Tài liệu Hịch tướng sĩ

PhÇn II: V¡N HäC TRUNG §¹I HÞCH T¦íNG SÜ V¡N (TrÇn Quèc TuÊn) Tr−íc hÕt cÇn ph¶i x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña t¸c phÈm ®Ó thÊy râ tÇm vãc HÞch t−íng sÜ v¨n. TÇm vãc bμi hÞch cña TrÇn Quèc TuÊn ®−îc ®o b»ng gi¸ trÞ lÞch sö vμ gi¸ trÞ v¨n häc. Nã ®øng ë ®Ønh cao cña v¨n ch−¬ng yªu n−íc, cña v¨n ch−¬ng chÝnh luËn ViÖt Nam. ThiÕu nã, khã h×nh dung ®−îc g−¬ng mÆt v¨n häc thêi ®¹i §«ng A (1) . Trong hoμn c¶nh ®¹o qu©n M«ng−Nguyªn ®ang ngÊp nghÐ ë biªn thuú chuÈn bÞ x©m l−îc §¹i ViÖt lÇn thø hai (1285), TrÇn Quèc TuÊn cÇm g−¬m hay cÇm bót th× còng ®Òu nh»m môc ®Ých lμ chiÕn ®Êu vμ chiÕn th¾ng kÎ thï x©m l−îc. Con ng−êi tõng cÇm g−¬m kh¼ng kh¸i nãi víi vua TrÇn : "NÕu bÖ h¹ muèn hμng, tr−íc hÕt h·y chÐm ®Çu t«i ®i ®·" th× khi cÇm bót còng sÏ cïng mét dòng khÝ Êy. ChÝnh v× vËy t− t−ëng chñ ®¹o cña bμi hÞch lμ nªu cao tinh thÇn quyÕt chiÕn, quyÕt th¾ng kÎ thï x©m l−îc. TÊt c¶ c¸c phÇn, tÊt c¶ nghÖ thuËt v¨n ch−¬ng cña bμi hÞch ®Òu nh»m ®¹t tíi t− t−ëng chñ ®¹o nμy. Cã thÓ thÊy ph−¬ng ph¸p thuyÕt phôc xuyªn suèt bμi hÞch lμ khÝch lÖ nhiÒu mÆt nh−ng tËp trung vμo mét h−íng, v¹ch râ c¸i sai cÇn phª ph¸n vμ chØ râ c¸i ®óng cÇn lμm, kÕt hîp gi÷a t×nh c¶m vμ nguyªn t¾c. Më ®Çu bμi hÞch, ®Ó khÝch lÖ lßng hy sinh dòng c¶m, ý chÝ c«ng danh, t¸c gi¶ nªu nh÷ng tÊm g−¬ng trong sö s¸ch. Nh÷ng tÊm g−¬ng nμy thuéc nhiÒu tÇng líp, cã ë mäi thêi. Nh÷ng quan to, th©n cËn nhμ vua nh− Kû TÝn, Dù Nh−îng, nh÷ng bÒ t«i xa, nh÷ng ng−êi th−êng nh− C¶o Khanh, KÝnh §øc. X−a th× cã g−¬ng ®êi H¸n, ®êi §−êng, nay th× cã g−¬ng ®êi Nguyªn, ®êi Tèng. C¸ch nªu g−¬ng Êy cèt ®Ó t−íng sÜ thÊy ai còng cã thÓ lËp c«ng danh "cïng trêi ®Êt mu«n ®êi bÊt hñ". Trªn quan ®iÓm d©n téc, chóng ta cã thÓ tiÕc khi t¸c gi¶ kh«ng lÊy nh÷ng tÊm g−¬ng ngay trong lÞch sö n−íc nhμ vμ ngay tõ cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn thêi ®ã. Tuy nhiªn, l¹i ph¶i thÊy r»ng môc ®Ých cña ®o¹n ®Çu bμi hÞch lμ khÝch lÖ lßng hy sinh dòng c¶m, ý chÝ lËp c«ng danh − mét lÏ sèng lý t−ëng cña con ng−êi thêi bÊy giê, chø ch−a nh»m khÝch lÖ tinh thÇn d©n téc. KhÝch lÖ lßng c¨m thï giÆc, tinh thÇn yªu n−íc bÊt khuÊt lμ néi dung cña nh÷ng ®o¹n tiÕp theo. §Ó g©y lßng c¨m thï, lßng tù träng, tù t«n d©n téc, sau khi nªu g−¬ng trong sö s¸ch, ng−êi viÕt quay vÒ víi thùc tÕ tr−íc m¾t v¹ch râ téi ¸c vμ sù ngang ng−îc cña kÎ thï. Nh÷ng h×nh t−îng "l−ìi có diÒu", "th©n dª chã" chØ sø Nguyªn cho thÊy nçi c¨m giËn vμ lßng khinh bØ giÆc cña t¸c gi¶. §ång thêi ®Æt nh÷ng h×nh t−îng ®ã trong thÕ t−¬ng quan "l−ìi có diÒu" − "sØ m¾ng triÒu ®×nh", "th©n dª chã" − "b¾t n¹t tÓ phô", TrÇn Quèc TuÊn ®· chØ ra nçi nhôc lín khi chñ quyÒn ®Êt n−íc bÞ x©m ph¹m. Nh÷ng (1) Thêi ®¹i §«ng A lμ thêi ®¹i nhμ TrÇn. Ch÷ TrÇn, theo H¸n tù gåm ch÷ §«ng ( ) vμ ch÷ A ( ). 50 dÉn chøng t¸c gi¶ ®−a ra ®Òu cã trong thùc tÕ h»ng ngμy, nh·n tiÒn, mäi ng−êi tõng chøng kiÕn. Sö chÐp n¨m 1276, Nguyªn ThÕ Tæ sai ng−êi sang b¶o vua TrÇn ph¶i theo s¸u kho¶n nh− b¾t d©n, gióp qu©n..., n¨m 1277 Sμi Xu©n ®i sø buéc ta ph¶i lªn tËn biªn giíi ®ãn r−íc. N¨m 1281, Xu©n l¹i sang sø, c−ìi ngùa ®i th¼ng vμo cöa D−¬ng Minh, qu©n sÜ Thiªn Tr−êng ng¨n l¹i, bÞ Xu©n lÊy roi ®¸nh to¹c c¶ ®Çu. Vua sai Th−îng t−íng Th¸i s− TrÇn Quang Kh¶i ®Õn sø qu¸n tiÕp, Xu©n n»m khÓnh, kh«ng dËy... Nh÷ng hμnh ®éng ngang ng−îc cña giÆc ®· g©y nªn sù c¨m phÉn cao ®é trong mäi tÇng líp nh©n d©n. ChØ cÇn nh¾c l¹i mét vμi sù viÖc "sø giÆc ®i l¹i nghªnh ngang ngoμi ®−êng. Uèn l−ìi có diÒu mμ sØ m¾ng triÒu ®×nh, ®em th©n dª chã mμ b¾t n¹t tÓ phô, th¸c mÖnh Hèt TÊt LiÖt mμ ®ßi ngäc lôa, ®Ó tho¶ lßng tham kh«ng cïng, gi¶ hiÖu V©n Nam v−¬ng mμ thu b¹c vμng, ®Ó vÐt cña kho cã h¹n", TrÇn Quèc TuÊn ®· kh¬i dËy c¶ khèi c¨m hên ®ang trμo s«i trong lßng c¸c t−íng sÜ. Kh¸c víi nh÷ng ng−êi viÕt sö ghi chÐp sù viÖc mét c¸ch kh¸ch quan, khi nªu hμnh ®éng b¹o ng−îc cña kÎ thï, t¸c gi¶ nh− muèn trót tÊt c¶ nçi uÊt hËn cña b¶n th©n lªn tõng lêi, tõng ch÷. Lßng c¨m thï giÆc cña TrÇn Quèc TuÊn truyÒn tíi t−íng sÜ nh− luång giã thæi bïng ngän löa vèn ®· ®−îc ®æ thªm dÇu. §Ó khÝch lÖ ý thøc tr¸ch nhiÖm vμ nghÜa vô cña mçi ng−êi ®èi víi ®¹o vua t«i còng nh− t×nh cèt nhôc, bμi hÞch ®· nªu lªn mèi ©n t×nh gi÷a chñ vμ t−íng. Quan hÖ gi÷a TrÇn Quèc TuÊn vμ t−íng sÜ, tÊt nhiªn lμ quan hÖ gi÷a ng−êi trªn ®èi víi kÎ d−íi − ®iÒu nμy kh«ng cã g× l¹ trong chÕ ®é phong kiÕn. §¸ng l−u ý ë ®©y lμ bªn c¹nh mèi quan hÖ thÇn chñ, t¸c gi¶ cßn nh¾c ®Õn mèi quan hÖ kh¸c s©u s¾c h¬n. §ã lμ mèi quan hÖ ©n nghÜa thuû chung cña nh÷ng ng−êi cïng c¶nh ngé "lóc trËn m¹c th× cïng nhau sèng chÕt, lóc nhμn h¹ th× cïng nhau vui c−êi". Nªu mèi quan hÖ gi÷a nh÷ng ng−êi cïng c¶nh "sinh ra ph¶i thêi lo¹n l¹c, lín lªn gÆp buæi gian nan", bμi hÞch kh«ng chØ t¸c ®éng tíi nhËn thøc mμ cßn t¸c ®éng m¹nh mÏ tíi t×nh c¶m ng−êi ®äc. KhÝch lÖ nhiÒu mÆt, t¸c gi¶ vÉn nh»m vμo mét h−íng chñ yÕu : KhÝch lÖ lßng yªu n−íc bÊt khuÊt. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mμ bao t©m huyÕt, bót lùc cña TrÇn Quèc TuÊn dån vμo ®o¹n : "Ta th−êng tíi b÷a quªn ¨n, nöa ®ªm vç gèi, ruét ®au nh− c¾t, n−íc m¾t ®Çm ®×a ; chØ c¨m tøc ch−a x¶ thÞt lét da, nuèt gan, uèng m¸u qu©n thï. DÉu cho tr¨m th©n nμy ph¬i ngoμi néi cá, ngh×n x¸c nμy gãi trong da ngùa, ta còng vui lßng". Chóng ta h·y so s¸nh ®o¹n hÞch trªn víi ®o¹n th− cña gi¸o hoμng La M· G¬rªgoa IX göi c¸c tÝn ®å C¬ §èc gi¸o − ®o¹n th− cã ý nghÜa nh− lêi hÞch hiÖu triÖu tæ chøc ThËp tù qu©n chèng M«ng − Nguyªn : "NhiÒu viÖc khiÕn ta lo l¾ng nh− nh÷ng viÖc ®¸ng buån ë ®Êt th¸nh, nh÷ng mèi lo ©u cña gi¸o héi, t×nh h×nh ®¸ng th−¬ng cña ®Õ quèc La M·. Nh−ng ta nguyÖn quªn hÕt lo ©u ®ã mμ chó t©m ®Õn c¸i ho¹ T¸c Ta, sî r»ng hiÖn nay uy danh cña ®¹o C¬ §èc sÏ bÞ bän T¸c Ta tiªu diÖt mÊt. NghÜ ®Õn ®ã lμ ta x−¬ng n¸t tuû kh«, th©n gÇy søc kiÖt, ®au xãt v« cïng, khiÕn ta kh«ng biÕt lμm g× ®©y" (1) . Lêi v¨n trong bøc th− vμ lêi hÞch ®Òu thÓ hiÖn lßng c¨m thï cao ®é. Nh÷ng h×nh t−îng "tíi b÷a quªn ¨n", "nöa ®ªm vç gèi", "ruét ®au nh− c¾t", "n−íc m¾t ®Çm ®×a" trong bμi hÞch còng nh− nh÷ng h×nh t−îng "x−¬ng n¸t tuû kh«", "th©n gÇy søc kiÖt" trong ®o¹n th− ®Òu cã gi¸ trÞ kh¾c ho¹ nçi ®au vμ lßng c¨m thï kh«ng ®éi trêi chung cïng giÆc T¸c Ta. ThÕ nh−ng, cïng c¨m giËn trμo s«i mμ mét bªn th× bÊt lùc : "®au xãt v« cïng khiÕn ta kh«ng biÕt lμm g× ®©y", cßn mét bªn th× mμi s¾c thªm ý chÝ (1) DÉn theo Hμ V¨n TÊn, Ph¹m ThÞ T©m. Cuéc kh¸ng chiÕn chèng x©m l−îc M«ng−Nguyªn thÕ kû XIII, NXB Khoa häc x· héi, 1972, tr. 50. 51 vμ quyÕt t©m ®¸nh giÆc, dï ph¶i chÕt ®Õn tr¨m lÇn, ngh×n lÇn còng xin lμm. ChÝnh v× vËy lêi v¨n trong bøc th− thèng thiÕt mμ bi th−¬ng cßn lêi v¨n trong bμi hÞch th× kiªn c−êng vμ bi tr¸ng. C¨m thï ph¶i diÖt giÆc, yªu n−íc ph¶i chiÕn ®Êu, ®ã míi lμ môc ®Ých cao c¶ mμ t¸c gi¶ bμi hÞch h−íng tíi ®Ó ®éng viªn khÝch lÖ mäi ng−êi. §o¹n v¨n thÓ hiÖn nçi lßng vÞ chñ t−íng lμ ®o¹n tuyÖt bót. §ã kh«ng chØ ®¬n thuÇn lμ tμi nghÖ tuyÖt vêi cña mét ngßi bót viÕt v¨n luËn chiÕn, ®ã cßn lμ sù ph¶n ¸nh nh÷ng tiªu ®iÓm chãi ngêi nhÊt cña mét tÊm lßng ¸i quèc. Trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn, phÇn ®«ng t−íng sÜ ®Òu cã tÊm lßng vμ quyÕt t©m nh− TrÇn Quèc TuÊn, nh−ng kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng kÎ hoang mang, ho¶ng sî. LÇn thø nhÊt ®¸nh M«ng−Nguyªn, giÆc ®ang h¨ng, ta t¹m thêi rót lui, TrÇn Th¸i T«ng hái kÕ quan ®¹i thÇn TrÇn NhËt H¹o, NhËt H¹o khiÕp sî ®Õn nçi kh«ng ®øng dËy ®−îc chØ kÞp lÊy ngãn tay chÊm n−íc viÕt hai ch÷ "nhËp Tèng" (®Çu hμng nhμ Tèng) ë m¹n thuyÒn. Trong cuéc kh¸ng chiÕn lÇn hai, cã nh÷ng kÎ th«ng minh, tμi giái nh− TrÇn Ých T¾c ®· hÌn nh¸t ®em c¶ nhμ ®Çu hμng giÆc. Lμ ng−êi l·nh ®¹o cuéc kh¸ng chiÕn, H−ng §¹o V−¬ng ®· sím nhËn ra nh÷ng diÔn biÕn phøc t¹p cña t×nh h×nh. ChÝnh v× vËy, trong bμi hÞch «ng tËp trung phª ph¸n s©u s¾c, m¹nh mÏ t− t−ëng bμng quan tr−íc thêi cuéc, sù ham vui ch¬i h−ëng l¹c mμ quªn mÊt nguy c¬ bÞ diÖt vong. Khi phª ph¸n nh÷ng biÓu hiÖn sai trong hμng ngò t−íng sÜ, TrÇn Quèc TuÊn ®· ®øng trªn lËp tr−êng trung qu©n ¸i quèc. Mét mÆt «ng xuÊt ph¸t tõ nghÜa vua t«i, ®¹o thÇn chñ ®Ó phª ph¸n : "nay c¸c ng−¬i nh×n chñ nhôc mμ kh«ng biÕt lo". MÆt kh¸c «ng xuÊt ph¸t tõ tr¸ch nhiÖm cña ng−êi d©n ®èi víi Tæ quèc ®Ó v¹ch râ nh÷ng sai lÇm : "thÊy n−íc nhôc mμ kh«ng biÕt thÑn. Lμm t−íng triÒu ®×nh ph¶i hÇu qu©n giÆc mμ kh«ng biÕt tøc ; nghe nh¹c th¸i th−êng ®Ó ®·i yÕn nguþ sø mμ kh«ng biÕt c¨m". Trong hoμn c¶nh lÞch sö lóc bÊy giê, lËp tr−êng phª ph¸n cña t¸c gi¶ lμ ®óng ®¾n vμ tiÕn bé. §Ó thuyÕt phôc mäi ng−êi thÊy râ ®óng sai b»ng lý lÏ, nhËn thøc, TrÇn H−ng §¹o nªu lªn mèi quan hÖ tÊt yÕu gi÷a nguyªn nh©n vμ kÕt qu¶. T¸c gi¶ sö dông tμi t×nh c¸c liªn tõ. §Çu c©u nguyªn nh©n lμ c¸c liªn tõ nªu gi¶ thiÕt : "nÕu", "hoÆc", trong c©u chØ kÕt qu¶ lμ c¸c tõ kh¼ng ®Þnh : "th×", "ch¼ng nh÷ng", "mμ". Sù h« øng gi÷a c¸c tõ chØ quan hÖ cã t¸c dông lμm næi bËt nguyªn nh©n cña viÖc lμm sai tr¸i nhÊt ®Þnh sÏ dÉn ®Õn hËu qu¶ tai h¹i. Còng ®Ó thuyÕt phôc mäi ng−êi nhËn râ ph¶i tr¸i, ®óng sai, t¸c gi¶ ®· sö dông ph−¬ng ph¸p so s¸nh ®èi lËp. §èi lËp ý trong c©u : "nh×n chñ nhôc mμ kh«ng biÕt lo, thÊy n−íc nhôc mμ kh«ng biÕt thÑn. Lμm t−íng triÒu ®×nh ph¶i hÇu qu©n giÆc mμ kh«ng biÕt tøc ; nghe nh¹c th¸i th−êng ®Ó ®·i yÕn nguþ sø mμ kh«ng biÕt c¨m". Nh÷ng h×nh t−îng còng ®−îc ®Æt trong thÕ t−¬ng ph¶n : "cùa gμ trèng" / "¸o gi¸p", "mÑo cê b¹c" / "m−u l−îc nhμ binh". "Ph¶i nãi r»ng c¸ch liªn hÖ "r−îu ngon" víi viÖc "lμm cho giÆc say chÕt", "tiÕng h¸t hay" víi viÖc "lμm cho giÆc ®iÕc tai", lμ kh«ng t−¬ng xøng vÒ mÆt l« gÝch. Nh−ng chÝnh nhê nh− vËy mμ tÝnh chÊt phi lý cña viÖc ¨n ch¬i lóc nμy béc lé râ rÖt h¬n bao giê hÕt ! Vμ ®ã lμ nghÖ thuËt biÖn luËn tμi t×nh cña TrÇn H−ng §¹o" (TrÇn §×nh Sö). Ph−¬ng ph¸p t−¬ng ph¶n ®−îc sö dông víi ph−¬ng ph¸p so s¸nh. So s¸nh gi÷a ta vμ ®Þch, ta th× nghÜa t×nh s©u nÆng, ®Þch th× ngang ng−îc, tμn b¹o. So s¸nh gi÷a hai viÔn c¶nh, ®Çu hμng thÊt b¹i th× mÊt tÊt c¶, chiÕn ®Êu th¾ng lîi th× ®−îc c¶ chung vμ riªng. Tõ lêi v¨n dÞch kh¸ s¸t cã thÓ thÊy khi nªu viÔn c¶nh ®Çu hμng thÊt b¹i, TrÇn Quèc TuÊn sö dông tõ ng÷ mang tÝnh chÊt phñ ®Þnh : "kh«ng cßn", "còng mÊt", "bÞ tan", 52 "còng khèn". Cßn khi nªu viÔn c¶nh chiÕn ®Êu th¾ng lîi, t¸c gi¶ dïng nh÷ng tõ ng÷ mang tÝnh chÊt kh¼ng ®Þnh : "m·i m·i v÷ng bÒn", "®êi ®êi h−ëng thô", "kh«ng bÞ mai mét", "sö s¸ch l−u th¬m". §iÒu ®¸ng l−u ý lμ trong khi sö dông ph−¬ng ph¸p so s¸nh t−¬ng ph¶n, ng−êi viÕt rÊt hiÓu quy luËt nhËn thøc. C¸ch ®iÖp tõ, ®iÖp ý t¨ng tiÕn, cã t¸c dông nªu bËt vÊn ®Ò tõ nh¹t ®Õn ®Ëm, tõ n«ng ®Õn s©u. Cø tõng b−íc, tõng b−íc t¸c gi¶ ®−a ng−êi ®äc thÊy râ ®óng sai : nhËn ra ®−êng ph¶i tr¸i. Sau khi phª ph¸n nh÷ng biÓu hiÖn sai, v¹ch râ nguy c¬ x©m l−îc, TrÇn Quèc TuÊn chØ cho t−íng sÜ nh÷ng viÖc cÇn lμm, nh÷ng nhiÖm vô víi môc tiªu cô thÓ. Tr−íc hÕt, cÇn ph¶i nªu cao tinh thÇn c¶nh gi¸c. Ph¶i c¶nh gi¸c nh− n»m trªn ®èng cñi cã måi löa ë d−íi. Ph¶i lo xa nh− "kiÒng canh nãng mμ thæi rau nguéi", kh«ng ®−îc ®Ó n−íc ®Õn ch©n míi nh¶y. Tinh thÇn c¶nh gi¸c ph¶i thÓ hiÖn b»ng hμnh ®éng : "huÊn luyÖn qu©n sÜ, tËp d−ît cung tªn, khiÕn cho ng−êi ng−êi giái nh− Bμng M«ng, nhμ nhμ ®Òu lμ HËu NghÖ". ViÖc luyÖn tËp binh th− ph¶i ®¹t tíi møc bªu ®−îc ®Çu Hèt TÊt LiÖt : lμm r÷a thÞt V©n Nam V−¬ng. Lêi khuyªn r¨n, sù giao nhiÖm vô cña ng−êi chñ t−íng ®−îc diÔn ®¹t b»ng nh÷ng h×nh t−îng sinh ®éng, thËt gîi c¶m, dÔ hiÓu. Nh÷ng h×nh t−îng "ng−êi ng−êi giái nh− Bμng M«ng, nhμ nhμ ®Òu lμ HËu NghÖ", "bªu ®Çu Hèt TÊt LiÖt n¬i cöa khuyÕt, lμm r÷a thÞt V©n Nam V−¬ng ë C¶o Nhai" ®· truyÒn ®¹t ®−îc lßng c¨m thï giÆc cao ®é vμ tinh thÇn hμo høng giÕt giÆc tíi t−íng sÜ. PhÇn cuèi bμi hÞch, mét lÇn n÷a TrÇn Quèc TuÊn v¹ch râ ranh giíi gi÷a hai con ®−êng chÝnh tμ − còng cã nghÜa lμ hai con ®−êng sèng chÕt ®Ó thuyÕt phôc mäi ng−êi. ¤ng biÓu lé mét th¸i ®é døt kho¸t : "NÕu c¸c ng−¬i chuyªn tËp s¸ch nμy, theo lêi d¹y b¶o cña ta, th× míi ph¶i ®¹o thÇn chñ, nh−îc b»ng khinh bá s¸ch nμy, tr¸i lêi d¹y b¶o cña ta tøc lμ kÎ nghÞch thï". §¹o thÇn chñ mμ t¸c gi¶ nãi tíi chÝnh lμ ®¹o trung qu©n ¸i quèc, lμ ®¹o yªu n−íc. T−íng sÜ chØ cã mét trong hai con ®−êng : hoÆc lμ ®Þch, hoÆc lμ ta, kh«ng cã vÞ trÝ ch«ng chªnh cho nh÷ng kÎ bμng quan thê ¬ tr−íc thêi cuéc. H−ng §¹o V−¬ng còng nªu lªn mét c¸ch døt kho¸t lÏ sèng chÕt : hoÆc sèng, hoÆc chÕt. NÕu ®Çu hμng, thÊt b¹i, hä kh«ng chÕt v× tay giÆc th× còng chÕt v× hæ thÑn. ChÝnh th¸i ®é døt kho¸t nμy ®· cã t¸c dông thanh to¸n nh÷ng t− t−ëng do dù, bμng quan l«i kÐo nh÷ng ng−êi "®iÒm nhiªn kh«ng biÕt röa nhôc, kh«ng lo trõ hung" quay h¼n sang phÝa lùc l−îng kh¸ng chiÕn ! Võa thuyÕt phôc, võa nguyªn t¾c, nguyªn t¾c cã t¸c dông thuyÕt phôc, ®o¹n cuèi bμi hÞch ®· ®éng viªn tíi møc cao nhÊt ý chÝ vμ quyÕt t©m chiÕn ®Êu cña mäi ng−êi. 53 B×NH NG¤ §¹I C¸O (NguyÔn Tr·i) Trong lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam th−êng cã hiÖn t−îng mét thêi ®iÓm lÞch sö dÉn tíi mét thêi ®iÓm v¨n häc. §ã lμ tr−êng hîp cuéc chiÕn ®Êu trªn phßng tuyÕn s«ng Nh− NguyÖt thêi Lý víi bμi Nam quèc s¬n hμ, cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn lÇn hai thêi TrÇn víi bμi HÞch t−íng sÜ v¨n vμ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n toμn th¾ng víi B×nh Ng« ®¹i c¸o. NguyÔn Tr·i viÕt B×nh Ng« ®¹i c¸o d−íi hai nguån c¶m høng : c¶m høng chÝnh trÞ vμ c¶m høng s¸ng t¸c. C¶m høng chÝnh trÞ ®em ®Õn cho lÞch sö d©n téc b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp ®Çy ý nghÜa. C¶m høng s¸ng t¸c ®−a tíi lÞch sö v¨n häc n−íc nhμ mét kiÖt t¸c v¨n ch−¬ng. Hoμ quyÖn c¶ hai nguån c¶m høng, d©n téc ViÖt Nam cã B×nh Ng« ®¹i c¸o − ¸ng "thiªn cæ hïng v¨n" (bμi v¨n hïng tr¸ng cña mu«n ®êi). Ph©n tÝch B×nh Ng« ®¹i c¸o xuÊt ph¸t tõ c¶m høng s¸ng t¸c cña t¸c gi¶, chóng ta sÏ nªu bËt ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ t− t−ëng vμ gi¸ trÞ thÈm mü cña t¸c phÈm. Bμi B×nh Ng« ®¹i c¸o më ®Çu víi c¶m høng vÒ chÝnh nghÜa NguyÔn Tr·i nªu nguyªn lý chÝnh nghÜa lμm chç dùa, lμm c¨n cø x¸c ®¸ng ®Ó triÓn khai toμn bé néi dung bμi c¸o. Trong nguyªn lý chÝnh nghÜa cña NguyÔn Tr·i, chóng ta thÊy cã hai néi dung chÝnh ®−îc nªu lªn : nguyªn lý nh©n nghÜa, mét nguyªn lý cã tÝnh chÊt chung cña c¸c d©n téc, cña nhiÒu thêi ®¹i vμ ch©n lý vÒ sù tån t¹i ®éc lËp, cã chñ quyÒn cña n−íc §¹i ViÖt ®· ®−îc chøng minh b»ng thùc tiÔn lÞch sö. Tr−íc hÕt, t¸c gi¶ nªu nguyªn lý nh©n nghÜa, mét nguyªn lý cã tÝnh chÊt phæ biÕn, mÆc nhiªn trong nhËn thøc thêi bÊy giê : ViÖc nh©n nghÜa cèt ë yªn d©n Qu©n ®iÕu ph¹t tr−íc lo trõ b¹o Nguyªn lý nh©n nghÜa NguyÔn Tr·i nªu ë ®©y lμ mét tiªn ®Ò cã tÝnh chÊt tiªn nghiÖm bëi tiªn ®Ò nμy cã nguån gèc tõ ph¹m trï nh©n nghÜa cña Nho gi¸o. Khæng Tö nãi tíi ch÷ "nh©n", M¹nh Tö nãi tíi ch÷ "nghÜa". "Nh©n nghÜa" ®−îc nhiÒu ng−êi gi¶i thÝch ; c¸ch nãi, c¸ch hiÓu ®«i khi kh¸c nhau nh−ng nh×n chung mäi ng−êi ®Òu thõa nhËn "nh©n nghÜa" lμ "yªn d©n trõ b¹o", tøc lμ tiªu trõ tham tμn b¹o ng−îc, b¶o vÖ cuéc sèng yªn æn cña d©n. Lμ mét trÝ thøc Nho gi¸o, "nh©n nghÜa" cña NguyÔn Tr·i còng bao hμm lÏ ®ã. Tuy nhiªn l¹i ph¶i nhÊn m¹nh, khi ®−a tiªn ®Ò tiªn nghiÖm, NguyÔn Tr·i ®· biÕt ch¾t läc lÊy c¸i h¹t nh©n c¬ b¶n, tÝch cùc : Nh©n nghÜa chi cö, yÕu t¹i an d©n §iÕu ph¹t chi s−, m¹c tiªn khö b¹o Trong hai c©u më ®Çu, NguyÔn Tr·i ®· x¸c ®Þnh môc ®Ých, néi dung cña viÖc lμm nh©n nghÜa : chñ yÕu ®Ó yªn d©n, tr−íc nhÊt lμ trõ b¹o. §iÒu ®¸ng nãi h¬n n÷a lμ trong khi biÕt ch¾t läc lÊy c¸i h¹t nh©n c¬ b¶n, tÝch cùc cña t− t−ëng nh©n nghÜa, NguyÔn Tr·i ®· ®em ®Õn mét néi dung míi, lÊy ra tõ thùc tiÔn d©n téc ®Ó ®−a vμo tiÒn ®Ò cã tÝnh chÊt tiªn nghiÖm : nh©n nghÜa ph¶i g¾n liÒn víi 54 chèng x©m l−îc. Néi dung nμy trong quan ®iÓm Khæng − M¹nh vμ Nho gia Trung Quèc hÇu nh− kh«ng cã. Nh©n nghÜa lμ chèng x©m l−îc, chèng x©m l−îc lμ nh©n nghÜa, cã nh− vËy míi bãc trÇn luËn ®iÖu nh©n nghÜa x¶o tr¸ cña ®Þch, míi ph©n ®Þnh r¹ch rßi ta lμ chÝnh nghÜa, giÆc x©m l−îc lμ phi nghÜa : "N−íc mμy nh©n viÖc nhμ Hå tr¸i ®¹o, m−în c¸i tiÕng th−¬ng d©n ®¸nh kÎ cã téi, thËt ra lμ lμm viÖc b¹o tμn, lÊn c−íp ®Êt n−íc ta, bãc lét nh©n d©n ta... Nh©n nghÜa mμ nh− thÕ − ?" (Th− sè 8, Göi Ph−¬ng ChÝnh). ViÖc ®−a mét tiªn ®Ò tiªn nghiÖm nh− vËy, ®èi víi t©m lý con ng−êi thêi bÊy giê cã tÝnh thuyÕt phôc cao. Bëi lÏ thêi trung ®¹i, ë ViÖt Nam, Trung Quèc vμ nhiÒu n−íc ph−¬ng §«ng, t− t−ëng nh©n nghÜa lμ mét ch©n lý mÆc nhiªn ®−îc thõa nhËn. D©n téc ta chiÕn ®Êu chèng x©m l−îc lμ nh©n nghÜa, lμ phï hîp víi nguyªn lý chÝnh nghÜa th× sù tån t¹i ®éc lËp, cã chñ quyÒn cña d©n téc ViÖt Nam lμ mét ch©n lý kh¸ch quan phï hîp víi nguyªn lý ®ã. Sau khi nªu nguyªn lý nh©n nghÜa, t¸c gi¶ nªu ch©n lý kh¸ch quan vÒ sù tån t¹i ®éc lËp, cã chñ quyÒn cña n−íc §¹i ViÖt. NÕu nh©n nghÜa lμ tiÒn ®Ò cã tÝnh chÊt tiªn nghiÖm th× ch©n lý vÒ sù tån t¹i ®éc lËp cã chñ quyÒn cña n−íc §¹i ViÖt l¹i cã c¬ së ch¾c ch¾n tõ thùc tiÔn lÞch sö : Nh− n−íc §¹i ViÖt ta tõ tr−íc Vèn x−ng nÒn v¨n hiÕn ®· l©u Nói s«ng bê câi ®· chia Phong tôc B¾c Nam còng kh¸c B¶n dÞch ®· cè g¾ng lét t¶ tÝnh chÊt hiÓn nhiªn, vèn cã, l©u ®êi cña n−íc §¹i ViÖt tån t¹i ®éc lËp b»ng "tõ tr−íc", "®· l©u", "®· chia", "còng kh¸c" (Nguyªn v¨n : "Duy ng·...", "thùc vi...", "ký thï...", "diÖc dÞ"). NguyÔn Tr·i ®· ®−a ra nh÷ng yÕu tè c¨n b¶n ®Ó x¸c ®Þnh ®éc lËp, chñ quyÒn cña d©n téc : c−¬ng vùc l·nh thæ, phong tôc tËp qu¸n, nÒn v¨n hiÕn l©u ®êi, vμ thªm n÷a lÞch sö riªng, chÕ ®é riªng víi "hμo kiÖt kh«ng bao giê thiÕu". Tõ TriÖu, §inh, Lý, TrÇn bao ®êi g©y nÒn ®éc lËp, Cïng H¸n, §−êng, Tèng, Nguyªn mçi bªn x−ng ®Õ mét ph−¬ng. Tuy m¹nh yÕu cã lóc kh¸c nhau, Song hμo kiÖt ®êi nμo còng cã. Nh÷ng thùc tÕ kh¸ch quan mμ t¸c gi¶ ®−a ra lμ ch©n lý kh«ng thÓ phñ nhËn. Khi nªu ch©n lý kh¸ch quan, ®ång thêi NguyÔn Tr·i ®· ph¸t biÓu mét c¸ch hoμn chØnh quan niÖm cña m×nh vÒ quèc gia, d©n téc. Ng−êi ®êi sau vÉn th−êng xem ®o¹n v¨n trªn lμ tiªu biÓu vμ kÕt tinh häc thuyÕt vÒ quèc gia, d©n téc cña NguyÔn Tr·i. So víi thêi Lý, häc thuyÕt ®ã ph¸t triÓn cao h¬n bëi tÝnh toμn diÖn vμ s©u s¾c cña nã. Toμn diÖn v× ý thøc vÒ d©n téc trong Nam quèc s¬n hμ ®−îc x¸c ®Þnh chñ yÕu trªn hai yÕu tè : L·nh thæ vμ chñ quyÒn, cßn ®Õn B×nh Ng« ®¹i c¸o, ba yÕu tè n÷a ®−îc bæ sung : v¨n hiÕn, phong tôc tËp qu¸n, lÞch sö. S©u s¾c v× trong quan niÖm vÒ d©n téc, NguyÔn Tr·i ®· ý thøc ®−îc "v¨n hiÕn", truyÒn thèng lÞch sö lμ yÕu tè c¬ b¶n nhÊt, lμ h¹t nh©n ®Ó x¸c ®Þnh d©n téc. V¶ ch¨ng sù s©u s¾c cña NguyÔn Tr·i cßn thÓ hiÖn ë chç : ®iÒu mμ kÎ x©m l−îc lu«n t×m c¸ch phñ ®Þnh (v¨n hiÕn n−íc Nam) th× chÝnh l¹i lμ thùc tÕ, tån t¹i víi søc m¹nh cña ch©n lý kh¸ch quan. So víi chóng ta ngμy nay, häc thuyÕt ®ã rÊt gÇn gòi vμ vÉn cßn gi¸ trÞ thêi sù. 55 Nªu ch©n lý kh¸ch quan vÒ sù tån t¹i ®éc lËp, cã chñ quyÒn cña d©n téc §¹i ViÖt, ®Ó t¨ng thªm søc thuyÕt phôc, NguyÔn Tr·i ®· dïng biÖn ph¸p so s¸nh : so s¸nh ta víi Trung Quèc, ®Æt ta ngang hμng víi Trung Quèc, ngang hμng vÒ tr×nh ®é chÝnh trÞ, tæ chøc chÕ ®é, qu¶n lý quèc gia (TriÖu, §inh, Lý, TrÇn ngang hμng víi H¸n, §−êng, Tèng, Nguyªn). Trong bμi Nam quèc s¬n hμ, t¸c gi¶ ®· thÓ hiÖn mét ý thøc d©n téc m¹nh mÏ vμ s©u s¾c qua tõ "®Õ" ë B×nh Ng« ®¹i c¸o, NguyÔn Tr·i tiÕp tôc ph¸t huy niÒm tù hμo d©n téc m¹nh mÏ vμ s©u s¾c ®ã : "c¸c ®Õ nhÊt ph−¬ng". NhiÒu b¶n dÞch tr−íc ®©y lμ "lμm chñ, "hïng cø" th× nay ®Òu ®· bá mμ gi÷ nguyªn ch÷ "®Õ" ®Ó gi÷ nguyªn gi¸ trÞ t¸c phÈm. "Hïng cø" vμ "x−ng ®Õ" lμ rÊt kh¸c nhau vÒ c¶ tÝnh hîp ph¸p vμ quyÒn lùc. Trong Nam quèc s¬n hμ, kh¼ng ®Þnh "Nam ®Õ" t¸c gi¶ nh»m môc ®Ých ®èi lËp víi "B¾c ®Õ", phñ nhËn t− t−ëng "Trêi kh«ng cã hai mÆt trêi, ®Êt kh«ng cã hai hoμng ®Õ". Môc ®Ých ®ã dï sao còng ch−a ph¶i ®−îc ph¸t biÓu b»ng c¸ch so s¸nh trùc tiÕp nh− NguyÔn Tr·i ®· lμm. Lý do lμ ph¶i ®Õn thêi NguyÔn Tr·i, sau khi ®· cã bèn thÕ kû giμnh ®éc lËp, sau khi ®· cã nh÷ng triÒu ®¹i tån t¹i ngang hμng (nÕu kh«ng muèn nãi lμ h¬n v× §¹i ViÖt lu«n chiÕn th¾ng) víi c¸c triÒu ®¹i ph−¬ng B¾c th× NguyÔn Tr·i míi cã ®ñ tiÒn ®Ò lÞch sö ®Ó so s¸nh, chøng minh. L¹i n÷a, t¸c gi¶ Nam quèc s¬n hμ kh¼ng ®Þnh ®éc lËp, chñ quyÒn d©n téc ®· dùa vμo "thiªn th−" cßn NguyÔn Tr·i dùa vμo lÞch sö. §ã lμ b−íc tiÕn cña t− t−ëng thêi ®¹i nh−ng ®ång thêi còng lμ tÇm cao cña t− t−ëng øc Trai. Nªu nguyªn lý nh©n nghÜa, nªu ch©n lý kh¸ch quan, NguyÔn Tr·i ®−a ra nh÷ng chøng minh ®Çy tÝnh thuyÕt phôc vÒ søc m¹nh cña nh©n nghÜa, cña ch©n lý, nãi chung l¹i lμ søc m¹nh cña chÝnh nghÜa : L−u Cung thÊt b¹i, TriÖu TiÕt tiªu vong, Toa §«, ¤ M·, kÎ bÞ giÕt, ng−êi bÞ b¾t. T¸c gi¶ lÊy "chøng cí cßn ghi" ®Ó chøng minh cho søc m¹nh cña chÝnh nghÜa ®ång thêi thÓ hiÖn niÒm tù hμo d©n téc. C¶m høng vÒ chÝnh nghÜa tÊt yÕu sÏ dÉn tíi c¶m høng c¨m thï kÎ x©m l−îc, v× chóng lμ phi nghÜa, tμn b¹o. Víi lßng uÊt hËn trμo s«i, chØ b»ng m−êi hai cÆp tø lôc gåm hai m−¬i bèn c©u, t¸c gi¶ ®· viÕt lªn mét b¶n c¸o tr¹ng ®anh thÐp téi ¸c cña giÆc Minh. NguyÔn Tr·i viÕt b¶n c¸o tr¹ng víi mét lßng c¨m thï tØnh t¸o. Bëi trong b¶n c¸o tr¹ng nμy ng−êi viÕt ®· ®i theo mét tr×nh tù rÊt l« gÝch : v¹ch trÇn ©m m−u x©m l−îc, lªn ¸n chñ tr−¬ng cai trÞ th©m ®éc, tè c¸o m¹nh mÏ nh÷ng hμnh ®éng téi ¸c. NguyÔn Tr·i v¹ch trÇn luËn ®iÖu bÞp bîm "phï TrÇn diÖt Hå" cña giÆc Minh, chØ râ ©m m−u c−íp n−íc ta cña chóng : Nh©n hä Hå chÝnh sù phiÒn hμ ... Qu©n cuång Minh thõa c¬ g©y ho¹ ViÖc nhμ Hå c−íp ng«i nhμ TrÇn chØ lμ mét nguyªn nh©n − ®óng h¬n chØ lμ mét nguyªn cí ®Ó giÆc Minh thõa c¬ g©y ho¹. Nh÷ng tõ "nh©n", "thõa c¬" trong b¶n dÞch ®· gãp phÇn lét trÇn luËn ®iÖu gi¶ nh©n gi¶ nghÜa cña giÆc. "Phï TrÇn diÖt Hå" chØ lμ mét c¸ch "m−în giã bÎ m¨ng". ¢m m−u th«n tÝnh n−íc ta vèn cã s½n, cã tõ l©u trong ®Çu ãc cña "thiªn triÒu". ¢m m−u cña giÆc thËt x¶o quyÖt, chñ tr−¬ng cai trÞ cña chóng cμng th©m ®éc h¬n, hμnh ®éng cña chóng cμng v« cïng tμn b¹o. 56 §iÒu ®¸ng l−u ý lμ khi v¹ch râ ©m m−u x©m l−îc cña giÆc Minh, NguyÔn Tr·i ®øng trªn lËp tr−êng d©n téc nh−ng khi tè c¸o chñ tr−¬ng cai trÞ th©m ®éc vμ téi ¸c cña giÆc th× NguyÔn Tr·i ®øng trªn lËp tr−êng nh©n b¶n. ë B×nh Ng« ®¹i c¸o, NguyÔn Tr·i kh«ng tè c¸o chñ tr−¬ng ®ång ho¸ cña kÎ thï. T¸c gi¶ ®i s©u tè c¸o nh÷ng chñ tr−¬ng cai trÞ ph¶n nh©n ®¹o cña giÆc Minh : huû ho¹i cuéc sèng con ng−êi b»ng hμnh ®éng diÖt chñng : N−íng d©n ®en trªn ngän löa hung tμn Vïi con ®á xuèng d−íi hÇm tai v¹ ... Nheo nhãc thay kÎ go¸ bôa khèn cïng. b»ng sù huû ho¹i m«i tr−êng sèng : NÆng thuÕ kho¸ s¹ch kh«ng ®Çm nói ... Tμn h¹i c¶ gièng c«n trïng c©y cá. Chñ tr−¬ng cai trÞ cña chóng ®©u chØ ®¬n thuÇn lμ bãc lét ®−îc nhiÒu ("nÆng thuÕ kho¸"...), vÐt v¬ ®−îc l¾m ("vÐt s¶n vËt... chèn chèn l−íi gi¨ng...."). Chñ tr−¬ng cai trÞ cña chóng lμ tiªu diÖt con ng−êi, tiªu diÖt cuéc sèng ë chÝnh m¶nh ®Êt nμy. Vμ qu¶ thùc, ®äc B×nh Ng« ®¹i c¸o chóng ta thÊy hiÖn lªn h×nh ¶nh ng−êi d©n v« téi t×nh c¶nh bi ®¸t ®Õn cïng cùc, kh«ng cßn ®−êng sèng. C¸i chÕt ®îi hä trªn rõng, c¸i chÕt ®îi hä d−íi biÓn, ®óng nh− lêi bμi c¸o : "chèn chèn l−íi gi¨ng", "n¬i n¬i c¹m ®Æt". Téi ¸c kÎ thï ®Æc biÖt ®−îc thÓ hiÖn trong hai c©u : N−íng d©n ®en trªn ngän löa hung tμn Vïi con ®á xuèng d−íi hÇm tai v¹. Trong bao nhiªu téi ¸c cña giÆc Minh ®èi víi nh©n d©n ta thêi bÊy giê mμ sö cßn ghi chÐp l¹i : rót ruét ng−êi treo lªn c©y, nÊu thÞt ng−êi lÊy dÇu, phanh th©y phô n÷ cã thai, n−íng sèng ng−êi lμm trß ch¬i, chÊt th©y ng−êi lμm må kû niÖm,... NguyÔn Tr·i ®· kh¸i qu¸t l¹i trong hai h×nh t−îng "n−íng d©n ®en", "vïi con ®á". H×nh t−îng nμy võa diÔn t¶ mét c¸ch rÊt thùc téi ¸c man rî cña giÆc Minh võa mang tÝnh kh¸i qu¸t cã ý nghÜa kh¾c vμo bia c¨m thï ®Ó mu«n ®êi nguyÒn rña qu©n x©m l−îc. §èi lËp víi t×nh c¶nh ng−êi d©n v« téi lμ h×nh ¶nh kÎ thï x©m l−îc : "Th»ng h¸ miÖng, ®øa nhe r¨ng, m¸u mì bÊy no nª ch−a ch¸n...". §õng nghÜ r»ng t¸c gi¶ ®· dïng ngän bót hμi h−íc vμ ®¶ kÝch ®Ó vÏ lªn bé mÆt kÎ thï. Kh«ng ! ChÝnh ë ®©y NguyÔn Tr·i ®· dïng nÐt bót hiÖn thùc, kh«ng thªm bít, kh«ng t« vÏ ®Ó lét t¶ bé mÆt thËt cña giÆc Minh : chóng lμ nh÷ng con quû sø. Chóng kh«ng chØ tham vμng b¹c ch©u b¸u, tham chim sÎ h−¬u ®en, chóng cßn cã c¸i tham cña loμi quû sø : "m¸u mì bÊy no nª ch−a ch¸n". ¢m m−u cña chóng "®ñ mu«n ngh×n kÕ". ViÖc lμm cña chóng : "dèi trêi lõa d©n". Téi ¸c cña chóng : "b¹i nh©n nghÜa n¸t c¶ ®Êt trêi". §Ó diÔn t¶ téi ¸c chÊt chång cña giÆc, ®Ó diÔn t¶ khèi c¨m hên chÊt chøa cña nh©n d©n ta, NguyÔn Tr·i kÕt thóc b¶n c¸o tr¹ng b»ng c©u v¨n ®Çy h×nh t−îng : §éc ¸c thay, tróc Nam S¬n kh«ng ghi hÕt téi D¬ bÈn thay, n−íc §«ng H¶i kh«ng röa s¹ch mïi. LÊy c¸i v« h¹n (tróc Nam S¬n) ®Ó nãi c¸i v« h¹n (téi ¸c cña giÆc), dïng c¸i v« 57 cïng (n−íc §«ng H¶i) ®Ó nãi c¸i v« cïng (sù nh¬ bÈn cña kÎ thï), c©u v¨n ®Çy h×nh t−îng vμ ®anh thÐp ®ã ®· cho ta c¶m nhËn s©u s¾c téi ¸c "lÏ nμo trêi ®Êt dung tha, ai b¶o thÇn d©n chÞu ®−îc" cña giÆc Minh x©m l−îc. §äc b¶n c¸o tr¹ng téi ¸c giÆc trong B×nh Ng« ®¹i c¸o, lßng ta khi uÊt hËn trμo s«i, khi c¶m th−¬ng tha thiÕt, lóc muèn thÐt thËt to lóc nghÑn ngμo, tÊm tøc,... Qu¶ lμ ngßi bót thÇn cña NguyÔn Tr·i ®· trong cïng mét lóc diÔn t¶ ®−îc nh÷ng biÓu hiÖn kh¸c nhau nh−ng lu«n g¾n bã víi nhau trong t©m tr¹ng, t×nh c¶m con ng−êi. §øng trªn lËp tr−êng nh©n b¶n h¬n n÷a ®øng vÒ quyÒn sèng cña ng−êi d©n v« téi ®Ó tè c¸o, lªn ¸n giÆc Minh, B×nh Ng« ®¹i c¸o chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè cña b¶n tuyªn ng«n nh©n quyÒn. Cã thÓ nãi quyÒn sèng cña ng−êi d©n ®· lμ nguån c¶m høng m¹nh mÏ ®Ó t¸c gi¶ viÕt nªn b¶n c¸o tr¹ng ®anh thÐp vμ thèng thiÕt. Trong m−êi hai cÆp tø lôc, t¸c gi¶ ®· m−êi lÇn trùc tiÕp vμ hai lÇn gi¸n tiÕp nãi ®Õn ®êi sèng ng−êi d©n. Ph¶n nh©n ®¹o, ph¶n tiÕn ho¸, téi ¸c giÆc Minh trêi kh«ng dung, ®Êt kh«ng tha, thÇn ng−êi ®Òu c¨m giËn. ChÝnh v× vËy b·o tè khëi nghÜa ®· næi lªn. C¶m høng vÒ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n, vÒ tinh thÇn quyÕt chiÕn quyÕt th¾ng cña nh©n d©n §¹i ViÖt ®−îc thÓ hiÖn trong ®o¹n v¨n dμi nhÊt bμi c¸o. Víi nguån c¶m høng dåi dμo, phong phó, NguyÔn Tr·i ®· kh¾c ho¹ l¹i qu¸ tr×nh cuéc khëi nghÜa Lam S¬n tõ nh÷ng ngμy ®Çu khã kh¨n gian khæ ®Õn nh÷ng ngμy th¾ng lîi vÎ vang. Tuy nhiªn, ng−êi ®äc kh«ng chØ thÊy ë ®o¹n v¨n mét l−îng th«ng tin vÒ diÔn biÕn cña cuéc khëi nghÜa víi n¨m th¸ng vμ sù kiÖn. B¸m ch¾c vμo c¸i s−ên lÞch sö, t¸c gi¶ cho ta thÊy cuéc khëi nghÜa Lam S¬n hiÖn lªn víi tÊt c¶ tÝnh chÊt phong phó, lín réng vμ sinh ®éng cña nã. Lμ ng−êi cã n¨ng lùc håi t−ëng tuyÖt vêi, NguyÔn Tr·i cã kh¶ n¨ng t¸i hiÖn l¹i tÊt c¶ diÔn biÕn giai ®o¹n ®Çu cña cuéc khëi nghÜa. Nh−ng trong bμi c¸o, nh− ta thÊy, t¸c gi¶ chñ yÕu tËp trung kh¾c ho¹ h×nh t−îng Lª Lîi, mμ chñ yÕu lμ lμm næi bËt ®êi sèng t©m lý cña ng−êi anh hïng. §©y qu¶ lμ vÊn ®Ò cã ý ®å nghÖ thuËt. Lóc NguyÔn Tr·i viÕt B×nh Ng« ®¹i c¸o, Lª Lîi ®· trë thμnh hoμng ®Õ víi v−¬ng miÖn rùc rì hμo quang chiÕn th¾ng, cÇn ph¶i t¸i hiÖn l¹i h×nh t−îng Lª Lîi buæi ®Çu khëi nghÜa, vÉn lμ ®Ó ngîi ca kh«ng qu¸ thμnh xu phô. Trong h×nh t−îng Lª Lîi cã sù thèng nhÊt gi÷a con ng−êi b×nh th−êng vμ l·nh tô cuéc khëi nghÜa. H×nh t−îng Lª Lîi hiÖn lªn qua nh÷ng lêi tù thuËt : D− phÊn tÝch Lam S¬n, thª th©n hoang d·. (Chèn Lam S¬n dÊy nghÜa, chèn hoang d· n−¬ng m×nh) Lª Lîi − con ng−êi b×nh th−êng tõ nguån gèc xuÊt th©n (chèn hoang d· n−¬ng m×nh), ®Õn c¸ch x−ng h« khiªm nh−êng (®¹i tõ "d−" víi nghÜa lμ t«i, ta ch−a ph¶i lμ trÉm nh− sau nμy). Nh−ng Lª Lîi lμ ng−êi cã lßng c¨m thï giÆc s©u s¾c ("h¸ ®éi trêi chung", "thÒ kh«ng cïng sèng"), cã lý t−ëng hoμi b·o lín ("TÊm lßng cøu n−íc vÉn ®¨m ®¨m muèn tiÕn vÒ ®«ng"), cã quyÕt t©m cao thùc hiÖn lý t−ëng ("§au lßng nhøc ãc", "Quªn ¨n v× giËn", "Nh÷ng tr»n träc trong c¬n méng mÞ, chØ b¨n kho¨n mét nçi ®å håi"). Qua sù t¸i hiÖn h×nh t−îng Lª Lîi − con ng−êi b×nh th−êng vμ ng−êi anh hïng, t¸c gi¶ ®· phÇn nμo nãi lªn tÝnh chÊt nh©n d©n cña cuéc khëi nghÜa Lam S¬n. Nçi lßng Lª Lîi rÊt gièng nçi lßng TrÇn Quèc TuÊn − ng−êi anh hïng kh¸ng Nguyªn thuë tr−íc : cïng c¨m giËn trμo s«i (TrÇn Quèc TuÊn : "Ruét ®au nh− c¾t, n−íc m¾t ®Çm 58 ®×a" ; Lª Lîi : "®au lßng nhøc ãc"), cïng nu«i chÝ lín (TrÇn Quèc TuÊn : "tíi b÷a quªn ¨n, nöa ®ªm vç gèi" ; Lª Lîi : "nÕm mËt n»m gai, quªn ¨n v× giËn"), cïng mét quyÕt t©m s¾t ®¸ (TrÇn Quèc TuÊn : "DÉu cho tr¨m th©n nμy ph¬i ngoμi néi cá..." ; Lª Lîi : "Nh÷ng tr»n träc trong c¬n méng mÞ − ChØ b¨n kho¨n mét nçi ®å håi..."). Khi kh¾c ho¹ h×nh t−îng Lª Lîi, t¸c gi¶ cã sö dông ®iÓn tÝch "nÕm mËt n»m gai" nãi vÒ ViÖt V−¬ng C©u TiÔn. Nh−ng ng−êi anh hïng ®Êt Lam S¬n hoμn toμn kh¸c ng−êi phôc thï nói Cèi Kª. Lª Lîi lμ anh hïng kiÓu TrÇn Quèc TuÊn. ChÝnh c¶m høng vÒ truyÒn thèng d©n téc ®· gióp NguyÔn Tr·i kh¾c ho¹ thμnh c«ng h×nh t−îng ng−êi anh hïng Lª Lîi. Víi hoμi b·o vμ bÇu nhiÖt huyÕt yªu n−íc, mÆc dï "võa khi cê nghÜa dÊy lªn, chÝnh lóc qu©n thï ®ang m¹nh". Lª Lîi cïng nghÜa qu©n ph¶i v−ît qua mu«n ngμn khã kh¨n gian khæ : thiÕu nh©n tμi, thiÕu qu©n, thiÕu l−¬ng, nh−ng nhê "tÊm lßng cøu n−íc", nhê "g¾ng chÝ kh¾c phôc gian nan" vμ nhÊt lμ nhê "manh lÖ chi ®å tø tËp", nhê "phô tö chi binh nhÊt t©m", cuéc khëi nghÜa ®· v−ît qua khã kh¨n buæi ®Çu ®Ó ®i ®Õn tæng ph¶n c«ng giμnh th¾ng lîi. VÒ lÞch sö, tõ n¨m 1418 ®Õn 1424 lμ s¸u n¨m gian khæ cña cuéc khëi nghÜa Lam S¬n. B×nh Ng« ®¹i c¸o chØ nh¾c ®Õn hai sù kiÖn : Khi Linh S¬n l−¬ng hÕt mÊy tuÇn Khi Kh«i HuyÖn qu©n kh«ng mét ®éi §ã lμ hai sù kiÖn cã tÝnh chÊt tiªu biÓu cho nh÷ng khã kh¨n gian khæ cña cuéc khëi nghÜa ®ång thêi tiªu biÓu cho tinh thÇn l¹c quan cña ng−êi ViÖt Nam : l¹c quan ngay trong hoμn c¶nh ®en tèi, tin t−ëng ngay c¶ khi t¹m thêi thÊt b¹i. L¹c quan, tin t−ëng v× biÕt dùa vμo d©n, v× biÕt ph¸t huy søc m¹nh cña d©n, ®Æc biÖt lμ tÇng líp manh lÖ : YÕn can vi kú, manh lÖ chi ®å tø tËp §Çu giao h−ëng sÜ, phô tö chi binh nhÊt t©m Trong b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp lÞch sö nμy, chóng ta l¹i t×m thÊy lêi tuyªn ng«n vÒ vai trß vμ søc m¹nh cña ng−êi d©n − nh÷ng ng−êi manh lÖ. §ã lμ mét t− t−ëng lín. M·i sau nμy ph¶i ®Õn NguyÔn §×nh ChiÓu míi l¹i thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng ng−êi d©n Êp, d©n l©n ë V¨n tÕ nghÜa sÜ CÇn Giuéc. Trong mét b¶n tuyªn ng«n träng ®¹i nh− B×nh Ng« ®¹i c¸o, nh÷ng ng−êi manh lÖ ®−îc nãi ®Õn mét c¸ch c«ng khai, trÞnh träng nh− vËy "còng lμ ch−a thÊy x−a nay". C¶m høng vÒ l·nh tô cuéc khëi nghÜa Lam S¬n lμ c¶m høng mang ®Ëm s¾c th¸i tr÷ t×nh. S¾c th¸i tr÷ t×nh rÊt phï hîp víi bót ph¸p kh¾c ho¹ h×nh t−îng t©m tr¹ng. S¾c th¸i tr÷ t×nh ®· t¹o nªn trong ®o¹n v¨n cã néi dung håi t−ëng nh÷ng ©m h−ëng võa hμo hïng, võa bi thiÕt. Tõ giai ®o¹n ®Çu khã kh¨n sang giai ®o¹n hai ph¶n c«ng th¾ng lîi lμ hai c©u th¬ cã ý nghÜa nh− chiÕc b¶n lÒ chuyÓn tiÕp : Trän hay : §em ®¹i nghÜa ®Ó th¾ng hung tμn LÊy chÝ nh©n ®Ó thay c−êng b¹o Mét lÇn n÷a NguyÔn Tr·i nh¾c l¹i nguyªn lý nh©n nghÜa ®· nªu ë c©u më ®Çu bμi c¸o. §iÒu cÇn nãi lμ b¶n dÞch ch−a lét t¶ thËt ®Çy ®ñ nguyªn t¸c. Nguyªn v¨n : "DÜ ®¹i nghÜa nhi th¾ng hung tμn, dÜ chÝ nh©n nhi dÞch c−êng b¹o". B¶n dÞch lμ : "thay c−êng b¹o" ng−êi ta dÔ hiÓu lμ ®em chÝ nh©n ®Ó thay thÕ c−êng b¹o. Ch÷ "dÞch" kh«ng nªn 59 hiÓu lμ "thay thÕ cho" mμ cã nghÜa lμ lμm "thay ®æi ®i". V× vËy b¶y ch÷ ®ã nªn hiÓu lμ : lÊy sù chÝ nh©n (cña ta) mμ lμm thay ®æi ®i sù c−êng b¹o (cña ®Þch), tøc lμm cho kÎ ®Þch kh«ng cßn c−êng b¹o n÷a. HiÓu nh− thÕ, chóng ta cμng thÊy s©u s¾c h¬n chñ nghÜa nh©n ®¹o v× sù ph¸t triÓn con ng−êi cña nh©n d©n §¹i ViÖt, cña t¸c gi¶ B×nh Ng« ®¹i c¸o. Cã thÓ nãi sau bao suy t− chiªm nghiÖm, sau bao ®ín ®au, c¨m giËn, sau bao lo l¾ng quyÕt t©m, ®Õn lóc nμy t©m tr¹ng t¸c gi¶ míi thùc sù h¶ hª, s¶ng kho¸i. C¶m høng anh hïng ca rÇn rËt bèc cao trong ®o¹n v¨n miªu t¶ chiÕn th¾ng thÇn tèc cña nh©n d©n §¹i ViÖt. Tõ h×nh t−îng ®Õn ng«n ng÷, tõ mμu s¾c ®Õn ©m thanh nhÞp ®iÖu, tÊt c¶ ®Òu mang ®Æc ®iÓm bót ph¸p anh hïng ca. Bao trïm ®o¹n v¨n lμ nh÷ng h×nh t−îng phong phó, ®a d¹ng, ®o b»ng sù lín réng, kú vÜ cña thiªn nhiªn : chiÕn th¾ng cña ta : "sÊm vang chíp giËt", "tróc chÎ tro bay", "s¹ch kh«ng k×nh ng¹c", "®¸ nói còng mßn", "n−íc s«ng ph¶i c¹n". ThÊt b¹i cña ®Þch : "m¸u ch¶y thμnh s«ng", "m¸u tr«i ®á n−íc", "th©y chÊt ®Çy néi", "th©y chÊt ®Çy ®−êng". Khung c¶nh chiÕn tr−êng : "s¾c phong v©n ph¶i ®æi", "¸nh nhËt nguyÖt ph¶i mê". VÒ mÆt ng«n ng÷, trong nguyªn v¨n còng nh− b¶n dÞch, c¸c ®éng tõ m¹nh liªn kÕt víi nhau thμnh nh÷ng chuyÓn rung dån dËp, d÷ déi. C¸c tÝnh tõ chØ møc ®é ë ®iÓm tèi ®a t¹o thμnh hai m¶ng tr¾ng, ®en ®èi lËp, thÓ hiÖn c¸i thÕ, c¸i ®μ chiÕn th¾ng cña ta vμ c¸i thÕ, c¸i ®μ thÊt b¹i cña ®Þch. C©u v¨n khi dμi, khi ng¾n, biÕn ho¸ linh ho¹t trªn c¸i nÒn chung lμ nh¹c ®iÖu dån dËp, s¶ng kho¸i, bay bæng. ¢m thanh gißn gi·, hμo hïng, nh− sãng trμo, b·o cuèn. Ta h·y ®äc mét ®o¹n v¨n, kh«ng cÇn ®äc hÕt c¶ c©u, chØ ®äc nh÷ng ®o¹n më ®Çu víi liªn tiÕp nh÷ng côm tõ chØ thêi gian : Ngμy m−êi t¸m... Ngμy hai m−¬i... Ngμy hai l¨m... Ngμy hai t¸m... §ã thËt sù lμ nhÞp cña triÒu d©ng, sãng dËy, hÕt líp nμy ®Õn líp kh¸c. NhÞp m¹nh, dån dËp lμ x−¬ng sèng cña ®o¹n v¨n : G−¬m mμi ®¸/®¸ nói còng mßn, Voi uèng n−íc/n−íc s«ng ph¶i c¹n. §¸nh mét trËn/s¹ch kh«ng k×nh ng¹c, §¸nh hai trËn/tan t¸c chim mu«ng. §ã thËt sù lμ nhÞp cña giã lay, b·o giËt. Sù hoμ quyÖn gi÷a h×nh t−îng, ©m thanh, nh¹c ®iÖu cña nh÷ng ®o¹n v¨n nh− trªn ®· t¹o nªn mét bót ph¸p anh hïng ca cã t¸c dông miªu t¶ mét c¸ch ch©n thËt qu¸ tr×nh tæng ph¶n c«ng th¾ng lîi cña cuéc khëi nghÜa Lam S¬n. Xen gi÷a b¶n anh hïng ca vÒ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n lμ h×nh ¶nh kÎ thï x©m l−îc : TrÇn TrÝ, S¬n Thä nghe h¬i mμ mÊt vÝa, Lý An, Ph−¬ng ChÝnh nÝn thë cÇu tho¸t th©n. ... §« ®èc Th«i Tô lª gèi d©ng tê t¹ téi, Th−îng th− Hoμng Phóc trãi tay ®Ó tù xin hμng. Mçi tªn mét vÎ, mçi ®øa mét c¶nh nh−ng ®Òu gièng nhau ë mét ®iÓm : ham sèng sî chÕt ®Õn hÌn nh¸t. HÌn nh¸t ®Õn møc : 60 M· Kú, Ph−¬ng ChÝnh, cÊp cho n¨m tr¨m chiÕc thuyÒn, ra ®Õn bÓ mμ vÉn hån bay ph¸ch l¹c. V−¬ng Th«ng, M· Anh, ph¸t cho vμi ngh×n cç ngùa, vÒ ®Õn n−íc mμ vÉn tim ®Ëp ch©n run. Mçi tªn mét vÎ, mçi ®øa mét c¶nh, cã bao nhiªu th¸i ®é, t©m tr¹ng th× NguyÔn Tr·i cã bÊy nhiªu tõ ng÷ ®Ó biÓu hiÖn. Qu¶ t×nh ë ®©y, c©y bót cña NguyÔn Tr·i còng vÉn lμ c©y bót thÇn. H×nh t−îng kÎ thï th¶m h¹i, nhôc nh· cμng t«n thªm khÝ thÕ hμo hïng cña cuéc khëi nghÜa Lam S¬n. §ång thêi qua h×nh t−îng kÎ thï hÌn nh¸t vμ ®−îc tha téi chÕt, ®−îc t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó sèng (®óng lμ "dÜ chÝ nh©n dÞch c−êng b¹o"), NguyÔn Tr·i cμng lμm næi bËt tÝnh chÊt chÝnh nghÜa, nh©n ®¹o s¸ng ngêi cña cuéc khëi nghÜa Lam S¬n. KÕt thóc bμi c¸o lμ c¶m høng ®éc lËp d©n téc vμ t−¬ng lai ®Êt n−íc. Trong lêi kÕt thóc bμi B×nh Ng« ®¹i c¸o, quan Thõa chØ NguyÔn Tr·i thay Lª Lîi trÞnh träng vμ vui mõng truyÒn ®i tuyªn bè nÒn ®éc lËp, tù do cña d©n téc ®· ®−îc lËp l¹i : X· t¾c tõ ®©y v÷ng bÒn, Giang s¬n tõ ®©y ®æi míi. Cμn kh«n bÜ råi l¹i th¸i, NhËt nguyÖt hèi mμ l¹i minh. Mu«n thuë, nÒn th¸i b×nh v÷ng ch¾c, Ngμn thu, vÕt nhôc nh· s¹ch lμu. Trong s¸u c©u, cã hai c©u nãi tíi sù v÷ng bÒn ("X· t¾c tõ ®©y v÷ng bÒn" − "Mu«n thuë nÒn th¸i b×nh v÷ng ch¾c") vμ bèn c©u nãi tíi sù thay ®æi. Sù thay ®æi lμ nguyªn nh©n, lμ ®iÒu kiÖn ®Ó thiÕt lËp sù v÷ng bÒn. Sù thay ®æi nh−ng thùc chÊt lμ sù phôc h−ng (bÜ råi l¹i th¸i, hèi råi l¹i minh), thùc chÊt lμ ph¸t triÓn. Vμ, sù v÷ng bÒn x©y dùng trªn c¬ së ®· phôc h−ng d©n téc, cho nªn viÔn c¶nh cña ®Êt n−íc hiÖn ra thËt t−¬i s¸ng, huy hoμng : Bèn ph−¬ng biÓn c¶ thanh b×nh, ban chiÕu duy t©n kh¾p chèn. Cã hiÖn thùc h«m nay vμ t−¬ng lai ngμy mai lμ bëi cã chiÕn c«ng trong qu¸ khø : "Mét cç nhung y chiÕn th¾ng, nªn c«ng oanh liÖt ngh×n n¨m". Hai c©u kÕt cña b¶n tuyªn ng«n nh¾c mäi ng−êi tù hμo vÒ qu¸ khø cμng biÕt yªu h¬n hiÖn t¹i vμ vui mõng h−íng tíi t−¬ng lai. Hai c©u kÕt võa khÐp l¹i mét thêi kú chiÕn ®Êu oanh liÖt võa më ra mét kû nguyªn míi huy hoμng : x©y dùng ®Êt n−íc ®Ñp t−¬i vμ bÒn v÷ng. Trong lêi tuyªn bè kÕt thóc, c¶m høng vÒ ®éc lËp d©n téc vμ t−¬ng lai ®Êt n−íc ®· hoμ quyÖn víi c¶m høng vÒ vò trô khi "bÜ", khi "hèi" nh−ng quy luËt lμ h−íng tíi sù s¸ng t−¬i, ph¸t triÓn, cμng kh¾c ho¹ s©u ®Ëm niÒm tin vμ quyÕt t©m cña nh©n d©n §¹i ViÖt x©y dùng "§μi xu©n d©n téc" khi vËn héi duy t©n ®· më. So víi nhiÒu t¸c phÈm kh¸c cã mèi liªn hÖ víi thêi ®iÓm lÞch sö, B×nh Ng« ®¹i c¸o lμ mét tr−êng hîp ®Æc biÖt. Víi nh÷ng thêi ®iÓm lÞch sö trong qu¸ khø, c¸c thÕ hÖ sau cã thÓ t¹o ra nh÷ng mèc son ngang tÇm hoÆc cao h¬n thÕ hÖ tr−íc. Nh−ng víi B×nh Ng« ®¹i c¸o, cho ®Õn nay ®ã vÉn lμ ¸ng "thiªn cæ hïng v¨n" kh«ng tiÒn kho¸ng hËu. §iÒu g× ®· lμm nªn hiÖn t−îng ®éc ®¸o phi th−êng ®ã ? Ph¶i ch¨ng v× B×nh Ng« ®¹i c¸o cã sù kÕt hîp hμi hoμ gi÷a c¶m høng chÝnh trÞ vμ c¶m høng nghÖ thuËt ®Õn møc kú diÖu mμ ch−a mét t¸c phÈm v¨n häc chÝnh luËn nμo ®¹t tíi ? 61 THUËT HøNG XXIV (NguyÔn Tr·i) Quèc ©m thi tËp cña NguyÔn Tr·i lμ tËp th¬ N«m sím nhÊt hiÖn cßn. Víi tËp th¬ nμy, NguyÔn Tr·i lμ mét trong nh÷ng ng−êi ®Æt nÒn mãng vμ më ®−êng cho sù ph¸t triÓn cña th¬ tiÕng ViÖt, lμ t¸c gi¶ viÕt th¬ N«m §−êng luËt vμo lo¹i nhiÒu nhÊt vμ hay nhÊt. TËp th¬ gåm 254 bμi ®−îc xÕp thμnh bèn môc lín : V« ®Ò, Thêi lÖnh m«n, Hoa méc m«n, CÇm thó m«n. Trong mçi môc l¹i chia thμnh nh÷ng tiÓu môc. PhÇn V« ®Ò lμ phÇn nhiÒu bμi nhÊt, lμ phÇn träng t©m cña tËp th¬. PhÇn nμy gåm nhiÒu tiÓu môc nh− : Ng«n chÝ (21 bμi), M¹n thuËt (14 bμi), TrÇn t×nh (9 bμi), ThuËt høng (25 bμi), Tù th¸n (41 bμi) Tù thuËt (11 bμi), Tøc sù (4 bμi) B¶o kÝnh c¶nh giíi (61 bμi),... Bμi ThuËt høng 24 n»m trong chïm th¬ 25 bμi cña môc ThuËt høng (phÇn V« ®Ò). Bμi th¬ mang nhan ®Ò ThuËt høng nh−ng kh«ng ®¬n thuÇn lμ bμy tá sù høng thó cña nhμ th¬. ThuËt høng 24 nh− mét bøc tranh tù ho¹ cuéc sèng vμ con ng−êi øc Trai − con ng−êi víi vÎ ®Ñp t©m hån yªu thiªn nhiªn, tÊm lßng trung hiÕu, con ng−êi víi cèt c¸ch thanh cao "mμi ch¼ng khuyÕt, nhuém ch¼ng ®en". Sau nh÷ng th¸ng ngμy mang tói th¬ ®i kh¸ng chiÕn, kh«ng chÞu "uèn gèi theo thêi", NguyÔn Tr·i ®· vÒ Èn t¹i quª nhμ. Cuéc sèng cña «ng ®¹m b¹c mμ thanh cao. Cuéc sèng d©n d· vμ cã phÇn quª kiÓng : Ao c¹n th× vít bÌo ®i, dän bÌo ®i ®Ó cÊy muèng, thÊy vòng n−íc trong ë ngoμi ®ång th× ph¸t cá, dän cá ®Ó −¬ng sen. C«ng viÖc cña NguyÔn Tr·i gièng nh− c«ng viÖc ®ång ¸ng cña nhμ n«ng, l¹i mang c¸i høng thó thanh cao cña mét tao nh©n mÆc kh¸ch : trång sen ®Ó th−ëng thøc vÎ ®Ñp vμ h−¬ng th¬m thanh quý cña loμi hoa "GÇn bïn mμ ch¼ng h«i tanh mïi bïn". Qu¶ lμ NguyÔn Tr·i kh«ng nhμn. Th©n kh«ng nhμn mμ t©m kh«ng nhμn. Lóc nμo nhμ th¬ còng bËn bÞu víi c«ng viÖc. øc Trai yªu thiªn nhiªn, sèng chan hoμ víi thiªn nhiªn, t¹o vËt. T©m hån thi nh©n réng kh«ng chØ hoμ hîp mμ cßn «m trïm c¶ thiªn nhiªn. NguyÔn Tr·i tõng mang "Tói th¬ chøa hÕt mäi giang san" (Tù th¸n 2) ®i kh¸ng chiÕn. NguyÔn Tr·i tõng gi÷ chøc Th−îng th− Bé l¹i nh−ng nÕu cã mét bé nμo chuyªn tr¸ch vÒ viÖc "qu¶n lý giang san" th× «ng vÉn "Xin lμm mÊy (víi bé qu¶n giang san)" (Tù th¸n 25). ChÝnh v× vËy nhμ kho ®Ó chøa tr¨ng vμ giã, thuyÒn lμ ®Ó chë s−¬ng khãi vμ n¾ng trêi. Cã thÓ nãi ë NguyÔn Tr·i "lßng yªu thiªn nhiªn t¹o vËt lμ mét kÝch th−íc ®Ó ®o mét t©m hån" (Xu©n DiÖu). Bèn c©u th¬ gi÷a (hai c©u thùc vμ hai c©u luËn) cña bμi ThuËt høng 24 thuéc sè nh÷ng c©u th¬ N«m hay nhÊt, ®Ñp nhÊt viÕt vÒ thiªn nhiªn. Hay ë sù kÕt hîp gi÷a b×nh dÞ, méc m¹c víi tao nh·, mü lÖ. §Ñp ë sù kÕt hîp gi÷a c¶nh vμ t×nh. Hai c©u thùc nh− mét bøc tranh ph¸c th¶o ký ho¹ tù nhiªn, méc m¹c vÒ c¶nh lμm lông sinh ho¹t d©n d· : Ao c¹n vít bÌo cÊy muèng §×a thanh ph¸t cá −¬ng sen 62 Trong 12 ch÷, cã mét tõ cæ (®×a), mét tõ H¸n ViÖt (thanh) cßn l¹i lμ m−êi tõ ViÖt. Miªu t¶ cuéc sèng ®ång néi, c¶nh vËt, th«n quª, nhμ th¬ ®· sö dông tiÕng mÑ ®Î. C¸i tiÕng ViÖt thÊm hån quª h−¬ng, thÊm hån d©n d· Êy lμm cho c©u th¬ ®Ëm ®μ phong vÞ d©n téc. Nh÷ng h×nh ¶nh ch©n thùc cña ®êi sèng, ch©n thùc ®Õn møc n«m na, th« th¸p nh− c¸i bÌo, c©y muèng, ®¸m cá ®· d¸m ®μng hoμng ®i th¼ng vμo th¬ ca trung ®¹i ë ®Çu thÕ kû XV. Ta ®· qu¸ quen víi nh÷ng c©y hoa −íc lÖ nh− tróc, cóc, mai, lan, huÖ, giê ®©y rÏ vμo v−ên th¬ NguyÔn Tr·i, bÊt ngê gÆp nh÷ng c©y hoa ®ång néi, sau phót gi©y ngì ngμng lμ sù thó vÞ s©u xa. §iÒu ®¸ng nãi h¬n n÷a lμ c©u th¬ méc m¹c mμ kh«ng r¬i vμo th« tôc. Bªn c¹nh nh÷ng h×nh ¶nh n«m na, th« th¸p lμ nh÷ng h×nh ¶nh thanh tho¸t, tao nh· : n−íc trong xanh (®×a thanh), sen míi −¬ng mμ ®· nh− lan to¶ mïi h−¬ng thanh quý. ChÝnh nh÷ng h×nh ¶nh nμy ®· lμm c©n b»ng c©u th¬, c©n b»ng c¶m gi¸c. NÕu hai c©u thùc lμ bøc ph¸c th¶o ký ho¹ méc m¹c, ®¬n s¬ th× hai c©u luËn l¹i lμ bøc tranh lôa m−ît mμ, ph¶ng phÊt phong vÞ §−êng thi : Kho thu phong nguyÖt ®Çy qua nãc ThuyÒn chë yªn hμ nÆng v¹y then. Mét "l·o n«ng" ë hai c©u thùc ®· thμnh mét tao nh©n trong hai c©u luËn. Kho kh«ng chøa hμng mμ chøa giã, tr¨ng. Giã nhiÒu, tr¨ng nhiÒu, trμn ®Çy qua c¶ nãc. ThuyÒn kh«ng chë ®å vËt mμ chë s−¬ng khãi, chë r¸ng n¾ng. S−¬ng khãi nhiÒu, n¾ng r¸ng nhiÒu ®Õn møc lμm o»n c¶ then thang thuyÒn. H×nh ¶nh th¬ cã sù kÕt hîp gi÷a thùc vμ ¶o. Kho kia, thuyÒn kia lμ thùc mμ còng lμ hån th¬, thuyÒn th¬ øc Trai. H×nh ¶nh −íc lÖ "phong nguyÖt", "yªn hμ" nh−ng kh«ng r¬i vμo khu«n s¸o bëi cã sù c©n b»ng trë l¹i cña nh÷ng h×nh ¶nh thùc, cô thÓ "®Çy qua nãc", "nÆng v¹y then". Trong tõng cÆp c©u th¬, gi÷a hai cÆp c©u th¬ ®Òu cã sù hμi hoμ gi÷a méc m¹c, tù nhiªn vμ thanh tho¸t, tao nh·, tÊt c¶ ®Òu ®Ëm ®μ phong vÞ d©n téc. C¸c tμi n¨ng lín x−a nay bao giê còng t¹o ra ®−îc sù hμi hoμ gi÷a nh÷ng ®èi cùc, sù hμi hoμ gi÷a truyÒn thèng vμ ®æi míi. NguyÔn Tr·i mong vÒ víi thó ®iÒn viªn nh−ng kh«ng ph¶i lμ ng−êi Èn dËt, yÕm thÕ xa l¸nh cuéc ®êi. ¤ng chØ t×m "vÒ nhμn" sau khi ®· lμm ®−îc, ®· lμm trßn bæn phËn víi d©n víi n−íc : "c«ng danh ®· ®−îc hîp vÒ nhμn". øc Trai "vÒ nhμn" lμ vÒ víi thanh nhμn, víi cuéc sèng thanh b¹ch ®Ó di d−ìng tinh thÇn chø kh«ng ph¶i vÒ víi sù rçi nhμn, sèng v« tr¸ch nhiÖm. Cèt c¸ch NguyÔn Tr·i thËt cøng cái, kh«ng ng¶ nghiªng theo thãi ®êi. T©m hån øc Trai lμ vμng trong, ngäc s¸ng, lμ "ngäc cμng mμi cμng s¸ng, vμng cμng luyÖn cμng trong". T©m hån cao khiÕt Êy v−ît lªn trªn "miÖng thÕ nhän h¬n ch«ng m¸c nhän", kh«ng bËn t©m tíi nh÷ng lêi ®μm tiÕu khen chª : − Lμnh d÷ ©u chi thÕ nghÞ khen − Chª khen mùa (chí) ng¹i tiÕng chª khen (B¶o kÝnh c¶nh giíi 13) − Ai hay ai ch¼ng hay th× chí Bui mét ta khen ta h÷u t×nh (Tù th¸n 13) §iÒu NguyÔn Tr·i bËn t©m nhÊt lμ tr¸ch nhiÖm ®èi víi gia ®×nh, ®Êt n−íc. Nhμ th¬ vui víi thiªn nhiªn, bËn bÞu víi cuéc sèng nh−ng kh«ng phót gi©y nμo quªn trung hiÕu : 63 Bui cã mét lßng trung lÉn hiÕu Mμi ch¼ng khuyÕt, nhuém ch¼ng ®en. §iÓm s¸ng nhÊt trong t©m hån NguyÔn Tr·i chÝnh lμ lßng yªu n−íc th−¬ng d©n. "øc Trai t©m th−îng quang Khuª t¶o" (Lª Th¸nh T«ng), c¸i ¸nh s¸ng cña ng«i sao Khuª Êy kh«ng g× cã thÓ mμi mßn, kh«ng cã g× cã thÓ nhuém ®en. Mét thμnh c«ng nghÖ thuËt næi bËt cña th¬ N«m NguyÔn Tr·i thÓ hiÖn ë bμi ThuËt høng 24 lμ viÖc sö dông c©u th¬ s¸u ch÷ trong mét bμi th¬ §−êng luËt. Mét bμi th¬ cã t¸m c©u th× ®· cã tíi ba c©u s¸u ch÷. Nh÷ng c©u th¬ s¸u ch÷ nμy cã thÓ thμnh tõng cÆp nh− hai c©u thùc (c©u 3 vμ 4), còng cã thÓ ®øng riªng nh− c©u cuèi. C©u th¬ s¸u ch÷ lμ nh÷ng c©u cã gi¸ trÞ biÓu ®¹t vμ gi¸ trÞ thÈm mü. C©u s¸u ch÷ víi sè l−îng tõ Ýt h¬n c©u b¶y ch÷ th−êng dån nÐn c¶m xóc, suy t−, th−êng mang tÝnh kh¼ng ®Þnh vμ th−êng t¹o ®−îc sù chó ý cña ng−êi ®äc. H¬n n÷a c©u th¬ s¸u ch÷ ph¸ vì kÕt cÊu chÆt chÏ nh−ng ®Òu ®Æn cña th¬ §−êng luËt ®· t¹o nªn høng thó thÈm mü ë ®éc gi¶. ViÖc ®−a c©u th¬ s¸u ch÷ vμo th¬ §−êng luËt thÓ hiÖn mét xu h−íng muèn tho¸t khái sù lÖ thuéc vμo khu«n s¸o, c«ng thøc. 64 B¹CH §»NG H¶I KHÈU (Cöa biÓn B¹ch §»ng − NguyÔn Tr·i) §Ò tμi thiªn nhiªn ®Êt n−íc lμ mét ®Ò tμi lín cña øc Trai thi tËp. ë tËp th¬ ch÷ H¸n nμy cã nhiÒu bμi viÕt vÒ nh÷ng ®Þa danh cña ViÖt Nam, B¹ch §»ng h¶i khÈu thuéc trong sè nh÷ng bμi th¬ ®ã. B¹ch §»ng h¶i khÈu võa lμ sù nèi tiÕp ®Ò tμi s«ng B¹ch §»ng trong lÞch sö v¨n häc d©n téc, võa lμ sù kh¼ng ®Þnh mét cét mèc th¬ ca lín trªn dßng th¬ B¹ch §»ng. Bμi th¬ cã sù kÕt hîp hμi hoμ ba nguån c¶m høng : c¶m høng thiªn nhiªn, c¶m høng yªu n−íc, c¶m høng hoμi cæ. C¶m høng tr−íc vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn ®· céng h−ëng víi c¶m høng vÒ ®Êt n−íc t¹o nªn nh÷ng rung ®éng m·nh liÖt vμ tinh tÕ, gióp t¸c gi¶ dùng lªn mét bøc tranh hoμnh tr¸ng vÒ c¶nh s«ng B¹ch §»ng. Bèn c©u th¬ ®Çu më ra tr−íc m¾t ng−êi ®äc mét khung c¶nh n−íc non hïng vÜ. Cöa biÓn B¹ch §»ng lμ n¬i s«ng réng ®æ ra biÓn lín, n¬i n−íc non tiÕp gi¸p víi m©y trêi. Kh«ng gian ®Çy sãng vμ giã. Nh÷ng lμn giã bÊc thæi m¹nh lμm dËy lªn nh÷ng luång sãng l¹nh. Trong phót gi©y c¶m høng tr−íc thiªn nhiªn hoμnh tr¸ng, nhμ th¬ phãng t¶ thi bót, vμ liªn t−ëng ®Õn thËt bÊt ngê. Nh÷ng ngän nói nèi tiÕp nhau, tõng khóc, tõng khóc nh− c¸ sÊu bÞ chÆt, c¸ voi bÞ mæ, lau l¸ch bªn bê tõng líp, tõng líp nh− gi¸o g·y, ®ßng ch×m. C©u th¬ t¶ c¶nh thiªn nhiªn mμ lμm sèng dËy khung c¶nh chiÕn tr−êng. Nh÷ng nÐt vÏ thËt g©n guèc, nh÷ng m¶ng h×nh khèi thËt b¹o khoÎ. Bªn c¹nh ®ã l¹i lμ mét nÐt vÏ nhÑ nhμng lμm thanh tho¸t c¶ bøc tranh : "NhÑ cÊt buåm th¬ l−ít B¹ch §»ng". C¶nh hiÖn thùc mμ huyÒn ¶o, c©u th¬ lμ ngo¹i c¶nh mμ gîi lªn t©m c¶nh. C¸nh buåm thËt c¨ng phång søc giã. C¸nh buåm th¬ ®ong ®Çy thi høng. Con thuyÒn th¬ øc Trai ph¨m ph¨m l−ít gi÷a biÓn trêi. T©m hån thi nh©n thËt tù do, s¶ng kho¸i. "Cã mét c¶nh t−îng lín h¬n biÓn lμ trêi, cã mét c¶nh t−îng lín h¬n trêi Êy lμ thÕ giíi bªn trong cña t©m hån con ng−êi" (Huy g«). NhËn xÐt nμy qu¶ ®óng víi tr−êng hîp øc Trai khi phãng t¶ thi høng viÕt B¹ch §»ng h¶i khÈu. C¶nh hïng vÜ ®−îc c¶m nhËn tõ mét t©m hån hμo s¶ng kho¸ng ®¹t, v× thÕ qua c¶nh mμ thÊy ®−îc tÇm vãc, khÝ ph¸ch lín lao cña hån th¬ NguyÔn Tr·i. Tõ c¶m høng vÒ s«ng B¹ch §»ng, t¸c gi¶ c¶m høng vÒ ®Êt n−íc, thÓ hiÖn niÒm tù hμo tr−íc truyÒn thèng lÞch sö d©n téc. Trong hai c©u luËn (c©u 5 vμ 6) nhμ th¬ b×nh luËn vÒ mèi quan hÖ gi÷a "®Þa linh" (®Êt thiªng) vμ "nh©n kiÖt" (ng−êi tμi). Lêi b×nh luËn cña NguyÔn Tr·i võa lμ sù tiÕp nèi ng−êi x−a, võa n©ng thªm mét tÇm cao triÕt lý. ViÕt vÒ s«ng B¹ch §»ng hÇu hÕt c¸c t¸c gi¶ ®Òu b×nh luËn vÒ chiÕn c«ng lÞch sö vμ rót ra bμi häc : − Sù nghiÖp Trïng h−ng ai dÔ biÕt Nöa do s«ng nói nöa do ng−êi (NguyÔn S−ëng − B¹ch §»ng giang) − GiÆc tan mu«n thuë th¨ng b×nh 65 Bëi ®©u ®Êt hiÓm, cèt m×nh ®øc cao (Tr−¬ng H¸n Siªu − B¹ch §»ng giang phó) Víi NguyÔn S−ëng mét nöa sù nghiÖp do con ng−êi quyÕt ®Þnh. Víi Tr−¬ng H¸n Siªu "®Þa linh" lμ bëi "nh©n kiÖt". §Õn NguyÔn Tr·i, nhê cã con ng−êi mμ thiªn nhiªn ph¸t huy søc m¹nh, nhê cã hμo kiÖt mμ s«ng nói r¹ng rì chiÕn c«ng. Nh− vËy "®Þa linh" lμ bëi "nh©n kiÖt", con ng−êi bao giê còng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh. B¹ch §»ng h¶i khÈu võa thÓ hiÖn néi dung yªu n−íc võa chøa ®ùng t− t−ëng nh©n v¨n cao ®Ñp. Néi dung yªu n−íc thÓ hiÖn qua t×nh yªu thiªn nhiªn Tæ quèc, niÒm tù hμo tr−íc chiÕn c«ng lÞch sö vμ truyÒn thèng d©n téc, t− t−ëng nh©n v¨n thÓ hiÖn ë sù ®Ò cao vai trß, vÞ trÝ con ng−êi. T− t−ëng nh©n v¨n cßn thÓ hiÖn qua c¶m høng hoμi cæ, thÓ hiÖn ë hai c©u th¬ kÕt trong B¹ch §»ng h¶i khÈu. Trong dßng ch¶y v« cïng cña thêi gian, tÊt c¶ ®Òu trë thμnh dÜ v·ng. Thêi gian v« cïng, kh«ng gian v« tËn trong khi ®ã con ng−êi, dï lμ hμo kiÖt còng chØ lμ mét thùc thÓ h÷u h¹n. Nçi niÒm b©ng khu©ng cña NguyÔn Tr·i xuÊt ph¸t tõ mét kh¸t väng lín : kh¸t väng v−¬n tíi sù vÜnh h»ng cña con ng−êi. VÒ mÆt nghÖ thuËt, B¹ch §»ng h¶i khÈu cã sù kÕt hîp gi÷a yÕu tè t−îng tr−ng −íc lÖ vμ yÕu tè hiÖn thùc. H×nh t−îng "k×nh", "ng¹c" lμ hiÖn t−îng phæ biÕn trong th¬ cæ ®Ó nãi vÒ søc m¹nh vμ sù hung d÷ cña giÆc, cña chiÕn tranh, ®−îc nhμ th¬ sö dông ®Ó gîi khung c¶nh thiªn nhiªn, c¶nh chiÕn tr−êng, lμm cho c¶nh võa thùc võa h− ¶o. T¸c gi¶ dïng ®iÓn "quan hμ b¸ch nhÞ" lμm cho ý th¬ thªm hμm sóc. Bμi th¬ cã sù kÕt hîp gi÷a tr÷ t×nh vμ chÝnh luËn. Hai c©u th¬ luËn võa thÓ hiÖn c¶m xóc tr−íc con ng−êi vμ non s«ng ®Êt ViÖt, võa lμ lêi b×nh luËn vÒ lÞch sö. B¹ch §»ng h¶i khÈu võa lμ dßng c¶m xóc trμo d©ng nh− nh÷ng ®ît sãng t×nh c¶m hÕt líp nμy ®Õn líp kh¸c, võa l¾ng ®äng suy t− trong nh÷ng nhËn thøc vÒ lÞch sö, vÒ ®Êt n−íc, ë nçi ®au thÊm thÝa tr−íc sù h÷u h¹n cña con ng−êi ®Ó tõ ®ã kh«ng th«i kh¸t väng v−¬n tíi sù vÜnh h»ng cña con ng−êi. 66 CHUYÖN NG¦êI CON G¸I NAM X−¬ng (TrÝch TruyÒn kú m¹n lôc − NguyÔn D÷) TruyÒn kú m¹n lôc lμ t¸c phÈm lín cña NguyÔn D÷ còng nh− cña v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, ®−îc viÕt vμo thÕ kû XVI. T¸c phÈm gåm hai m−¬i truyÖn viÕt theo lèi v¨n xu«i ch÷ H¸n cã xen lÉn mét sè th¬, tõ, v¨n biÒn ngÉu. TruyÒn kú m¹n lôc khai th¸c nhiÒu truyÖn d©n gian, truyÖn tÝch lÞch sö vμ d· sö cña ViÖt Nam. T¸c gi¶ ®· m−în yÕu tè kú ¶o ®Ó ph¶n ¸nh hiÖn thùc, m−în chuyÖn x−a ®Ó nãi chuyÖn x· héi ®−¬ng thêi. Ng−êi con g¸i Nam X−¬ng lμ truyÖn tiªu biÓu trong sè 11 truyÖn viÕt vÒ ®Ò tμi ng−êi phô n÷ cña TruyÒn kú m¹n lôc. Trªn c¬ së mét c©u chuyÖn cæ tÝch, NguyÔn D÷ ®· cã nh÷ng h− cÊu, s¸ng t¹o, thªm c¸c t×nh tiÕt truyÒn kú ®Ó ChuyÖn ng−êi con g¸i Nam X−¬ng trë thμnh mét ¸ng v¨n ®Æc s¾c. ChuyÖn ng−êi con g¸i Nam X−¬ng ph¶n ¸nh bi kÞch cña ng−êi phô n÷ trong x· héi cò ®ång thêi phª ph¸n sù nghi kþ, ghen tu«ng mï qu¸ng ®· dÉn ®Õn nh÷ng ®au khæ cho con ng−êi. C©u chuyÖn lμm ng−êi ®äc c¶m ®éng s©u s¾c, bëi lÏ mét ng−êi phô n÷ cã nhan s¾c, cã ®øc h¹nh mμ sè phËn l¹i oan khuÊt. Vò ThÞ ThiÕt lμ mét ng−êi ®¸ng tr©n träng mμ còng thËt ®¸ng th−¬ng. Vò N−¬ng "tÝnh ®· thuú mþ nÕt na l¹i thªm cã t− dung tèt ®Ñp". Tr−¬ng Sinh c−íi nμng lμm vî do "mÕn v× dung h¹nh", cã nghÜa lμ võa mÕn nhan s¾c võa yªu ®øc h¹nh. §øc h¹nh cña Vò N−¬ng næi bËt ë sù ®¶m ®ang, th¶o hiÒn, sù hy sinh thÇm lÆng, sù thuû chung tiÕt h¹nh. Nμng lμ ng−êi con d©u hiÕu th¶o, ng−êi mÑ ®¶m ®ang giμu ®øc hy sinh. Khi chång ®i lÝnh, Vò N−¬ng lo toan mäi c«ng viÖc, mét th©n võa nu«i con th¬ d¹i, võa ch¨m sãc thuèc thang mÑ chång giμ yÕu. Khi mÑ chång qua ®êi, nμng ®øng ra lo chu toμn viÖc ma chay. Nμng ch¼ng mong chång ®eo ®−îc Ên phong hÇu, chØ mong chång ngμy vÒ "mang theo ®−îc hai ch÷ b×nh yªn". NiÒm mong mái lín nhÊt cña Vò N−¬ng lμ "c¸i thó vui nghi gia nghi thÊt", nghÜa lμ cã ®−îc niÒm h¹nh phóc gia ®×nh ªm Êm. Nμng ©m thÇm chÞu ®ùng nçi c« ®¬n. Nh−ng th−¬ng con xa v¾ng cha, nμng ®· chØ vμo bãng m×nh vμ b¶o r»ng ®ã lμ cha nã. Nh−ng cã ngê ®©u lßng thuû chung vμ sù hy sinh thÇm lÆng l¹i ph¶i tr¶ gi¸ b»ng c¸i chÕt bi th¶m. Vμ ng−êi ®Èy nμng vμo nçi ®au oan khuÊt l¹i chÝnh lμ ng−êi chång mμ nμng hÕt lßng thuû chung, chê ®îi. Hái sao kh«ng xãt xa, ®au ®ín ? Lêi ®øa con th¬ d¹i nÕu cã g©y nªn téi th× ®ã lμ sù v« t×nh. Cßn hμnh ®éng nghi kþ, ghen tu«ng phò phμng cña ng−êi chång "chØ lÊy chuyÖn bãng giã nμy nä mμ ®uæi nμng ®i" th× kh«ng chØ ®¸ng tr¸ch mμ cßn ®¸ng lªn ¸n. Nh− mét ph¶n øng d©y chuyÒn, tÝnh ghen tu«ng dÉn ®Õn sù ®a nghi, sù ®a nghi dÉn ®Õn ®Þnh kiÕn trong nhËn thøc, biÕn kh«ng thμnh cã, ®Ó ®Õn nçi lßng chung thuû, tiÕt h¹nh ph¶i ngËm oan mμ chÕt. C¸i chÕt oan uæng bi th¶m cña Vò N−¬ng kh«ng chØ lμm Tr−¬ng Sinh ©n hËn, tØnh ngé mμ cßn ®Ó l¹i nçi tiÕc th−¬ng, ®au xãt cho ng−êi ®êi, trë thμnh bμi häc chung cho nh©n thÕ. C¸ch kÓ chuyÖn cña t¸c gi¶ ®· gãp phÇn lμm cho c©u chuyÖn thªm c¶m ®éng, hÊp dÉn. Lêi ®øa trÎ th¬ hån nhiªn l¹i g©y lªn ë ng−êi hay c¶ ghen nh− Tr−¬ng Sinh bao 67 mèi nghi ngê : cha t«i tr−íc kia chØ nÝn thin thÝt "®ªm nμo còng ®Õn, mÑ §¶n ®i còng ®i, mÑ §¶n ngåi còng ngåi, nh−ng ch¼ng bao giê bÕ §¶n c¶". §øa trÎ th¬ ®©u hiÓu lêi mÑ nãi c¸i bãng lμ ng−êi cha chØ lμ chuyÖn bÞa, lμ s¶n phÈm cña t×nh mÉu tö, cña lßng thuû chung. V× vËy viÖc t¸c gi¶ giÊu ®i chi tiÕt nμy lμ hîp lý. NiÒm tiÕc th−¬ng, ©n hËn ®−îc ®Èy lªn cao h¬n khi chÝnh sù ®a nghi, ghen tu«ng mï qu¸ng cña Tr−¬ng Sinh ®· biÕn ®iÒu ®¬n gi¶n thμnh phøc t¹p. Sù viÖc sÏ ®¬n gi¶n biÕt bao nhiªu nÕu chμng kh«ng giÊu lêi con nãi. ChØ cÇn mét sù "th¸o ngßi" nμy lμ cã thÓ b¶o toμn ®−îc h¹nh phóc, tr¸nh cho gia ®×nh sù ®æ vì, lo¹i bá ®−îc nh÷ng oan khiªn gi¸ng xuèng ®Çu Vò N−¬ng. ThÕ nh−ng sù viÖc ®· diÔn ra theo quy luËt tÊt yÕu cña nã vμ c¸i chÕt cña Vò N−¬ng ®· ®Ó l¹i c¶ nçi tiÕc th−¬ng ©n hËn lÉn niÒm o¸n tr¸ch, lªn ¸n. ChuyÖn ng−êi con g¸i Nam X−¬ng lμ mét thμnh c«ng nghÖ thuËt ®Æc s¾c cña NguyÔn D÷. T¸c gi¶ ®· cã nh÷ng s¸ng t¹o trong c¸ch kÓ, trong viÖc h− cÊu thªm t×nh tiÕt vμ ®−a thªm nh÷ng yÕu tè ly kú vμo c©u chuyÖn. C©u chuyÖn cã thÓ kÕt thóc ë chç Tr−¬ng Sinh nhËn ra lçi lÇm, thÊu hiÓu nçi oan cña vî. C¸ch kÕt thóc nμy sÏ gièng c¸ch kÕt thóc cña chuyÖn cæ tÝch Vî chμng Tr−¬ng, sau khi nhËn ra lçi lÇm Tr−¬ng Sinh ®· ë vËy nu«i con, kh«ng lÊy vî kh¸c. Tuy nhiªn, mét kÕt thóc hoμn chØnh nh− vËy, víi NguyÔn D÷ l¹i cã lÏ lμ ch−a hoμn chØnh. ChÝnh v× thÕ t¸c gi¶ ®· s¸ng t¹o thªm ®o¹n sau. Phan Lang nhê cøu sèng Linh Phi mμ ®−îc tr¶ ¬n cøu m¹ng nªn tho¸t khái chÕt ®uèi, ë thuû cung, Phan Lang nhËn ra ng−êi lμng lμ Vò ThÞ ThiÕt, sau khi gi· tõ d−¬ng thÕ ®· ®−îc håi sinh n¬i cung n−íc. Nhê Phan Lang chuyÓn vËt tin cña Vò N−¬ng mμ Tr−¬ng Sinh ®−îc gÆp l¹i h×nh bãng vî lÇn cuèi vμ nçi oan khuÊt cña Vò N−¬ng ®−îc gi¶i to¶. ViÖc thªm vμo mét ®o¹n kÕt nh− vËy ®· chøng minh tμi n¨ng "thiªn cæ kú bót" (bót ph¸p l¹ mu«n ®êi) cña NguyÔn D÷. §o¹n kÕt nμy võa gièng l¹i võa kh«ng gièng lèi kÕt thóc cã hËu trong v¨n häc d©n gian. Gièng lèi kÕt thóc cã hËu cña truyÖn kÓ d©n gian ë chç ng−êi ngay th¼ng, hiÕu th¶o, thuû chung nh− Vò N−¬ng ph¶i ®−îc minh oan, nh©n phÈm ph¶i ®−îc ®Òn båi, ph¶i ®−îc kh¼ng ®Þnh. Tuy nhiªn, kÕt thóc nμy l¹i kh¸c kÕt thóc cã hËu cña truyÖn cæ tÝch v× thùc chÊt ®©y lμ mét kÕt thóc bi kÞch. Vò N−¬ng kh«ng thÓ tõ câi chÕt trë vÒ ®oμn tô víi ng−êi th©n nh− c« TÊm trót vá thÞ trë thμnh hoμng hËu, h¹nh phóc bªn vua. Sù t¸i ngé cña Vò N−¬ng, trong thùc chÊt l¹i lμ sù vÜnh biÖt. H¹nh phóc gia ®×nh ®æ vì kh«ng g× hμn g¾n, nμng vμ chång con vÜnh viÔn chia l×a trong ®«i ng¶ ©m d−¬ng. Mét kÕt thóc vÒ b¶n chÊt lμ bi kÞch nh− vËy chøng tá ngay ë thÕ kû XVI NguyÔn D÷ ®· cã c¸i nh×n hiÖn thùc s©u s¾c, chøng tá ngßi bót nh©n ®¹o cña nhμ v¨n thËt sù cã chiÒu s©u. 68 VμO TRÞNH PHñ (TrÝch Th−îng kinh ký sù − Lª H÷u Tr¸c) Lª H÷u Tr¸c (1720−1791) lμ nhμ danh y næi tiÕng nhÊt cña ViÖt Nam thêi cæ. ¤ng cßn lμ nhμ v¨n, nhμ th¬ cã ®ãng gãp ®¸ng kÓ ®èi víi v¨n häc d©n téc ë thÕ kû XVIII, ®Æc biÖt lμ ë thÓ v¨n xu«i tù sù. Th−îng kinh ký sù lμ tËp ký sù ch÷ H¸n xuÊt s¾c cña v¨n häc d©n téc. T¸c phÈm ghi l¹i viÖc t¸c gi¶ lªn kinh ®« ch÷a bÖnh cho cha con chóa TrÞnh S©m. Th−îng kinh ký sù lμ bøc tranh hiÖn thùc s¾c nÐt vÒ ®êi sèng kinh ®«, ®Æc biÖt lμ ®êi sèng phñ chóa thêi Lª − TrÞnh. Qua t¸c phÈm, ng−êi ®äc cßn b¾t gÆp bøc ch©n dung tù ho¹ vÒ chÝnh t¸c gi¶ : mét con ng−êi ngay th¼ng, trung thùc, thê ¬ víi danh lîi, khinh ghÐt bän thèng trÞ, thuû chung trong t×nh c¶m b¹n bÌ. §o¹n trÝch Vμo TrÞnh phñ lμ bøc tranh ch©n thùc vÒ cuéc sèng n¬i phñ chóa, ®−îc kh¾c ho¹ ë hai ph−¬ng diÖn : cuéc sèng th©m nghiªm giμu sang, xa hoa vμ cuéc sèng èm yÕu, thiÕu sinh khÝ. Cuéc sèng giμu sang xa hoa n¬i phñ chóa ®−îc gîi lªn ngay tõ nh÷ng Ên t−îng ®Çu tiªn : "C¸c c¶nh giμu sang cña vua chóa thùc kh¸c h¼n ng−êi th−êng". Giμu sang tõ n¬i ë : "LÇu tõng g¸c vÏ tung m©y. RÌm ch©u, hiªn ngäc, bãng mai ¸nh vμo". Giμu sang trong tiÖn nghi sinh ho¹t. VËt dông h»ng ngμy th× "®å nghi tr−îng ®Òu s¬n son thiÕp vμng". §å ¨n thøc uèng toμn cao l−¬ng mü vÞ "m©m vμng, chÐn b¹c", "toμn cña ngon vËt l¹". Phñ chóa ph« bμy sù giμu sang vμ còng kh«ng che giÊu sù xa xØ. §Ó phôc dÞch mét «ng chóa nhá, mét ®øa trÎ ®é n¨m s¸u tuæi mμ cã tíi "n¨m s¸u lÇn tr−íng gÊm", chiÕc phßng réng víi chiÕc sËp, chiÕc ghÕ s¬n son thiÕp vμng bμy nÖm gÊm vμ nh÷ng ng−êi ®øng hÇu hai bªn. VËt vμ ng−êi n¬i phñ chóa kh«ng chØ ®−îc d¸t vμng mμ cßn ®−îc tr¸t phÊn son vμ bao bäc bëi tÇng tÇng líp líp h−¬ng hoa. Cuéc sèng n¬i phñ chóa thËt th©m nghiªm nh−ng thiÕu sinh khÝ. Theo b−íc ch©n t¸c gi¶, ng−êi ®äc cã c¶m gi¸c ®i vμo phñ chóa nh− ®i vμo mª cung ®Çy uy quyÒn bÝ hiÓm vμ ®Çy ¸m khÝ : "Chóng t«i ®i cöa sau vμo phñ. Ng−êi truyÒn lÖnh dÉn t«i qua mÊy lÇn cöa n÷a", "®i ®−îc vμi tr¨m b−íc, qua mÊy lÇn cöa n÷a míi ®Õn c¸i ®iÕm "HËu m· qu©n tóc trùc". §Ó vμo n¬i ë cña chóa cßn ph¶i lÇn theo lèi ®i "ë trong tèi om, kh«ng thÊy cã cöa ngâ g× c¶", ph¶i "®i qua ®é n¨m s¸u lÇn tr−íng gÊm". Trong c¸i mª cung nμy ¸m khÝ bao trïm kh«ng gian, c¶nh vËt : kh«ng ¸nh mÆt trêi, cuéc sèng bÞ v©y bäc bëi gÊm vãc, phÊn s¸p, h−¬ng hoa. ¸m khÝ ngÊm s©u vμo h×nh hμi thÓ t¹ng TrÞnh C¸n : "Tinh khÝ kh« hÕt, da mÆt kh«, rèn låi, g©n thêi xanh, ch©n tay gÇy gß...". Bëi "ThÕ tö ë trong chèn mμn che tr−íng phñ, ¨n qu¸ no, mÆc qu¸ Êm nªn t¹ng phñ yÕu ®i". Miªu t¶ cuéc sèng giμu sang, xa hoa nh−ng thiÕu sinh khÝ, tr¸i víi tù nhiªn, t¸c gi¶ ®· gi¸n tiÕp phª ph¸n giai cÊp thèng trÞ Lª − TrÞnh. Nh÷ng m©u thuÉn xung ®ét néi t©m Lª H÷u Tr¸c chøng tá «ng lμ ng−êi trung thùc, cã phÈm chÊt cao ®Ñp. Mét mÆt «ng cã thÓ ch÷a cho ThÕ tö kh¸ lªn, nh−ng nÕu cã kÕt qu¶ ngay th× sÏ bÞ danh lîi nã rμng buéc, kh«ng lμm sao vÒ nói ®−îc. MÆt kh¸c «ng l¹i ch÷a bÖnh cho TrÞnh C¸n víi tÊt c¶ sù hiÓu biÕt cña m×nh. §iÒu nμy cho thÊy Lª H÷u Tr¸c coi th−êng danh lîi, khinh ghÐt bän thèng trÞ xa hoa, truþ l¹c, nh−ng lμ 69