leä cuûa thieân haï. Vôùi theá, taøi ngheä cuûa tieân sinh, tuy nguoàn goác noù ôû hoïc cuõ maø ñaõ ñöïng bieát bao nhieâu tính tình môùi meû, khoaùng ñaït, ra ngoaøi khuoân saùo. Tieân sinh raát roäng löôïng vaø nieàm nôû ñoái vôùi boïn thanh nieân môùi chuùng toâi. Tieân sinh hieåu bieát söï chuyeån lay cuûa thôøi theá, khoâng quaù chaáp nhaët, daàu tieân sinh khoâng coù dòp neám tôùi caùi tinh tuùy cay ngoït cuûa neàn Taây hoïc. Naêm ngoaùi treân tôø baùo Le Monoâme, chuùng toâi ñaõ coù dòp noùi tôùi tieân sinh, vaø khi chuùng toâi thaêm tieân sinh, tieáp chuyeän tieân sinh vui veû, chuùng toâi chaúng bao giôø ngôø ñoù laø laàn cuoái cuøng, maø ngaøy nay chuùng toâi chæ coøn than tieác moät höông hoàn. Chuùng toâi hieåu bieát laém. Tieân sinh vaøo buoåi giao thôøi, giöõa luùc Haùn hoïc suy vi vaø soùng hoïc môùi roän raõ xoâ tôùi. Cuõng nhö bao nhaø nho loãi thôøi khaùc, laø keû naïn cuûa vaän hoäi, tieân sinh phaûi chòu soáng trong söï thanh baïch. Chuùng toâi, thanh nieân cuûa thôøi ñaïi môùi, ñang baên khoaên 12 Hoaâi voång cuãa lyá trñ ñi tìm lyù töôûng vaø lyù do cuûa haønh ñoäng vaø, hôn heát caû, söï trong saùng vaø loøng hi sinh, chuùng toâi vaãn meán phuïc tieân sinh vaø coi ôû tieân sinh hai nhaân vaät: moät ngöôøi ñaõ ñoùn söï soáng vôùi moät trieát lyù giaûn dò vaø cao thöôïng; moät nhaø thô ñaõ cho keû ñoïc caùi giaùc vò thuaàn tuùy cuûa caû moät neàn vaên chöông Vieãn Ñoâng ngaøy hoâm qua. Chuùng toâi khoâng muoán daøi lôøi nöõa. Moät gioït leä vaø moät laëng yeân coøn huøng bieän baèng maáy lôøi hoa myõ ca tuïng tieân sinh. Chuùng toâi seõ töï coi nhö moät boån phaän laø khoâng queân söï nghieäp cuûa tieân sinh, khoâng queân gia caûnh hieän taïi cuûa tieân sinh. Vôùi loøng haêng haùi vaø nhieät thaønh cuûa tuoåi treû, chuùng toâi seõ xin gaéng söùc giuùp ích cho tieân sinh ñeå toû ra chuùng toâi, thanh nieân trí thöùc cuûa xöù sôû, bao giôø cuõng bieát caûm ôn tha thieát nhöõng danh nhaân cuûa xöù sôû. Tao Ñaøn ñaëc san, 1940 13 Àinh Gia Trinh Thanh niïn vúái vùn chûúng Viïåt Nam: Möåt vaâi tñn tûúãng vïì nghïå thuêåt Ngöôøi ta thöôøng traùch thanh nieân taân hoïc thôø ô vôùi vaên chöông nöôùc nhaø, khinh mieät noù moät caùch voâ lyù. Lôøi traùch aáy raát ñích ñaùng neáu ngöôøi ta muoán noùi thanh nieân trí thöùc cuûa thôøi ñaïi môùi chöa heà ñem caùi hoïc cuûa mình, ñem nhöõng phöông phaùp cuûa Thaùi Taây aùp duïng vaøo söï tìm xeùt, pheâ bình hoaëc söï saùng taïo caùc taùc phaåm. Nhöng lôøi traùch ñoù quaù nghieâm khaéc neáu ngöôøi ta muoán than phieàn raèng thanh nieân môùi chæ ham ñoïc saùch nöôùc ngoaøi, maø sao nhaõng boû nhöõng saùch quoác vaên. Vì noùi thöïc ra, - sao ta laïi khoâng coù can ñaûm ñeå noùi leân moät söï thöïc? - Vaên chöông ta ngheøo naøn quaù vaø nhöõng taùc phaåm cuûa noù khoâng coù ñuû tö caùch laøm haøi caùc söï nhu caàu maø moät vaên minh cuûa phöông xa ñaõ mang laïi cho theá heä treû chuùng ta. Bao nhieâu söï thieáu thoán trong vaên chöông Vieät Nam! Trong caùi xaõ hoäi ñoùng kín khi xöa ngheä thuaät chæ bieát coù moät vaøi ñöôøng ñi quen saün. Thi ca chæ ca ngôïi moät vaøi tình caûm coå ñieån, ñöôïc xaõ hoäi 14 Hoaâi voång cuãa lyá trñ thaâu nhaän; trieát hoïc, ôû ngoaøi taùc phaåm cuûa moät vaøi thieân taøi, chæ laø nhöõng môù tö töôûng nhaéc laïi, nhöõng tranh luaän voâ taän veà lôøi hôn laø veà yù. Saùng taïo ôû vaên chöông khoâng ñöôïc quan nieäm laø moät muïc ñích thieâng lieâng maø muoán ñaït tôùi ta caàn ñem duøng heát taát caû caùc naêng löïc cuûa taâm hoàn! Moãi taùc giaû, vieát trong nhöõng giôø nhaøn roãi chæ ñeå laïi cho haäu theá daêm ba baøi thô, moät vaøi cuoán luaän thuyeát, laøm cho ta khoâng khoûi bôõ ngôõ tröôùc söï phong phuù cuûa vaên chöông moät nöôùc beân Taây phöông. ÔÛ ñaát nöôùc ta nhöõng caùnh bay cuûa ngheä thuaät bò chóu naëng xuoáng döôùi tinh thaàn phuïc coå vaø nhöõng aùp löïc maø luaân lyù, maø caùc taäp quaùn xaõ hoäi ñeø neùn tình caûm cuûa ngöôøi ta. Vaên chöông khoâng theå toát ñeïp phong phuù ñöôïc neáu söï soáng caù nhaân khoâng ñöôïc hoaøn toaøn phaùt trieån. Cho neân coù nhöõng coõi ñaát trong ngheä thuaät maø toå tieân ta chöa heà bao giôø ñaët chaân tôùi! Nhaø danh só Phaùp Gide khuyeân caùc ngheä só tìm ñeán nhöõng coõi röøng ruù xöa nay chöa ai beùn tôùi, vì nhöõng ñaát quen thuoäc, nhöõng ñaát ôû “ñoàng baèng” ñaõ bò cuoác xôùi nhieàu quaù roài! Trong vaên chöông Vieät Nam, coù bao nhieâu mieàn, bao goùc ñoàng baèng vaãn coøn coù theå noùi laø coøn hoang daïi. Nay ta xeùt vaên chöông cuûa thôøi ñaïi chuùng ta. ÔÛ goác söï saùng taïo trong vaên chöông bao giôø cuõng phaûi coù moät söï soáng maõnh lieät. Neáu ta duøng vaên chöông laøm keá sinh nhai, neáu hoâm nay ta phaûi vieát troïn cuoán tieåu thuyeát naøy cho moät nhaø xuaát baûn noï chæ coù muïc ñích laø ñeå laáy tieàn nuoâi soáng vôï con ta, neáu khi vieát ta phaûi nghó ñeán moät boïn ñoäc giaû chæ öa nhöõng maàu sô saøi cuûa ngheä thuaät, thì quyeát nhieân ta khoâng phaûi laø vaên só. Nöôùc ta töø ngaøy Haùn hoïc suy baïi vaø Taây hoïc thònh 15 Àinh Gia Trinh haønh ñaõ ñöôïc muïc kích trong vaên chöông moät caûnh töôïng ñaùng laøm naûn loøng: Nhöõng keû töï cho mình laø vaên só, laø thi só thì nhieàu maø taùc phaåm naøo thì coù maáy. Ngoaøi moät soá ít vaên só coù chaân taøi, coù thöïc hoïc, ñöôøng phoá Haø thaønh nhan nhaûn bieát bao caäu hoïc troø nhaõng boû phaän söï ôû nhaø tröôøng ñi laøm thi só, bieát bao vaên só vieát ñeå soáng, ñeå xu thôøi, ñeå laøm haøi loøng moät soá ñoäc giaû ít hoïc vaán baèng nhöõng vaên chöông caën baõ? Nhöõng ngôù ngaån, nhöõng non nôùt vuïng veà cuûa hoï khoâng khoûi khieán cho keû ñaõ taém tinh thaàn trong Taây hoïc phaûi hoå theïn vôùi ngöôøi caùc nöôùc. Tröôùc moät tình traïng nhö vaäy, thanh nieân chuùng ta caàn phaûi haønh ñoäng theá naøo? Chuùng ta tröôùc heát phaûi laøm moät vieäc raát caàn thieát: ñem vaên chöông cuûa toå tieân ra, giaûi thích pheâ bình baèng nhöõng phöông phaùp môùi. Xöa kia oâng cha ta khoâng coù quyeàn xeùt ñoaùn toå tieân, coù vieát tôùi caùc hieàn trieát, caùc vaên gia ñôøi tröôùc cuõng chæ laø ñeå ca ngôïi (“OÂi tieàn boái thaät tay thôï kheùo”, theo caâu cuûa moät nhaø giaûi thích Cung Oaùn) chöù khoâng phaûi ñeå pheâ bình, theo nghóa xaùc thöïc cuûa tieáng aáy. Cho neân neáu chuùng ta coù moät tín töôûng maïnh meõ hôn caùc tín töôûng khaùc thì ñoù laø chuùng ta coù theå laøm troïn ñöôïc caùc troïng traùch aáy, ñem roïi vaøo vaên hoïc söû Vieät Nam nhöõng aùnh saùng môùi meû, xeùt ñoaùn ngöôøi vaø taùc phaåm vôùi moät tinh thaàn khoaùng ñaït maø chæ coù tö töôûng Thaùi Taây môùi ñem laïi ñöôïc cho ta, vaø laøm cho ai chöa töøng bieát ñeán tinh tuùy cuûa Taây hoïc rung ñoäng kyø laï, roõ ñöôïc giaù trò vaên chöông nöôùc nhaø. Thanh Nghò No 1; 1941 16 Hoaâi voång cuãa lyá trñ Tñnh caách vùn chûúng Viïåt nam trûúác thúâi kyâ Êu hoáa I. NHAØ VAÊN Tröôùc khi nöôùc ta tieáp xuùc vôùi AÂu chaâu, ñôøi vaên chöông ôû Vieät Nam coù nhöõng tính caùch ñaëc bieät. Nhaø vaên khoâng coù nhöõng moäng to lôùn, nhöõng yù muoán chinh phuïc caû caùc trí thöùc vaø caùc taâm hoàn. Tö töôûng cuûa Khoång giaùo ñaõ in saâu vaøo oùc moïi ngöôøi caùi trieát lyù bình giaûn cuûa söï laøm troøn phaän söï, ñem heát nhöõng naêng löïc cuûa taâm trí ñeå vaøo söï tö töôûng luaân lyù. Ngöôøi ñaøn oâng tröôùc heát phaûi laøm ngöôøi con thaûo, ngöôøi toâi trung. Coù moät vaøi con ñöôøng ñi maø caùc theá heä tröôùc ñaõ vaïch saün cho keû laøm con, laøm cha, laøm vôï, laøm choàng, laøm daân, laøm quan. Ñôøi ngöôøi chæ coù yù nghóa khi naøo ta laøm troøn boån phaän ôû ñòa vò cuûa ta. Muïc ñích cuûa nhaân sinh khoâng phaûi laø theo ñuoåi moät vaøi moäng vaån vô cuûa taâm trí. Nhaø vaên seõ khoâng ñem phaân tích tinh vi moät noãi buoàn, moät noãi thaát voïng, 17 Àinh Gia Trinh hoaëc keå laïi nhöõng uaån khuùc voâ cuøng phieàn phöùc cuûa moät thieân aùi tình laõng maïn. Ta ñöøng tìm ôû vaên chöông Vieät Nam nhöõng ñieäu ñaøn naõo nuøng cuûa Reneù.(1) Trong moät xaõ hoäi troïng kyû luaät maø caù nhaân phaûi phuïc toøng caùc meänh leänh ñaïo ñöùc cuûa ñoaøn theå, khoâng coù quyeàn ñeå hoaøn toaøn bieåu loä baûn ngaõ cuûa mình, thì ñôøi tình caûm cuûa caù nhaân bò ñeø neùn, vaø nhöõng boàng boät neáu coù trong nhöõng traùi tim cuõng khoâng ñöôïc truùt xaû leân giaáy, bieán thaønh vaên chöông. Sau nöõa, khí haäu noùng nöïc giaûm thi vò cuûa nhöõng caûnh thieân nhieân, aûnh höôûng tôùi naõo caân, thöôøng laøm cho ngöôøi ta khoâng caûm xuùc gì caû hôn laø caûm xuùc vui hay buoàn (thuyeát cuûa nhaø thi só Phaùp Leconte de Lisle trong baøi Midi(2)). Nhaø vaên khoâng quen lang thang khaép nuùi röøng, naèm treân coû thôm, nghe suoái roùc raùch, say söa vôùi höông saéc cuûa taïo vaät maø vieát moät cuoán Nouvelle Heùloise.(3) Chaøng ta cuõng chaúng quen nhö Byron ñem lôøi than vaø uû doät qua nhöõng ñeá ñoâ vaéng veû, nhöõng baõi bieån xa xoâi; hoaëc khoùc tröôùc traêng laïnh treân ñoài coû nhö Werther;(4) hoaëc ñi ôû trong baõo taùp, traàm ngaâm vaø ñôn leû nhö nhaø chieán só maø ta luoân luoân gaëp trong Ossian.(5) Nhaø thi só coù theå khoùc maûnh vôùi mình moät vaøi ñau khoå, moät vaøi moäng ñieân cuoàng bò tan vôõ. Nhöng chaøng seõ khoâng ñöôïc ñem taû heát nhöõng tình thaàm kín cuûa mình. Chaøng phaûi luoân luoân ñeå yù cho khoûi phaûi phaïm vaøo nhöõng caám ñòa cuûa vaên chöông. Vaû laïi hoaøi baõo lôùn cuûa chaøng khoâng phaûi laø vieát. Ngöôøi ta khoâng quen töôûng töôïng ñeán moät vaên só hoaëc thi só Vieät Nam khi xöa caàm taùc phaåm cuûa mình chaïy 18 Hoaâi voång cuãa lyá trñ töø nhaø xuaát baûn naøy ñeán nhaø xuaát baûn noï, cuõng nhö ta khoù gaëp moät nhaïc só tha thieát vì ngheä thuaät, ñem duøng vaøo söï tìm aâm ñieäu taát caû nhöõng caùi gì toát ñeïp, cao quyù vaø haêng haùi nhaát trong taâm hoàn hoï. Khoa hoïc coøn phoâi thai khoâng ñem laïi cho nhaø vaên, nhaø thô nhöõng caûm xuùc laï luøng ñaëc bieät. Nhaø vaên só Phaùp Nicolas Segur ñeå taû moät traïng thaùi tinh thaàn cuûa theá heä môùi, ñaõ vieát: “Trong thôøi ñaïi naøy ngöôøi ta meät moûi, gheùt caùi theá giôùi giaø coãi vaø khoù hieåu xung quanh mình: ngöôøi ta caøng thaáy coâ ñôn ñau khoå boái roái khi nhöõng chaân trôøi cuûa tri thöùc caøng luøi xa roäng maõi ra” (Le geùnie europeùen).(6) Moät yù töôûng nhö vaäy leõ taát nhieân chæ hôïp vôùi Taây phöông, toå quoác cuûa khoa hoïc, nôi maø ngöôøi ta vaät loän haøng ngaøy vôùi taïo vaät ñeå tìm toøi, ñeå hieåu bieát. Ngheä thuaät vaên chöông ôû ñaát Vieät Nam thöôøng laøm vieäc cho ñaïo lyù. Ta khoâng caàn khoù nhoïc môùi tìm thaáy ôû vaên chöông Vieät Nam nhöõng tieåu thuyeát trung hieáu tieát nghóa, trong ñoù keû gian hieåm bao giôø sau heát cuõng bò tröøng phaït vaø ngöôøi ngay thaúng, ñi trong chính ñaïo, bao giôø cuõng ra khoûi tai naïn, hoaëc toû noãi oan, hoaëc tìm thaáy haïnh phuùc. Quen ôû trong neà neáp tö töôûng aáy, moät vaøi nhaø pheâ bình hieän taïi ñaõ phaãn khích tröôùc quyeån Laïnh luøng cuûa Nhaát Linh. Thaùi ñoä aáy khoâng laøm cho ta ngaïc nhieân. ÔÛ Taây phöông, trong lyù thuyeát veà ngheä thuaät, ngöôøi ta ñaõ chòu baèng loøng cho ngheä thuaät ñi xa quaù nhöõng giôùi haïn kieàm cheá cuûa luaân lyù. Ngheä thuaät khoâng phaûi laø luaân lyù. Cuoán Werther cuûa Goethe, moät taùc phaåm baäc nhaát trong lòch söû vaên chöông 19 Àinh Gia Trinh aùi tình cuûa theá giôùi, khoâng phaûi laø moät thieân tieåu thuyeát hôïp vôùi luaân lyù. Traùi laïi noù laø nhöõng trang keâ beänh traïng cuûa moät taâm hoàn yeáu ñuoái cheát vì yeâu. Nhöng ôû nöôùc ta thì khaùc. Khoâng khí trong ñoù nhöõng nhaø vaên Vieät Nam khi xöa vaãn thôû laø moät khoâng khí nhieãm söï troïng neå ñaïo ñöùc. Ngöôøi ta quen quan nieäm luaân lyù ñi song haønh vôùi vaên chöông. Nhöõng buoàn laâm ly trong Chinh phuï ngaâm laø nhöõng buoàn cuûa moät ngöôøi vôï, nhöõng noãi buoàn maø ñaïo ñöùc khoâng caám ñoaùn. Ngöôøi chinh phuï sau khi daïo theàm reâu, loøng vaán vöông, hoaëc troâng xa ngaøn daâu maø mong nhôù, vaãn khoâng queân nhaéc tôùi boån phaän cuûa mình ñoái vôùi “con thô maêng söõa”, vôùi meï giaø, vaø loøng trung thaønh ñoái vôùi choàng. Khi naøo ngheä thuaät khoâng laøm vieäc thaúng cho luaân lyù thì noù duøng ñeå taû noãi nieàm rieâng. Khoâng phaûi laø ñeå cho ai ai cuøng ñoïc hoøng toâ ñieåm cho caùi baûn ngaõ cuûa mình ñaâ u . Nhöõ n g thieâ n taâ m söï tröôø n g thieâ n (confessions)(7) trong ñoù taùc giaû trang hoaøng ít nhieàu cho ñôøi mình, coù theå noùi laø raát hieám trong vaên chöông Vieät Nam. Nhöõng nieàm rieâng aáy vieát ñeå taùc giaû ngaâm vònh vôùi mình hoaëc cho moät ít baïn höõu ñoïc. Yeân Ñoå veà giaø vieát thô ñeå taû hoaøn caûnh, ñònh thaùi ñoä haønh vi cuûa mình. Nguyeãn Coâng Tröù, khi naøo ñôøi laøm quan hoaït ñoäng coù daønh cho ít nhaøn roãi (nhöõng luùc bò giaùng chöùc chaúng haïn!) môùi vieát moät ít baøi baùt cuù ñeå töï traøo, ñeå ñònh roõ moät vaøi quan nieäm thaân yeâu cuûa oâng veà ñaïo laøm ngöôøi. Vaên chöông laø moät moùn tieâu khieån, laø vieäc laøm cuûa nhöõng buoåi töûu haäu traø dö. “Caàm, kyø, thi, töûu”! Ngheä 20