Tài liệu Hỗ trợ người nghèo nông thôn nghệ an tiếp cận thị trường

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- TRẦN THỊ THANH HƢỜNG HỖ TRỢ NGƢỜI NGHÈO NÔNG THÔN NGHỆ AN TIẾP CẬN THỊ TRƢỜNG LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG THỰC HÀNH Hà Nội – 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- TRẦN THỊ THANH HƢỜNG HỖ TRỢ NGƢỜI NGHÈO NÔNG THÔN NGHỆ AN TIẾP CẬN THỊ TRƢỜNG CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ MÃ SỐ: 60 34 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG THỰC HÀNH NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS MAI THỊ THANH XUÂN XÁC NHẬN CỦA GVHD Hà Nội – 2015 XÁC NHẬN CỦA CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .................................................................................ii DANH MỤC CÁC BẢNG............................................................................................. iii MỞ ĐẦU .......................................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CƢ́U VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HỖ TRỢ NGƢỜI NGHÈ O NÔNG THÔN TIẾP CẬN THI ̣TRƢỜNG .............................. 4 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ............................................................................... 4 1.1.1. Những công trình đã công bố liên quan đến nội dung đề tài luận văn ........................ 4 1.1.2. Những kết quả, hạn chế của các công trình trên và một số vấn đề cần được nghiên cứu tiếp ................................................................................................................. 7 1.2. Những vấn đề lý luận cơ bản về hỗ trợ ngƣời nghèo tiếp cận thị trƣờng .......................... 8 1.2.1. Vai trò của thị trường và sự cần thiết hỗ trợ người nghèo nông thôn tiếp cận thị trường .......................................................................................................................... 8 1.2.2. Nhà nước trong hỗ trợ người nghèo tiếp cận thị trường ..................................... 20 1.2.3. Nội dung của việc Nhà nước hỗ trợ người nghèo tiếp cận thị trường ................. 25 CHƢƠNG 2 PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CƢ́U ............................................................ 33 CHƢƠNG 3 THƢ̣C TRẠNG HO ẠT ĐỘNG HỖ TRỢ NGƢỜI NGHÈO NÔNG THÔN TIẾP CẬN THỊ TRƢỜNG Ở TỈNH NGHỆ AN GIAI ĐOẠN 2006-2013 ...... 37 3.1. Đôi nét về tỉnh Nghệ An ......................................................................................... 37 3.1.1. Vị trí địa lý ........................................................................................................... 37 3.1.2. Dân số và nguồn nhân lực ................................................................................... 38 3.1.3. Tình hình phát triển kinh tế tỉnh Nghệ An năm 2013 ........................................... 38 3.2. Các hoạt động hỗ trợ người dân nông thôn tiếp cận thị trường ở Nghệ An giai đoạn 2006- 2013 ............................................................................................................ 40 3.2.1. Hỗ trợ pháp lý cho người nghèo .......................................................................... 40 3.2.2. Hỗ trợ đào tạo nghề cho người nghèo ................................................................. 43 3.2.3. Hỗ trợ tín dụng cho hộ nghèo .............................................................................. 47 3.2.4. Hỗ trợ người nghèo phát triển sản xuất ............................................................... 50 3.2.5. Hỗ trợ phát triển thị trường nông thôn ................................................................ 51 3.3. Tác động của hoạt động hỗ trợ ngƣời nghèo tiếp cận thị trƣờng đến xóa đói giảm nghèo ở nông thôn Nghệ An ................................................................................. 54 3.4. Đánh giá chung ....................................................................................................... 58 3.4.1. Kết quả đạt được .................................................................................................. 58 ii 3.4.2. Tồn tại, hạn chế và nguyên nhân ......................................................................... 59 CHƢƠNG 4 QUAN ĐIỂM VÀ GI ẢI PHÁP NÂNG CAO HIÊU ̣ QUẢ H Ỗ TRỢ NGƢỜI NGHÈO NÔNG THÔN NGHỆ AN TIẾP CẬN THỊ TRƢỜNG ................... 65 4.1. Quan điểm về xoá đói giảm nghèo và h ỗ trợ ngƣời nghèo nông thôn tiếp cận thị trƣờng ............................................................................................................................. 65 4.1.1. Gắn sự phát tri ển kinh tế v ới giải quyết việc làm và giảm nghèo bền vững ... 65 4.1.2. Hỗ trợ người nghèo tiếp cận thị trường là việc làm vừa mang tính cấp thiết, vừa mang tính lâu dài .................................................................................................... 66 4.1.3. Hỗ trợ người nghèo tiếp cận thị trường không chỉ là giúp họ làm kinh tế, mà còn phải giúp họ tiếp cận các dịch vụ xã hội ................................................................. 66 4.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động hỗ trợ người nghèo nông thôn tiếp cận thị trường ........................................................................................................................ 67 4.2.1. Trang bị kiến thức về kinh tế thị trường cho người nghèo ................................. 67 4.2.2. Tạo điều kiện để người nghèo tiếp cận được với các nguồn vốn tín dụng, nhất là nguồn tín dụng ưu đãi ................................................................................................ 68 4.2.3. Tăng cường cung cấp thông tin về thị trường cho người nghèo .......................... 70 4.2.4. Đẩy mạnh các hoạt động khuyến nông, khuyến lâm, khuyến ngư để giúp người nghèo phát triển sản xuất và tiêu thụ sản phẩm .................................................. 71 4.2.5. Phát huy vai trò tích cực của mô hình liên kết “4 nhà” .................................74 4.3. Mô ̣t số vấ n đề đă ̣t ra cầ n đƣơ ̣c tiế p tu ̣c nghiên cƣ́u................................................. 76 KẾT LUẬN .................................................................................................................... 80 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................... 82 iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Ký hiệu STT Nguyên nghĩa 1 CSHT Cơ sở hạ tầng 2 DN Doanh nghiệp 3 DTTS Dân tộc thiểu số 4 KH-CN Khoa học – công nghệ 5 KTTT Kinh tế thị trƣờng 6 NHCSXH Ngân hàng chính sách xã hội 7 NS&VSMT Nƣớc sạch và vệ sinh môi trƣờng 8 PBGDPL Phổ biến giáo dục pháp luật 9 SXKD Sản xuất kinh doanh 10 TGPL Trợ giúp pháp lý 11 TTKH&CN Thị trƣờng khoa học và công nghệ 12 UBND Ủy ban nhân dân 13 XĐGN Xóa đói giảm nghèo ii DANH MỤC CÁC BẢNG STT Bảng Nội dung Trang 1 Bảng 1.1 Thực trạng manh mún đất đai năm 2010 14 2 Bảng 3.1 Nguồn nhân lực Nghệ An tính đến tháng 9/2013 38 3 Bảng 3.2 Thực trạng hộ nghèo ở một số huyện của Nghệ An năm 2011 54 Tỷ lệ hộ nghèo, thu nhập bình quân đầu ngƣời 4 Bảng 3.3 một tháng theo giá hiện hành phân theo thành thị, nông thôn iii 56 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong thời gian qua, Việt Nam đã đạt đƣợc những kết quả đáng ghi nhận trên các lĩnh vực kinh tế- xã hội. Nền kinh tế tăng trƣởng khá ổn định, môi trƣờng đầu tƣ ngày càng đƣợc cải thiện, từng bƣớc đáp ứng đƣợc yêu cầu của quá trình phát triển. Việt Nam đã đạt đƣợc mức thu nhập bình quân của thế giới. Trong công cuộc xóa đói giảm nghèo (XĐGN), Việt Nam là một trong những nƣớc đi đầu, sớm đạt đƣợc mục tiêu Thiên niên kỷ về giảm tỉ lệ nghèo đói trƣớc năm 2015. Việt Nam đƣợc công nhận là “mô hình mẫu mực về phát triển và chống nghèo, đặc biệt do phân phối lại công bằng lợi ích kinh tế giữa các tầng lớp xã hội”. Không chỉ chú ý đến việc XĐGN cho những ngƣời thuộc diện nghèo chung, năm 2008, Chính phủ có Nghị quyết 30a hỗ trơ ̣ cho 63 huyện miền núi, hải đảo khó khăn nhất nƣớc giảm nghèo nhanh và bền vững. Tại Nghệ An chƣơng trình XĐGN đã đƣơ ̣c tin̉ h nhâ ̣n thƣ́c và thƣ̣c hiê ̣n tƣ̀ khá sớm. Đáng chú ý la,̀ nhƣ̃ng hô ̣ nghèo phầ n lớnđều tập trung ở khu vực nông thôn và miền núi, điều kiện sinh hoạt, canh tác sản xuất còn thiếu thốn khó khăn. Nhiều ngƣời, do trình độ thấp, thiếu sự hiểu biết về nền kinh tế thị trƣờng nên việc tìm kế sinh nhai rất khó khăn, thậm chí, một số không nhỏ sau khi nhận đƣợc những sự trợ cấp, hỗ trợ (bằng hiện vật, tiền) thì không biết sử dụng sử dụng chúng thế nào cho có hiệu quả, vì vậy nghèo vẫn hoàn nghèo. Một số khác cũng biết dùng tiền hỗ trợ để làm ăn, nhƣng lại không biết lợi dụng cơ hội do thị trƣờng tạo ra nên họ cũng chỉ tạm xóa đƣợc cái đói trƣớc mắt, mà chƣa thể thoát nghèo bền vững. Vì vậy chỉ cần một vài biến động trong cuộc sống, xã hội tác động đến là họ lại quay trở lại thuộc diện nghèo. Hiện nay, nhà nƣớc có rất nhiều giải pháp để giúp đỡ, hỗ trợ ngƣời dân nghèo, nhƣng các chính sách đó mới chỉ dừng lại ở những động thái ban đầu: cấp vốn, dạy nghề, hỗ trợ kỹ thuật…, mà chƣa chú trọng đến 1 việc hỗ trợ ngƣời nông dân tiếp cận với thị trƣờng để tìm kiếm các yếu tố đầu vào và tiêu thụ sản phẩm mà họ làm ra. Mă ̣t khác , do ngƣời nghèo bị hạn chế về kiế n thƣ́c, kỹ năng nghề, về vốn… nên rất khó khăn trong việc tìm hiểu, tiế p câ ̣n thị trƣờng. Vì vậy, Nhà nƣớc và các cấp chính quyền địa phƣơng cần có sự hỗ trợ đắc lực để ngƣời nông dân có thể dễ dàng tiếp cận đƣợc với các yếu tố sản xuất, thông tin thị trƣờng, hỗ trơ ̣ về pháp lý giúp họ có thể khai thác đƣợc mặt tích cực của thị trƣờng để thoát nghèo bền vững và tiến tới làm giàu. Vậy, tại Nghệ An hiện nay, hoạt động hỗ trợ của chính quyền địa phƣơng đối với ngƣời nghèo nông thôn trong tiếp cận thị trƣờng đạt đƣợc mức độ nào? Những hạn chế gì cần khắc phục? và trong thời gian tới cần phải làm gì để sự hỗ trợ của chính quyền địa phƣơng đối với ngƣời nghèo tiếp cận thị trƣờng hiệu quả nhất, nhằm giúp họ nhanh chóng thoát nghèo một cách bền vững? Đó là các câu hỏi đặt ra cho các cấp, các ngành, các giới tại tỉnh Nghệ An, và cả ngƣời Nghệ An sinh sống trên khắp mọi miền đất nƣớc phải giải đáp. Chúng tôi lựa chọn đề tài luận văn thạc sỹ là: “Hỗ trơ ̣ ngƣời nghèo nông thôn Nghê ̣An tiế p câ ̣n thi trƣơ ̣ ̀ ng” cũng là nhằm mục đích đó. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu * Mục tiêu nghiên cứu: Khảo sát hoạt động hỗ trợ ngƣời nghèo nông thôn nghệ An tiếp cận thị trƣờng, những tác động, hạn chế trong quá trình đó và đề xuất giải pháp hỗ trợ ngƣời nghèo ở vùng nông thôn Nghệ An tiếp cận thị trƣờng hiệu quả hơn. * Nhiệm vụ nghiên cứu: - Hệ thống hóa những vấn đề lý luận và thực tiễn về hoạt động hỗ trợ ngƣời nghèo nông thôn tiếp cận thị trƣờng. - Phân tích, đánh giá những thành tựu và hạn chế trong hoạt động hỗ trợ ngƣời nghèo tiếp cận thị trƣờng và tác động của nó đến công tác xóa đói, giảm nghèo vùng nông thôn Nghệ An trong những năm qua. 2 - Đề xuất các giải pháp nhằm hỗ trợ ngƣời dân nghèo nông thôn tiếp cận thị trƣờng tốt hơn, góp phần thực hiện xóa đói, giảm nghèo cho ngƣời dân nông thôn Nghệ An một cách bền vững. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu * Đối tượng nghiên cứu: các hoạt động hỗ trợ ngƣời nghèo nông thôn tiếp cận thị trƣờng, bao gồm một số hoạt động hỗ trợ về xây dựng cơ sở hạ tầng, hỗ trợ tín dụng, hỗ trợ khoa ho ̣c kỹ thuâ ̣t , thông tin thị trƣờng và phát triển thị trƣờng nông thôn. * Phạm vi nghiên cứu: địa bàn nông thôn Nghệ An, giai đoạn từ 2006 đến 2013 và định hƣớng đến năm 2020. 4. Đóng góp mới của đề tài - Phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động hỗ trợ ngƣời nghèo nông thôn tại tỉnh Nghệ An hiện nay, chỉ ra những thành tựu, hạn chế của hoạt động này trong thời gian 2006- 2013; - Chỉ rõ sự cần thiết phải hỗ trợ ngƣời nghèo nông thôn tiếp cận thị trƣờng để xóa đói giảm nghèo; - Đề xuất giải pháp để nâng cao hiệu quả các hoạt động hỗ trợ ngƣời nghèo nông thôn cho tỉnh Nghê ̣ An đến năm 2020. 5. Kết cấu của đề tài Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung chính của đề tài đƣợc kết cấu thành 4 chƣơng: - Chƣơng 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận về hỗ trợ ngƣời nghèo nông thôn tiếp cận thị trƣờng; - Chƣơng 2: Phƣơng pháp nghiên cứu - Chƣơng 3: Thƣ̣c tra ̣ng hỗ trơ ̣ ngƣời nghèo nông thôn Nghê ̣ An tiế p câ ̣n thị trƣờng giai đoa ̣n 2006 – 2013 - Chƣơng 4: Quan điể m và giải pháp nâng cao hiê ̣u quả hỗ trơ ̣ ngƣời nghèo nông thôn Nghệ An tiếp cận thị trƣờng 3 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HỖ TRỢ NGƢỜI NGHÈ O NÔNG THÔN TIẾP CẬN THI ̣TRƢỜNG 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Những công trình đã công bố liên quan đến nội dung đề tài luận văn Đói nghèo và giúp ngƣời dân nông thôn xóa đói giảm nghèo là vấn đề vừa mang tính kinh tế, vừa mang tính xã hội. Vì vậy, xung quanh vấn đề này đã có khá nhiều công trình nghiên cứu. Trong đó đáng chú ý là: - Sách: Vấn đề giảm nghèo trong nền kinh tế thị trƣờng ở Việt Nam hiện nay của tác giả Trần Thị Hằng trình bày các lý luận về nghèo và giảm nghèo, từ đó tác giả đƣa ra phƣơng hƣớng và giải pháp chủ yếu giảm nghèo ở nƣớc ta hiện nay. - Sách: “Công trình Nghèo đói và xoá đói giảm nghèo ở Việt Nam” của Nguyễn Hữu Tiến, Lê Xuân Bá, Chu Tiến Quang đã nghiên cứu tƣơng đối hoàn chỉnh, hệ thống lý luận và điều tra thực tiễn, gồm khá nhiều tƣ liệu, thông tin cập nhật, đặc biệt là các tác giả đã có cách tiếp cận và trả lời nhiều câu hỏi đặt ra chung quanh vấn đề đói nghèo và kiến nghị nhiều giải pháp giúp đỡ ngƣời nghèo. - Một số tổ chức phi chính phủ trong quá trình tài trợ cho các chƣơng trình, dự án XĐGN, bảo vệ môi trƣờng sinh thái, cải cách hành chính... ở vùng nông thôn, miền núi, DTTS nƣớc ta, đã có các công trình nghiên cứu cũng nhƣ báo cáo đánh giá. Có thể kể đến mô ̣t số công triǹ h nhƣ: + “Đẩy mạnh công tác phát triển đối với các dân tộc thiểu số” của Nhóm hành động chống đói nghèo do UNDP chủ trì, đã chỉ ra các thách thƣ́c đố i với viê ̣c thƣ̣c hiê ̣n XĐGN , đề xuất các phƣơng pháp để đánh giá mƣ́c nghèo của các DTTS. 4 + Ngân hàng Phát triể n Châu Á - ADB (giƣ̃ bản quyề n ) sách “ Kế t nố i nông dân vớ i thi ̣ trường thông qua sản xuất nông nghiê ̣p theo hợp đồ ng” (Hà Nô ̣i, 9, 2005). Cuố n sách là sƣ̣ đúc kế t tƣ̀ dƣ̣ án Nâng cao hiê ̣u quả thi ̣trƣờng cho ngƣời nghèo đƣơ ̣c tài trơ ̣ bởi DFID (UK), đồ ng tài trơ ̣ là ADB và ADBI (Tokyo) với mu ̣c đích hỗ trơ ̣ kỹ thuâ ̣t vùng cho Lào , Viê ̣t Nam và Campuchia. Cuố n sách đã chỉ ra vai trò của hơ ̣p đồ ng trong điề u phố i sản xuất, phân phố i và bán lẻ sản phẩm giữa những ngƣời tham gia khác nhau trong chuỗi giá trị và t ừ đó chứng minh đƣợc lợi ích của việc sản xuất nông nghiệp theo hợp đồ ng cho nông dân. + Báo cáo “Hội nhập thị trƣờng của nông dân nghèo vùng cao. Khảo sát thực tế ở 12 xã nghèo vùng cao tỉnh Sơn La” (Sơn La, 2/2006) của nhóm nghiên cứu nhỏ gồm các cố vấn của Tổ chức Phát triển Hà lan (SNV), Hội Liên hiệp Phụ nữ, Đoàn Thanh niên và các cán bộ khuyến nông đã tiến hành chuyến đi khảo sát thực tế. Nghiên cứu này là một phần của dịch vụ tƣ vấn mà SNV cung cấp cho Nhóm tƣ vấn tỉnh, trong khuôn khổ Dự án Tiếp cận Thị trƣờng cho Ngƣời nghèo. Mục tiêu của nghiên cứu là mô tả mức độ tiếp cận thị trƣờng của nông dân các xã nghèo, các sản phẩm hiện có và sản phẩm tiềm năng cho xã theo quan điểm của họ. Kết luận chung là ngƣời nghèo thực sự đã ít nhiều hội nhập đƣợc vào thị trƣờng, tuy nhiên mức độ hội nhập phụ thuộc rất nhiều vào một loại sản phẩm (ngô lai) đã thay thế đƣợc sản phẩm lúa và các dịch vụ thiết yếu khác nhƣ khuyến nông, tín dụng và thông tin thị trƣờng cho ngƣời nghèo còn rất hạn chế. - Xoá đói giảm nghèo ở tỉnh Nghệ An hiện nay theo tư tưởng của Hồ Chí Minh (Luâ ̣n văn tố t nghiê ̣p tha ̣c si ̃ Khoa ho ̣c chiń h tri ̣năm 2010, trƣờng Đa ̣i học Khoa học Xã hội và Nhân văn , ĐH Quố c gia Hà Nô ̣i , đăng tải trên website http://www.kilobooks.com). Trong đề tài , tác giả đã tập trung nghiên cƣ́u các giải pháp để xoá đói giảm nghèo ở Nghê ̣ An theo hƣớng 5 nghiên cứu tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về xóa đói, giảm nghèo cũng nhƣ thực trạng đói nghèo, công tác xóa đói, giảm nghèo ở Nghệ An, lý giải một cách khoa học cơ sở lý luận và thực tiễn vấn đề xóa đói, giảm nghèo, vận dụng, phát triển tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về xóa đói, giảm nghèo để đƣa ra các giải pháp phù hợp với thực tiễn địa phƣơng Nghệ An. - Công trình Đánh giá nghèo có sự tham gia của cộng đồng tại Nghệ An của Nhóm Hành động chống đói nghèo (PTF), đã đƣa ra những kết quả nghiên cứu về đói nghèo ở Nghệ An, góp phần cho các quy trình lập kế hoạch với định hƣớng vì ngƣời nghèo ở các cấp chính quyền địa phƣơng. - “Các giải pháp giảm nghèo bền vững, đảm bảo an sinh xã hội góp phần đƣa Nghệ An trở thành tỉnh khá của cả nƣớc” của tác giả Bùi Nguyên Lân , đăng trên website Sở Lao đô ̣ng thƣơng binh xã hô ̣i Nghê ̣ An http://sldtbxhnghean.gov.vn/. Trong bài viế t này , tác giả đã đƣa ra những giải pháp để thƣ̣c hiê ̣n các chin ́ h sách , chƣơng triǹ h đang thƣ̣c hiê ̣n để xoá đói giảm nghèo cho ngƣời nghèo của tỉnh. - Nâng cao khả năng tiếp cận thị trường lao động cho người nghèo ở huyện Con Cuông Tỉnh Nghệ An (Đề tài tố t nghiê ̣p đa ̣i ho ̣c của Đă ̣ng Thi ̣ Thuý Hằng, Trƣờng Đa ̣i ho ̣c Kinh tế Quố c Dân Hà Nô ̣i , năm 2011, đăng tải trên website http://www.atheenah.com/). Đề tài nghiên cƣ́u sâu về thi ̣trƣờng lao đô ̣ng, vai trò của thi ̣trƣờng lao đô ̣ng đố i với ngƣời nghèo và đƣa ra giải pháp để hỗ trợ ngƣời nghèo huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ An tham gia vào thị trƣờng lao đô ̣ng, giúp ngƣời nghèo huyện Con Cuông có việc làm , tạo ra thu nhâ ̣p để thoát nghèo. - Năm 2011, UBND tỉnh Nghê ̣ An cũng đã đƣa ra dƣ̣ thảo để thƣ̣c hiê ̣n chƣơng trình xoá đói giảm nghèo giai đoa ̣n 2011-2015. Dƣ̣ thảo đã đề r a các giải pháp để hỗ trợ ngƣời nghèo trên các mặt : thƣ̣c hiê ̣n tố t các chính sách , 6 chƣơng trin ̀ h XĐGN đang thƣ̣c thi , thƣ̣c hiê ̣n hỗ trơ ̣ ngƣời nghèo đƣơ ̣c tiế p câ ̣n các chính sách an sinh xã hô ̣i … - Tháng 5 năm 2014, Ủy ban nhân dân tỉnh Nghệ An đã xây dựng đề án Giảm nghèo và nâng cao mức sống cho nhân dân vùng miền Tây và vùng ven biển Nghệ An đến năm 2020. Đề án tập trung đánh giá thực trạng, nguyên nhân nghèo đói của ngƣời dân ở vùng miền Tây và vùng ven biển của Nghệ An (là những vùng có điều kiện tự nhiên khắc nghiệt, cơ sở hạ tầng vừa thiếu vừa yếu tốc độ tăng trƣởng kinh tế bình quân hằng năm còn thấp, tỉ lệ nghèo đói luôn ở mức cao hơn so với tỉ lệ nghèo đói bình quân của tỉnh). Từ đó đề ra giải pháp nhằm giảm tỉ lệ nghèo đói và nâng cao mức sống cho ngƣời dân ở những vùng này. 1.1.2. Những kết quả, hạn chế của các công trình trên và một số vấn đề cần được nghiên cứu tiếp Qua các công trình công bố có thể thấy mảng đề tài về XĐGN trong đó có đề tài thực hiện XĐGN cho ngƣờ i nghèo nông thôn đã thu hút đƣợc sự quan tâm, nghiên cứu của nhiều tác giả, của nhiều công trình nghiên cứu. Các nghiên cứu chung về các hoa ̣t đô ̣ng hỗ trơ ̣ XĐGN cho ngƣời nghèo đã khảo sát và chỉ ra nhƣ̃ng nguyên nhân , thách thức trong công tác XĐGN cho ngƣời nghèo vùng nông thôn, miề n núi. Bên ca ̣nh đó đƣa ra các giải pháp tập trung giải quyết vấn đề xóa đói giảm nghèo trực tiếp, trƣớc mắt, nhƣ trợ cấp, tạo việc làm, “cầm tay chỉ việc”…, tuy nhiên chỉ có mô ̣t vài công trình nghiên cứu một cách hệ thống về các giải pháp xóa đói giảm nghèo cho họ một cách lâu dài, bền vững, trong đó có giải pháp quan trọng là giúp họ tiếp cận thị trƣờng, làm cho họ có kiến thức tốt hơn về kinh tế thị trƣờng để họ biết nắm bắt những cơ hội thị trƣờng tạo ra để làm giàu cho bản thân, và cho 7 xã hội. Đề tài này sẽ cố gắng giải quyết một phần nội dung đó: tìm giải pháp hỗ trợ ngƣời nghèo Nghê ̣ An tiếp cận thị trƣờng. Để làm rõ hoa ̣t đô ̣ng hỗ trơ ̣ ngƣời nghèo Nghê ̣ An tiế p câ ̣n thi ̣trƣờng nhằ m giúp ho ̣ XĐGN luận văn tập trung nghiên cứu một số vấn đề sau: - Từ nghiên cứu vai trò của thi ̣trƣờng và vai trò của Nhà nƣớc trong viê ̣c XĐGN cho ngƣời nghèo nói chung và đối với ngƣời nghèo nông thôn nói riêng, luận văn đi sâu nghiên cứu các hoa ̣t đô ̣ng hỗ trơ ̣ ngƣời nghèo nông thôn Nghê ̣ An tiế p câ ̣n thi ̣trƣờng tƣ̀ năm 2006 – 2013, đinh ̣ hƣớng đế n năm 2020. - Đánh giá những thành công cũng nhƣ hạn chế của các hoạt động hỗ trợ ngƣời nghèo nông thôn Nghê ̣ An tiế p câ ̣n thi trƣơ ̣ ̀ ng trong thời gian qua. - Đƣa ra mô ̣t số giải pháp và khuyế n nghi ̣để nâng cao hơn nƣ̃a hiê ̣u quả của các hoạt động hỗ trợ cho ngƣời nghèo nông thôn Nghệ An tiếp cận thị trƣờng trong thời gian tới , góp phần giúp họ thoát k hỏi đói nghèo một cách bề n vƣ̃ng và vƣơn lên làm giàu trên mảnh đấ t quê hƣơng , góp phần đƣa Nghệ An thoát khỏi tin ̉ h nghèo, thƣ̣c hiê ̣n thành công các mu ̣c tiêu phát triể n kinh tế – xã hội, thƣ̣c hiê ̣n mu ̣c tiêu đƣa Nghê ̣ An trở thành trung tâm văn hóa – kinh tế – xã hội của khu vực Bắc Trung Bộ. 1.2. Những vấn đề lý luận cơ bản về hỗ trợ ngƣời nghèo tiếp cận thị trƣờng 1.2.1. Vai trò của thị trường và sự cần thiết hỗ trợ người nghèo nông thôn tiếp cận thị trường 1.2.1.1. Nghèo đói và nguyên nhân đói nghèo ở nông thôn - Khái niệm nghèo đói Nghèo diễn tả sự thiếu cơ hội để có thể sống một cuộc sống tƣơng ứng với các tiêu chuẩn tối thiểu nhất định. Thƣớc đo các tiêu chuẩn này và các nguyên nhân dẫn đến nghèo nàn thay đổi tùy theo địa phƣơng và theo thời 8 gian. Tổ chức Y tế Thế giới định nghĩa nghèo theo thu nhập. Theo đó một ngƣời là nghèo khi thu nhập hàng năm ít hơn một nửa mức thu nhập bình quân trên đầu ngƣời hàng năm (Per Capita Incomme, PCI) của quốc gia. Để có một cái nhìn tổng quan về các vấn đề của các nƣớc đang phát triển, Robert McNamara, khi là giám đốc của Ngân hàng Thế giới, đã đƣa ra khái niệm nghèo tuyệt đối. Ông định nghĩa khái niệm nghèo tuyệt đối nhƣ sau: "Nghèo ở mức độ tuyệt đối... là sống ở ranh giới ngoài cùng của tồn tại. Những ngƣời nghèo tuyệt đối là những ngƣời phải đấu tranh để sinh tồn trong các thiếu thốn tồi tệ và trong tình trạng bỏ bê và mất phẩm cách vƣợt quá sức tƣởng tƣợng mang dấu ấn của cảnh ngộ may mắn của giới trí thức chúng ta." Tại Hội nghị chống đói nghèo khu vực Châu Á- Thái Bình Dƣơng do ESCAP tổ chức tại Băng Cốc, Thái Lan tháng 9/1993 đã đƣa ra khái niệm về nghèo, theo đó: “Nghèo là tình trạng một bộ phận dân cư không được hưởng và thỏa mãn các nhu cầu cơ bản của con người mà những nhu cầu này đã được xã hội thừa nhận tuỳ theo trình độ phát triển kinh tế- xã hội và phong tục tập quán của địa phương” [18]. Nghèo đƣợc định nghĩa dựa vào hoàn cảnh xã hội của cá nhân, nghèo không chỉ đơn giản là mức thu nhập thấp mà còn thiếu thốn trong việc tiếp cận dịch vụ, nhƣ giáo dục, văn hóa, thuốc men, không chỉ thiếu tiền mặt, thiếu những điều kiện tốt hơn cho cuộc sống mà còn thiếu thể chế kinh tế thị trƣờng hiệu quả, trong đó có các thị trƣờng đất đai, vốn và lao động cũng nhƣ các thể chế nhà nƣớc đƣợc cải thiện có trách nhiệm giải trình và vận hành trong khuôn khổ pháp lý minh bạch cũng nhƣ một môi trƣờng kinh doanh thuận lợi. Mức nghèo còn là tình trạng đe dọa bị mất những phẩm chất quý giá, đó là lòng tin và lòng tự trọng. Đối với Việt Nam, Chính phủ Việt Nam đã 5 lần nâng mức chuẩn nghèo trong thời gian từ 1993 đến đầu năm 2011. Theo Quyết định số 143/2001/QĐTTg của Thủ tƣớng Chính phủ ngày 27 tháng 9 năm 2001, trong đó phê duyệt 9 "Chƣơng trình mục tiêu quốc gia xóa đói và giảm nghèo giai đoạn 20012005", thì những hộ gia đình có thu nhập bình quân đầu ngƣời ở khu vực nông thôn miền núi và hải đảo từ 80.000 đồng/ngƣời/tháng (960.000 đồng/ngƣời/năm) trở xuống là hộ nghèo, ở khu vực nông thôn đồng bằng những hộ gia đình có thu nhập bình quân đầu ngƣời từ 100.000 đồng/ngƣời/tháng (1.200.000 đồng/ngƣời/năm) trở xuống là hộ nghèo, ở khu vực thành thị những hộ có thu nhập bình quân đầu ngƣời từ 150.000 đồng/ngƣời/tháng (1.800.000 đồng/ngƣời/năm) trở xuống là hộ nghèo. Theo Quyết định số 170/2005/QĐ-TTg của Thủ tƣớng Chính phủ ngày 8 tháng 7 năm 2005 về việc ban hành chuẩn nghèo áp dụng cho giai đoạn 2006-2010 thì ở khu vực nông thôn những hộ có mức thu nhập bình quân từ 200.000 đồng/ngƣời/tháng (2.400.000 đồng/ngƣời/năm)trở xuống là hộ nghèo, ở khu vực thành thị những hộ có thu nhập bình quân từ 260.000 đồng/ngƣời/tháng (dƣới 3.120.000 đồng/ngƣời/năm) trở xuống là hộ nghèo. Quyết định số 9/2011/QĐ-TTG của Thủ tƣớng Chính phủ về việc ban hành chuẩn hộ nghèo, hộ cận nghèo áp dụng cho giai đoạn 2011 - 2015 nhƣ sau: * Ở nông thôn: + Hộ nghèo là hộ có mức thu nhập bình quân từ 400.000 đồng/ngƣời/tháng (từ 4,8 triệu đồng/ngƣời/năm) trở xuống. + Hộ cận nghèo là hộ có mức thu nhập bình quân từ 401.000 đồng đến 520.000 đồng/ngƣời/tháng. * Ở thành thị: + Hộ nghèo là hộ có mức thu nhập bình quân từ 500.000 đồng/ngƣời/tháng (từ 6 triệu đồng/ngƣời/năm) trở xuống. + Hộ cận nghèo là hộ có mức thu nhập bình quân từ 501.000 đồng đến 650.000 đồng/ngƣời/tháng. 10 - Nguyên nhân đói nghèo ở nông thôn Sự đói nghèo của ngƣời dân nông thôn có các nguyên nhân nhƣ: do điều kiện tự nhiên (về đất đai, khí hậu, vị trí địa lý); do không có khả năng lao động (ốm đau, bệnh bẩm sinh, tuối cao, trình độ thấp…); do không đƣợc tiếp cận các nguồn lực để tiến hành sản xuất (đất đai, vốn, khoa học kỹ thuật…); do năng suất lao động thấp, chất lƣợng lao động chƣa cao...; sản phẩm làm ra chƣa tiếp cận đƣợc với thị trƣờng (do chƣa đáp ứng đƣợc nhu cầu của thị trƣờng, sản phẩm bị ép giá…), do sự phân hóa trong nền kinh tế thị trƣờng (KTTT). Nông thôn là khu vƣ̣c chủ yế u sinh số ng bằ ng nghề nông, điạ bàn thƣờng cách xa các trung tâm kinh tế , xã hội. Chính những điều này đã có ảnh hƣởng đến điều kiện sống, trình độ, mƣ́c đô ̣ nhâ ̣n thƣ́c của ngƣời dân nơi đây đố i với xã hội nói chung , với các phƣơng pháp , cách thức sản xuất tiên tiến , hiê ̣n đa ̣i nói riêng. Do trin ̀ h đô ̣ dân trí còn thấ p đã ảnh hƣởng đế n viê ̣c ho ̣c tâ ̣p, tiế p thu các phƣơng pháp sản xuất, dẫn đế n năng suấ t lao đô ̣ng thấ p. Có những vùng nông thôn điều kiện khí hậu , đấ t đai… rấ t khắ c nghiê ̣t , khô cằ n . Nhƣ̃ng vùng này , ngƣời dân gă ̣p rấ t nhiề u khó khăn trong viê ̣c thƣ̣c hiê ̣n trồ ng tro ̣t, chăn nuôi. Sản xuất nông nghiệp theo hƣớng hàng hoá là gần nhƣ không thể , nế u sản xuấ t nông nghiê ̣p ở nhƣ̃ng vùng này , chi phí sẽ rấ t cao, không thể mang la ̣i lơ ̣i nhuâ ̣n cho bà con . Vì vậy , nế u không có đinh ̣ hƣớng và tổ chƣ́c cho bà con phát triể n nhƣ̃ng ngành phi nông nghiê ̣p , thì sự nghèo đói luôn dai dẳng với những ngƣời dân nơi đây. Nông nghiê ̣p là ngành cung cấ p lƣơng thƣ̣c , thƣ̣c phẩ m cho toàn xã hô ̣i , là nguyên liệu đầu vào cho các ngành công nghiệp chế biến . Nhƣng ngƣời nông dân luôn chiụ thua thiê ̣t khi bán các sản phẩm nông sản mà mình làm ra . Thƣ̣c tra ̣ng “đƣơ ̣c mùa , mấ t giá” luôn ám ảnh bà con nông dân , mấ t mùa đói kém đã đành , đƣơ ̣c mùa cũng chiụ thua thiê ̣t đủ đƣờng , ngƣời nông dân vố n 11 đã vấ t vả , nay càng vấ t vả hơn do bị thƣơng lái chèn ép trên thị trƣờng . Bên cạnh đó, do chỉ mới đầ u tƣ vào sản xuấ t nên các nông sản bán ra hầ u nhƣ ở dạng thô, giá trị gia tăng thấp , vì vậy mà giá thành sản phẩm cũng không thể bán cao đƣợc. Một khó khăn nữa cho ngƣời nông dân khiến cho khi họ sản xuất đƣợc các sản phẩm rồi nhƣng vẫn khó tiêu thụ đó là khả năng tiếp cận về thông tin thị trƣờng và khả năng tiếp cận với thị trƣờng của họ. Nông dân gặp rất nhiều khó khăn trong việc tiếp cận thông tin thị trƣờng và tìm đầu ra cho sản phẩm. Để phát triển nền nông nghiệp hàng hóa có hiệu quả, khả năng cạnh tranh cao thì vấn đề quan trọng là phải nghiên cứu, mở rộng thị trƣờng tiêu thụ, đáp ứng đƣợc các yêu cầu ngày càng khắt khe của khách hàng. Trong xu thế phát triển hiện đại, mọi quá trình sản xuất đều do thị trƣờng quyết định chứ không phải chỉ làm những gì mình có. Cho nên cần định hƣớng cho nông dân sản xuất cái gì, sản xuất nhƣ thế nào, bán cho ai. Việc sản xuất phải xuất phát từ thị trƣờng, do thị trƣờng và vì thị trƣờng quyết định. Nếu nhƣ kinh tế thời tự cung tự cấp, sản xuất với mục đích tự phục vụ nhu cầu, hàng hoá ít có sự trao đổi, tƣ duy sản xuất khép kín; thời kinh tế kế hoạch hoá tập trung sản xuất theo chỉ tiêu kế hoạch với mục đích phục vụ Nhà nƣớc, hàng hoá làm ra phải giao nộp sản phẩm, Nhà nƣớc thống nhất thu mua; còn ở thời kinh tế thị trƣờng, bà con sản xuất cái do thị trƣờng mách bảo với mục đích phục vụ nhu cầu thị trƣờng, hàng hoá tự do trao đổi, tƣ duy sản xuất cũng phải năng động, sáng tạo. Hiê ̣n ta ̣i, sản xuất nông nghiệp vẫn còn ở tình trạng lạc hậu , phụ thuộc nhiều vào thời tiết, khi có dich ̣ bê ̣nh xảy ra trên cây, con bà con nông dân tƣ̣ xƣ̉ lý bằ ng cách ra các cửa hàng thuốc để mua thuốc rồi về tự chữ a cho cây, con bi ̣bê ̣nh. Nhƣng do trin ̀ h đô ̣ của bà con nông dân còn thấ p và các cƣ̉a hàng bán thuố c không đảm bảo, thuố c giả nên làm cho tiǹ h hiǹ h dich ̣ bê ̣nh càng diễn biế n xấ u hơn, dẫn đế n mấ t mùa, mấ t vố n. Có thể thấy, với việc trồng trọt, chăn nuôi còn 12 dựa vào kinh nghiệm, còn mang tính phong trào, chƣa thực sự đƣa khoa học kỹ thuật vào canh tác nên năng suất lao động thấp, khả năng dịch bệnh xảy ra cao, mấ t mùa, đói nghèo xảy ra nhƣ cái vòng luẩ n quẩ n đố i vớài bcon. Ngoài ra, sản xuất nông nghiệp ở nông thôn hầu hết đang đƣợc thực hiện trên quy mô nhỏ, ruộng đất manh mún, diện tích ao hồ bé, đủ canh tác với quy mô của từng hộ gia đình. Hiện nay, theo tiêu chuẩn của thế giới, Việt Nam là một trong những quốc gia có mức độ manh mún đất đai cao nhất so với các quốc gia trong khu vực và trên thế giới. Diện tích đất sản xuất nông nghiệp bình quân đầu ngƣời trên thế giới là 0.52 ha, trong khu vực là 0.36 ha thì ở Việt Nam là 0.25 ha. Trong giai đoạn 10 năm (2001 - 2010), diện tích đất nông nghiệp có xu hƣớng giảm. Theo số liệu của Tổng cục Quản lý đất, Bộ Tài nguyên Môi trƣờng, bình quân mỗi năm đất nông nghiệp giảm gần 100 nghìn hécta, đặc biệt năm 2007 giảm 120 nghìn hécta. Cùng với đó là sự gia tăng dân số ở Việt Nam trong những năm vừa qua nhất là dân số ở vùng nông thôn làm cho bình quân đất sản xuất trên đầu ngƣời ngày càng giảm mạnh. Năm 2000 trung bình diện tích đất nông nghiệp tính trên đầu ngƣời là 680m2, năm 2005: 630m2, năm 2011: 437m2. (Nguồn: Niên giám thống kê các năm). Cùng với sự sụt giảm trong diện tích bình quân đầu ngƣời là sự thu hẹp về quy mô sản xuất; theo Viện Chính sách và Chiến lƣợc phát triển nông nghiệp và nông thôn (1999), 70.36% hộ nông dân có diện tích canh tác khoảng 0.5ha; chỉ có 3.46% số hộ có diện tích canh tác lớn hơn 3ha. Đến năm 2010, tỷ lệ hộ có diện tích đất canh tác nhỏ hơn 0.5ha có giảm nhƣng không đáng kể: cả nƣớc tỷ lệ này vẫn là 67.38%. Trong đó, Đồng bằng sông Hồng đạt tỷ lệ cao nhất với 94.46%, Miền núi phía Bắc: 63.9%, Bắc Trung Bộ và Duyên hải miền Trung: 79.54%, Tây Nguyên: 24.08%. Đông Nam Bộ: 35.48%, Đồng bằng sông Cửu Long: 47.96%. Theo Điều tra nông thôn của dự án DANIDA với bộ số liệu Điều tra tiếp cận nguồn lực của hộ gia đình Việt Nam 13 (VARHS) đƣợc tiến hành điều tra trên địa bàn 12 tỉnh của Việt Nam trong khoảng thời gian từ tháng 7 - 9/2008 đến tháng 6-8/2010 tại 12 tỉnh cho thấy diện tích đất canh tác trung bình của một hộ nông dân là 0.85ha, trung bình mỗi hộ có 4,7 mảnh đất khác nhau, tổng khoảng cách từ nơi ở đến ruộng của các hộ nông dân khoảng 4,7km. Bảng 1.1. Thực trạng manh mún đất đai năm 2010 Diện tích đất canh tác (ha) (trung bình) Số mảnh đất Tổng khoảng cách đến các mảnh (m) Lào Cai 1.06 5.1 6,499 Phú Thọ 0.51 6.2 4,084 Lai Châu 0.95 5.3 9,655 Điện Biên 1.19 6.1 12,196 Nghệ An 0.68 4.8 3,871 Quảng Nam 0.36 4.5 3,180 Khánh Hòa 1.00 3.5 4,242 Đắk Lắk 1.47 3.9 5,754 Đắk Nông 2.61 3.1 7,188 Lâm Đồng 1.37 2.9 5,036 Long An 1.52 3.0 2,298 Đồng bằng phía Bắc 0.41 5.5 4,034 Miền núi phía Bắc 1.06 5.5 9,602 Tây Nguyên 1.83 3.4 6,066 Đồng bằng phía Nam 0.94 3.7 2,828 Total 0.85 4.7 4,766 Tỉnh Nguồn: Số liệu của dự án DANIDA [8] 14