Tài liệu Hàm ý và phương thức biểu thị hàm ý trong tiếng việt.

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ------------------------- NGUYỄN THỊ TỐ NINH HÀM Ý VÀ PHƢƠNG THỨC BIỂU THỊ HÀM Ý TRONG TIẾNG VIỆT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Hà Nội - 2014 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ------------------------- NGUYỄN THỊ TỐ NINH HÀM Ý VÀ PHƢƠNG THỨC BIỂU THỊ HÀM Ý TRONG TIẾNG VIỆT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Chuyên ngành: Lý luận ngôn ngữ Mã số: 62. 22. 01. 01 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC 1. GS.TS. NGUYỄN MINH THUYẾT 2. PGS.TS. PHẠM VĂN TÌNH Hà Nội - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Tất cả những vấn đề được trình bày và giải quyết; những kết luận trong luận án đều chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án NGUYỄN THỊ TỐ NINH MỤC LỤC MỞ ĐẦU ...................................................................................................... 1 0.1. Lý do chọn đề tài ............................................................................... 1 0.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu ..................................................... 2 0.2.1. Về khái niệm hàm ý ..................................................................... 2 0.2.2. Về phương thức biểu thị hàm ý .................................................... 6 0.3. Tính thời sự của đề tài ...................................................................... 7 0.4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ........................................ 7 0.5. Đối tƣợng, phạm vi và nhiệm vụ nghiên cứu ................................. 8 0.6. Phƣơng pháp nghiên cứu và nguồn tƣ liệu .................................... 8 0.6.1. Phương pháp nghiên cứu .............................................................. 8 0.6.2. Nguồn tư liệu .............................................................................. 10 0.7. Bố cục đề tài .................................................................................... 10 CHƢƠNG 1. CÁC KHÁI NIỆM XUẤT PHÁT..................................... 12 1.1. Phát ngôn ......................................................................................... 12 1.2. Cơ cấu nghĩa của phát ngôn .......................................................... 13 1.3. Nghĩa mệnh đề và nghĩa tình thái ................................................. 15 1.3.1. Nghĩa mệnh đề ........................................................................... 15 1.3.2. Nghĩa tình thái ............................................................................ 17 1.4. Nghĩa chủ đề .................................................................................... 18 1.5. Nghĩa tƣờng minh và nghĩa hàm ẩn.............................................. 19 1.5.1. Nghĩa tường minh ...................................................................... 19 1.5.2. Nghĩa hàm ẩn ............................................................................. 20 1.6. Hàm ý ............................................................................................... 22 1.6.1. Thuật ngữ hàm ý......................................................................... 22 1.6.2. Quan niệm về hàm ý................................................................... 24 1.6.3. Quan niệm về hàm ý trong luận án ............................................ 29 1.7. Điều kiện sử dụng hàm ý trong giao tiếp ...................................... 38 1.7.1. Hoàn cảnh giao tiếp .................................................................... 38 1.7.2. Nhân vật giao tiếp ..................................................................... 41 Tiểu kết ................................................................................................... 44 CHƢƠNG 2. CÁC LOẠI HÀM Ý ........................................................... 46 2.1. Vấn đề phân loại hàm ý trong các tài liệu ngữ dụng học............ 46 2.2. Các loại hàm ý đƣợc phân loại theo phƣơng tiện biểu hiện ....... 48 2.2.1. Hàm ý của từ .............................................................................. 48 2.2.2. Hàm ý của toàn phát ngôn .......................................................... 62 2.3. Các loại hàm ý đƣợc phân loại theo số lƣợng hàm ý của phát ngôn (theo tầng nghĩa) ........................................................................... 70 2.3.1. Hàm ý đơn .................................................................................. 70 2.3.2. Hàm ý phức ................................................................................ 73 2.4. Các loại hàm ý phân loại theo quan hệ với nghĩa tƣờng minh ... 78 2.4.1. Hàm ý tăng tiến .......................................................................... 78 2.4.2. Hàm ý trái ngược ........................................................................ 80 2.5. Các loại hàm ý phân loại theo quan hệ với các nghĩa hàm ẩn khác ......................................................................................................... 83 2.5.1. Hàm ý kiêm chức ....................................................................... 83 2.5.2. Hàm ý không kiêm chức ............................................................ 85 2.6. Các loại hàm ý phân loại theo mức độ phụ thuộc vào hoàn cảnh giao tiếp ................................................................................................... 85 2.6.1. Hàm ý quy ước ........................................................................... 85 2.6.2. Hàm ý hội thoại ......................................................................... 90 CHƢƠNG 3. PHƢƠNG THỨC BIỂU THỊ HÀM Ý TRONG TIẾNG VIỆT ........................................................................................................... 93 3.1. Khái niệm “phƣơng thức biểu thị hàm ý” .................................... 93 3.2. Điểm lại danh sách các phƣơng thức biểu thị hàm ý .................. 96 3.2.1. Phương thức biểu thị hàm ý khái quát (generalized implication) .............................................................................................................. 96 3.2.2. Phương thức biểu thị hàm ý hội thoại đặc thù (particular implicature) .......................................................................................... 99 3.2.3. Nhận xét chung......................................................................... 100 3.3. Thử đề xuất một danh sách các phƣơng thức biểu thị hàm ý .. 107 3.3.1. Sử dụng các phương tiện ngôn ngữ đặc thù ............................. 108 3.3.2. Vi phạm phương châm hội thoại, quy tắc quan yếu ................ 114 3.4. Về hiện tƣợng “lệch pha” trong giao tiếp ................................... 137 3.4.1. Dấu hiệu của sự “lệch pha” trong giao tiếp.............................. 138 3.4.2. Một số nguyên nhân ................................................................. 140 3.4.3. Giải pháp khắc phục ................................................................. 141 Tiểu kết ................................................................................................. 142 KẾT LUẬN .............................................................................................. 145 MỞ ĐẦU 0.1. Lý do chọn đề tài Khái niệm hàm ý cùng lý thuyết hàm ngôn hội thoại của H.P. Grice được đánh giá là một bước tiến quan trọng của ngôn ngữ học, mới ra đời cách đây non nửa thế kỷ. Tuy nhiên, việc sử dụng hàm ý để chuyển tải những thông tin mà vì một số lý do nhất định, người ta không tiện hoặc không nên nói thẳng ra là một hiện tượng bình thường trong thực tế, hẳn đã có ngay từ những cuộc giao tiếp đầu tiên trong xã hội văn minh. Trong các công trình của mình, H.P. Grice nhận xét: trong giao tiếp, nhiều khi chúng ta “nói điều này nhưng thật ra muốn nói một điều khác”. Đồng tình với ý kiến này, Hoàng Phê – người đầu tiên giới thiệu và vận dụng lý thuyết của H.P. Grice vào nghiên cứu tiếng Việt, bổ sung: “Hằng ngày sử dụng ngôn ngữ, lắm khi chúng ta nói một điều này, nhưng lại muốn cho người nghe từ đó hiểu ra một điều khác, hoặc hiểu thêm một điều khác nữa” [58, 93]. Thậm chí, ông cho rằng: “Khi một lời nói có hàm ngôn thì ý hàm ngôn thường là quan trọng, thậm chí, có khi hiển ngôn chỉ là dùng để nói hàm ngôn, ý hàm ngôn là ý chính” [58, 93]. W.A. Davis (2005) cũng khẳng định vai trò của việc nghiên cứu loại nghĩa hàm ẩn này trong ngôn ngữ học: “Hàm ngôn hội thoại đã trở thành một trong những chủ đề chính của ngữ dụng học.” Không chỉ có tác dụng trong giao tiếp hằng ngày, hàm ý còn có giá trị sử dụng rất lớn trong các hoạt động chính trị, ngoại giao và sáng tác văn học. Bởi vậy, từ khi có những phát hiện của H.P. Grice, đặc biệt là từ sau khi ông hoàn thiện và công bố chúng trong tập bài giảng ở Đại học Harvard (1967), cuốn Logic và hội thoại (1975) và bài báo Ghi chú thêm về logic và hội thoại (1978), giới nghiên cứu đã tập trung khai thác rất nhiều vấn đề xung quanh khái niệm hàm ý, các loại hàm ý và phương thức biểu thị hàm ý. Tuy nhiên, vấn đề phân loại hàm ý chưa đạt được sự thống nhất cao giữa các nhà nghiên cứu, việc xem xét phương thức biểu thị hàm ý chủ yếu giới hạn ở việc sử dụng một số biểu thức ngôn ngữ (tạo hàm ý ngôn ngữ) và một số biện pháp vi phạm phương châm giao tiếp (tạo hàm ý hội thoại). Đặc biệt, việc nghiên cứu hàm ý trong sáng tác văn học chưa được đầu tư thỏa đáng nên kết quả chưa có chiều sâu. Phần lớn các nhà văn, nhà nghiên 1 cứu, phê bình văn học mới dừng ở việc khai thác các chi tiết, hình tượng nghệ thuật từ kinh nghiệm cá nhân. Ngược lại, phần lớn các nhà ngôn ngữ học tự bằng lòng giới hạn nghiên cứu của mình trong phạm vi ngôn ngữ học đơn thuần, chưa làm rõ được mối quan hệ giữa những kiến giải của lý thuyết hàm ngôn hội thoại với lĩnh vực văn học. Tình hình trên đòi hỏi phải tiếp tục làm rõ hơn những vấn đề chưa có sự thống nhất cao, chưa có điều kiện đi sâu để góp phần phát triển nhận thức chung về hàm ý, phương thức biểu thị hàm ý và khả năng ứng dụng những kiến giải này vào thực tế. Đó là lý do thúc đẩy chúng tôi thực hiện đề tài luận án Hàm ý và phương thúc biểu thị hàm ý trong tiếng Việt. 0.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu 0.2.1. Về khái niệm hàm ý Khái niệm “hàm ngôn hội thoại” được Herbert Paul Grice “thai nghén” từ cuối những năm 50 của thế kỷ XX rồi hoàn thiện trong phác thảo thuyết hàm ngôn mà ông đưa vào tập bài giảng William James khi đang giảng dạy tại Đại học Harvard năm 1967. Ngay từ đầu, các vấn đề về hàm ngôn trong tập bài giảng William James đã có ảnh hưởng rất lớn nhưng có lẽ phải một thời gian, sau khi cuốn Logic và hội thoại (1975) và bài báo Ghi chú thêm về logic và hội thoại (1978) ra đời thì thuyết hàm ngôn hội thoại của Grice mới thực sự trở thành “một trong những chuyên luận kinh điển” của ngữ dụng học. Phần lớn công trình Logic và hội thoại của Grice tập trung vào việc làm rõ sự khác biệt (về mặt trực giác) giữa “cái được diễn tả bằng lời” trong câu nói và “cái được gợi ý” (hoặc nói bóng gió) trong câu nói. Để chỉ “cái được gợi ý” này, Grice (1975; 1978) đã sử dụng các thuật ngữ mới là “hàm ý” (implicate) và “hàm ngôn” (implicature); đồng thời, ông xem phần được mã hóa ngôn ngữ của phát ngôn là “cái được nói đến”. Ông cho rằng, tổng số “cái được nói đến trong câu” và “cái được hàm ý” trong cùng một câu nói đó được gọi là “các ý nghĩa biểu hiện của một phát ngôn” [96]. Phát hiện của Grice đã mở ra một trào lưu mới trong nghiên cứu ngôn ngữ. W.A. Davis (2005) khẳng định: “Hàm ngôn hội thoại đã trở thành một trong những chủ đề chính của ngữ dụng học.” Cho đến nay, có thể nói các công trình nghiên cứu ngữ dụng học đã đạt được quan niệm thống nhất về hàm ý như sau: 2 (1) Hàm ý là phần nghĩa hàm ẩn (nghĩa hàm ngôn) không được thể hiện trên bề mặt câu chữ của phát ngôn nhưng được suy ra từ nghĩa tường minh (nghĩa hiển ngôn) và hoàn cảnh giao tiếp. Quan niệm này không chỉ được thể hiện trong các tác phẩm của Grice mà còn được thể hiện rõ trong những tài liệu vận dụng lý thuyết của ông như các công trình của O. Ducrot (1972), G. Yule (1997), Hoàng Phê (1989), Nguyễn Đức Dân (1996), Hồ Lê (1996), Cao Xuân Hạo (1998), Nguyễn Thiện Giáp (2000), Đỗ Hữu Châu (2005),… Chẳng hạn, O. Ducrot quan niệm: “Thực chất của hàm ngôn là nói mà coi như không nói, nghĩa là nói một cái gì đó mà không vì thế nhận trách nhiệm là đã có nói, có nghĩa là vừa có hiệu lực nói năng vừa có sự vô can trong im lặng” (Dẫn theo [58; 98 – 100]); Hồ Lê (1996) viết: “Hàm ý là tất cả những ý nghĩa, tình thái hàm ẩn mà người phát ngôn ký thác vào phát ngôn nhưng nằm ngoài ý nghĩa hiển hiện của phát ngôn, trong đó có việc biểu thị những sở chỉ khác với những sở chỉ mà hiển nghĩa của phát ngôn biểu thị” [44; 335]; Nguyễn Thiện Giáp (2000) thì giải thích: “Hàm ý chính là những gì người nghe phải tự suy ra qua phát ngôn, để hiểu đúng và đầy đủ ý nghĩa của phát ngôn đó” [19; 136]. (2) Hàm ý là phần có giá trị thông tin thuộc nghĩa hàm ẩn, đối lập với tiền giả định (TGĐ) là phần không có giá trị thông tin. H.P.Grice (1975) phân biệt nghĩa hàm ẩn tự nhiên (natural meaning) với nghĩa hàm ẩn không tự nhiên (non-natural meaning). O. Ducrot thống nhất với quan niệm của Grice nhưng thể hiện sự phân biệt đó bằng các thuật ngữ “hàm ngôn” và “tiền giả định” (TGĐ). Ông coi TGĐ là một hình thức hàm ngôn quan trọng, là hàm ngôn nằm trực tiếp trong bản thân “nghĩa từ ngữ” của lời (Dẫn theo [58; 98]). Ở Việt Nam, các nhà nghiên cứu đều có chung quan niệm: TGĐ là loại nghĩa hàm ẩn nhưng là nghĩa hàm ẩn không có giá trị thông báo [10]; [12]; [26]; [58]. Theo các tác giả, sự đối lập giữa “cái đã biết” và “cái mới” theo phân đoạn thực tại câu sẽ cho phép vạch ra một sự đối lập khác, rộng hơn, trong cấu trúc ngữ nghĩa của lời; đó là sự đối lập giữa phần không có giá trị thông báo (gồm có TGĐ và cái đã biết trong hiển ngôn) và phần có giá trị thông báo (gồm cái mới trong hiển ngôn cùng với hàm ngôn). Vì vậy, nếu coi TGĐ là hàm ngôn (tức là phần có giá trị thông báo) sẽ “không 3 thể thấy được mối quan hệ có tính quy luật hết sức quan trọng giữa TGĐ, hiển ngôn và hàm ngôn, mối quan hệ chi phối nội dung của hàm ngôn” [58; 99]. Mặc dù đã đạt được sự thống nhất cơ bản như trên, giữa các nhà nghiên cứu vẫn còn những khác biệt tương đối lớn và có thể coi đây là những điểm chưa rõ trong lý thuyết hàm ngôn hội thoại, cần được tiếp tục nghiên cứu thêm. Sự khác nhau trước hết là cách dùng thuật ngữ. Khi nghiên cứu thuyết hàm ngôn hội thoại của Grice cũng như vận dụng nó vào việc tìm hiểu một vấn đề ngôn ngữ cụ thể, hầu hết các nhà nghiên cứu đều sử dụng thống nhất thuật ngữ “hàm ý” (implicate) với tư cách động từ và thuật ngữ “hàm ngôn” (implicature) với tư cách danh từ. Có thể thấy rõ điều này qua một số phân tích, nhận xét, đánh giá và kết quả nghiên cứu của các nhà ngữ dụng học như: Harnish (1976), Leech (1983), J. Lyons(1995) W.A. Davis (1998), (2005), Kent Bach (2005),… Chẳng hạn, trong một nghiên cứu về hàm ngôn, Harnish (1976) cho rằng câu Bill và Tom di chuyển cái đàn “hàm ý” (implicates) một cách chung chung rằng “Bill và Tom chuyển cái đàn cùng với nhau”. Tương tự, Leech (1983: 91) “lưu ý rằng John làm đứt tay ai đó hàm ý “John không tự cắt vào tay mình” […] Nhưng một lời khẳng định tương tự như John làm gãy tay thì không thể hàm ý sai (fails to implicate) là “John không làm gãy tay mình”. Ngược lại, nó hàm ý rằng “John đã làm gãy tay mình” (Dẫn theo[96]). Ngoài các thuật ngữ trên, nhiều nhà nghiên cứu còn dùng động từ to imply thay cho implicate (hàm ý). Chẳng hạn, Jenny Thomas (1995), đã chứng minh phần nào “sự năng động” giữa hai động từ này: “Học thuyết của Grice được xây dựng nhằm giải thích quá trình mà bằng cách nào đó, người nghe đi từ lớp ý 1 đến lớp ý 2, từ điều được nói tới điều được hàm ý (what is implied)” [144; 60]; hay: “Có hai điều mà chúng ta cần ghi nhớ. Thứ nhất là, người nói có thể hàm ý (imply) điều mà người ấy biết là không đúng và người nghe có thể hiểu chính xác điều người nói hàm ý (what a speaker has implied) mà không nhất thiết tin vào nó. Thứ hai là, thuyết của Grice cố gắng lý giải quá trình người ta đi từ lớp ý được diễn đạt tới lớp ý được hàm ý (implied). Nhiều người hiểu lầm công trình của Grice do thực tế là người ta cứ cho rằng ông đang lý giải cách thức hình thành suy luận, 4 hơn là việc hàm ngôn được tạo ra và hiểu như thế nào” [144; 61). Khi đặt vấn đề phân biệt các khái niệm “muốn nói”, “nói” và “hàm ý”, các tác giả Adrian Akmajian, Richard A. Demers, Ann K. Farmer và Robert M. Harnish (1997) đã viết: “Như chúng ta đã thấy, người nói có thể muốn truyền đạt nhiều hơn cái mà họ nói. Một loại giao tiếp đặc biệt và thú vị đã được khảo sát bởi Grice dưới tên gọi hàm ngôn hội thoại (conversational implicature), gọi như thế là do cái được ám chỉ (what is implied) hay như Grice thích nói là được hàm ý (implicated)) đã được hàm ý nhờ vào sự việc người nói và người nghe đang hợp tác đóng góp vào cuộc đàm thoại...” [93; 381). Trong một số công trình, kể cả công trình của Grice (1975), “hàm ý” còn được dùng như một danh từ, với hai biến thể “implicating” và “implication”, trong đó “implication” được sử dụng nhiều hơn cả. Ở Việt Nam, trong các công trình ngữ dụng học, có tình trạng cùng một hiện tượng được gọi bằng những thuật ngữ khác nhau và ngược lại, cùng một thuật ngữ lại được hiểu theo những nội dung khác nhau, phản ảnh quan niệm rộng, hẹp khác nhau ở mỗi nhà nghiên cứu. Chẳng hạn, thuật ngữ “hàm ý” được dịch và hiểu tương đương với thuật ngữ “hàm ngôn” trong ngôn ngữ học nước ngoài nhưng trong nghiên cứu, mỗi tác giả lại đặt cho loại nghĩa hàm ẩn này một tên gọi khác nhau như: “hàm ngôn”, “ẩn ý”, “ngụ ý”, “dụng ý”, “hiểu ngầm”, “ám chỉ”,… Có thể thấy rõ điều này qua các công trình của các tác giả tiên phong trong lĩnh vực ngữ dụng học ở Việt Nam như Nguyễn Đức Dân (1987), Hoàng Phê (1989), Đỗ Hữu Châu (2003),… Cùng với những khác biệt trong sử dụng thuật ngữ, các nhà nghiên cứu ngữ dụng học còn thể hiện quan niệm khác nhau về phạm vi của hàm ý. Phần đông các tác giả có xu hướng giới hạn hàm ý ở nghĩa miêu tả (nghĩa mệnh đề) [10]; [12]; [19]; [26]; [58], chỉ có một số ít tác giả cho rằng nghĩa tình thái cũng có thể là hàm ý ([31]; [44]). H.P.Grice và nhiều tác giả nước ngoài theo học thuyết của ông như Horn (1989), Levinson (1983; 1987b; 2000), George Yule (1997),… hay một số tác giả theo lý thuyết về tính quan yếu như D. Sperber& D. Wilson (1995), Carston (2002) và các nhà nghiên cứu ở Việt Nam như Hoàng Phê, Đỗ Hữu Châu, Nguyễn Đức Dân,… đều thống nhất dựa vào mức độ phụ 5 thuộc vào hoàn cảnh giao tiếp để phân biệt hai loại hàm ý là hàm ý quy ước và hàm ý hội thoại. Tuy nhiên, theo cách phân loại này, ranh giới giữa TGĐ, dẫn ý với hàm ý quy ước cũng vẫn còn là vấn đề gây tranh luận trong các thuyết giao tiếp Hậu Grice và Tân Grice [96]; [130]; [133],… Bên cạnh đó, sự phân biệt hàm ý quy ước với hàm ý hội thoại tuy rất quan trọng nhưng vẫn chưa phản ánh được đầy đủ các khía cạnh rất phong phú của hiện tượng hàm ý trong hoạt động giao tiếp ngôn ngữ của con người. Một tác giả Việt Nam là Hồ Lê đã đề xuất phân loại hàm ý theo khu vực tình thái mà người nói ký gửi vào phát ngôn [44; 139 – 143], nhưng theo chúng tôi, ranh giới của các loại hàm ý trong cách phân loại này rất mờ nhạt, khiến người học khó nhận diện đối tượng. 0.2.2. Về phương thức biểu thị hàm ý Theo nhiều công trình nghiên cứu ngữ dụng học, hàm ý được biểu thị bằng hai phương thức sau: a) Vi phạm quy tắc ngữ dụng hay quy tắc hội thoại Hầu hết, các nhà nghiên cứu đều dựa vào các quy tắc ngữ dụng (quy tắc chiếu vật, chỉ xuất, quy tắc chi phối các hành vi ngôn ngữ…) và các quy tắc hội thoại – đặc biệt là nguyên tắc cộng tác (cooperative principle) của H.P.Grice và lý thuyết quan yếu (relevance theory) của D. Sperber và D. Wilson – làm cơ sở để khái quát phương thức biểu thị hàm ý. Các tác giả cho rằng: sự vi phạm các nguyên tắc giao tiếp của H.P. Grice và lý thuyết quan yếu của D. Sperber và D. Wilson là một phương thức hữu hiệu nhất để tạo hàm ý hội thoại. Chẳng hạn, Đỗ Hữu Châu (2005) coi “hàm ý là các hành vi ngôn ngữ không được điều khiển đúng quy tắc giao tiếp”; Cao Xuân Hạo (1998) coi hàm ý là “sản phẩm” của “sự cố tình vi phạm các nguyên tắc hội thoại”. b) Sử dụng một số phương tiện từ ngữ và cấu trúc phát ngôn Việc sử dụng một số phương tiện ngôn ngữ mang tính chất đặc thù (như: liên từ, phó từ chỉ thời, thể, các động từ tình thái, các cấu trúc phát ngôn đặc thù…) cũng được các tác giả coi là phương thức biểu thị hàm ý (hàm ý quy ước). Chẳng hạn, dùng liên từ “và” để nối hai sự tình (mệnh đề) trong phát ngôn sẽ mang lại cho phát ngôn hàm ý về quan hệ nhân - quả; dùng phó từ “đi” trong một số trường hợp sẽ biểu thị hàm ý: sự thay đổi trạng thái của sự vật nằm ngoài mong muốn của người nói [31; 267-272]; 6 dùng một số động từ tình thái trong những điều kiện, hoàn cảnh nhất định có thể tạo cho câu nói hàm ý “các hành động hay quá trình ấy có diễn ra thật” hay “hành động hay quá trình ấy không diễn ra” [26; 521 – 533] hay “câu có chủ đề tương phản, nó có thể mang hàm ý phận cực đảo (reversed polarity implicature)” (thuật ngữ của Chungmin Lee)” [31; 201]. Hai phương thức biểu thị hàm ý nói trên được khẳng định trong hầu hết các công trình nghiên cứu về hàm ý. Tuy vậy, các tác giả mới dừng ở sự trình bày khái quát với một số ví dụ đơn giản. Chắc chắn là nhận thức này sẽ phải được phát triển với những phân tích sâu hơn, cụ thể hơn. 0.3. Tính thời sự của đề tài Từ cuối thế kỷ XX, ngôn ngữ học đã chuyển hẳn sang nghiên cứu về hoạt động của các đơn vị ngôn ngữ trong giao tiếp mà một trong những trọng tâm là ngữ nghĩa ngữ dụng của các đơn vị này, vì nói như Whorf thì “thực chất của ngôn ngữ học chính là tìm hiểu nghĩa”([Dẫn theo[58, 94]). Đến bây giờ, hầu như không có công trình nào về nghĩa chỉ giới hạn phạm vi nghiên cứu ở hệ thống tĩnh về nghĩa của từ như trước mà không bàn về nghĩa của từ trong hoạt động giao tiếp, nghĩa của câu/phát ngôn và những vấn đề ngữ dụng học khác như diễn ngôn, hành vi ngôn ngữ, phương châm giao tiếp … Nghiên cứu về hàm ý và các phương thức biểu thị hàm ý là đề tài nằm trong xu hướng trên. Thực hiện đề tài này, người nghiên cứu có điều kiện tìm hiểu mối quan hệ giữa hàm ý với các khái niệm khác về nghĩa của câu/phát ngôn vốn được xác định trên những bình diện phân tích khác như nghĩa mệnh đề/nghĩa tình thái, chủ đề/thuật đề,… Điều này nói lên tính thời sự của đề tài. 0.4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 0.4.1. Về phương diện lý luận, đề tài là cơ hội để làm sáng tỏ thêm những đặc trưng cơ bản của hàm ý trên cả hai phương diện khái niệm và phương thức biểu thị; góp phần vào việc nghiên cứu quy tắc chung của giao tiếp – một trong những vấn đề mà ngữ dụng học đặc biệt quan tâm. 0.4.2. Về phương diện thực tiễn, kết quả nghiên cứu của đề tài có thể được sử dụng để bổ sung cho giáo trình ở bậc đại học, sách giáo khoa ở trường phổ thông, góp phần hướng dẫn người nói, người viết nâng cao chất lượng sử dụng ngôn ngữ trong giao tiếp hằng ngày và giúp người đọc có 7 phương pháp tiếp nhận tác phẩm văn học một cách chắc chắn hơn, khoa học hơn. Kết quả của đề tài cũng có thể là gợi ý cho công việc của những người sáng tác. 0.5. Đối tƣợng, phạm vi và nhiệm vụ nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án này là hàm ý và phương thức biểu thị hàm ý trong tiếng Việt. Phạm vi nghiên cứu là các hình thức diễn ngôn khác nhau, từ những cuộc thoại (đối thoại, đơn thoại) đến văn bản, bao gồm các văn bản báo chí và nghệ thuật. Vì vậy, đơn vị mà chúng tôi dựa vào đó tìm hiểu đối tượng nghiên cứu không chỉ là đoạn thoại trực tiếp có chứa từ hoặc phát ngôn thuộc kiểu được xét – phát ngôn có hàm ý, mà còn là các chi tiết nghệ thuật trong tác phẩm văn chương. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án là: - Hệ thống hóa và phát triển các vấn đề lý luận hữu quan về phát ngôn, cơ cấu nghĩa của phát ngôn, khái niệm hàm ý, ranh giới và mối quan hệ của hàm ý với các loại nghĩa khác của phát ngôn trong hoạt động giao tiếp trên cơ sở tư liệu tiếng Việt và những kết quả nghiên cứu mới của giới nghiên cứu. - Phân loại hàm ý từ nhiều bình diện khác nhau. - Hệ thống hóa và bổ sung các phương thức tạo hàm ý trực tiếp, hàm ý gián tiếp trong tiếng Việt. 0.6. Phƣơng pháp nghiên cứu và nguồn tƣ liệu 0.6.1. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu chủ yếu được áp dụng trong luận án này là phương pháp phân tích ngữ cảnh. Theo nhận thức chung, ngữ cảnh (hoàn cảnh giao tiếp) bao gồm văn cảnh xuất hiện phát ngôn được xem xét (tức là những phát ngôn đứng trước và đứng sau phát ngôn đó), những tri thức nền về ngôn ngữ, văn hóa và những mảng hiện thực khách quan ngoài ngôn ngữ tạo điều kiện cho việc tiếp nhận phát ngôn. Bàn về vai trò của ngữ cảnh trong việc tạo lập và tiếp nhận nghĩa của phát ngôn, M.A.K. Halliday cho rằng: „„Sự lựa chọn hình thức ngôn ngữ bị chi phối bởi môi trường văn hóa […]; nghĩa của từ và nghĩa của câu bị quy định bởi ngôn cảnh.” (Dẫn theo [20, 45]). J.R. Firth viết: „„Tất cả các lời nói đều bị hạn chế bởi phong tục xã hội, truyền thống văn hóa, giá trị đạo 8 đức‟‟ (Dẫn theo [20, 45]). Còn Hymes thì khẳng định: ngữ cảnh đóng vai trò quan trọng trong việc „„giới hạn cách hiểu có thể có được‟‟ và „„hỗ trợ cho cách hiểu theo dự định‟‟ (Dẫn theo [23, 67]). Bởi vậy, trong luận án này, để xác định hàm ý mà người phát ngôn muốn gửi đến người nghe (người đọc), các phát ngôn đều được đặt trong ngữ cảnh mà nó xuất hiện. Ví dụ, để hiểu người nói có hàm ý gì khi dẫn câu thơ Trẻ em như búp trên cành, cần xem câu ấy xuất hiện trong hoàn cảnh nào, với những từ ngữ kèm theo nó như thế nào. So sánh: (1) (Thấy bạn đang đánh con, A nói:) - Này ông ơi, “trẻ em như búp trên cành” đấy! (2) (Nghe B tâm sự về sự “đầu tư” cho con cái trong năm học mới: Chẳng biết quan điểm của ông thế nào chứ với tôi, riêng việc đầu tư cho học hành của con cái là tôi không tiếc, A đáp:) - Ừ, “trẻ em như búp trên cành” mà! (3) (Nghe B kêu ca, phàn nàn về sự tốn kém tiền nong khi con bắt đầu vào năm học mới, A nói:) - Trẻ em như búp trên cành đấy! Ở (1), phát ngôn Trẻ em như búp trên cành có hàm ý nhắc nhở, phê bình người bạn về cách giáo dục con cái; ở (2), phát ngôn này mang hàm ý đồng tình với quan điểm của B về việc đầu tư cho chuyện học hành của con cái; còn ở (3), phát ngôn của A lại là sự chia sẻ và động viên đối với B. Trong nhiều trường hợp, để hiểu đúng hàm ý của phát ngôn, ta không chỉ dựa vào hoàn cảnh cụ thể của cuộc giao tiếp mà còn phải dựa vào một bối cảnh rộng lớn hơn. Ví dụ, để hiểu hàm ý trong lời nhân vật Mai nói với người yêu cô là Lộc ở trích đoạn dưới đây từ tiểu thuyết Nửa chừng xuân của Khái Hưng, cần phải đặt phát ngôn của cô vào diễn biến câu chuyện giữa hai người và bối cảnh xã hội Việt Nam trước Cách mạng Tháng Tám 1945 : (4) Lộc: - Em cứ đùa! Anh xin em để anh nói chuyện việc nhà với em. Mai: - Chuyện việc nhà cậu ư? [157, 151] Chuyện tình giữa hai người tóm tắt như sau: Lộc là con quan Án sát, yêu Mai – một cô gái nhà nghèo. Khi gặp sự phản đối của mẹ – bà Án, Lộc hoang mang trước chữ “hiếu” và chữ “tình”. Là một người mang tư tưởng Âu Tây, Lộc hy vọng sẽ thuyết phục được mẹ mình. Anh nhờ người đóng 9 giả vai bà Án để đến hỏi Mai làm vợ. Một thời gian sau, kế hoạch của Lộc bị Huy – em trai Mai – phát hiện. Mai sống trong đau khổ, dằn vặt vì bị lừa dối. Nhưng rồi tình cảm chân thành của Lộc dành cho cô, tình yêu và sự hàm ơn trong cô đã giúp cô có nghị lực để sống, để “trả ơn” Lộc. Về phần Lộc, càng ngày anh càng ân hận, áy náy về việc làm của mình. Một hôm, anh quyết định tổ chức đi chơi để nói hết sự thật với Mai. Dường như đoán được ý định của Lộc và cũng muốn quên đi nỗi đau, Mai cố gắng cười thật nhiều và nói chuyện thật nhiều. Nhưng rồi khi nghe câu nói của Lộc, nỗi đau vì bị xúc phạm ùa về khiến Mai không kìm nổi lòng mình. Việc cô chuyển cách xưng hô quen thuộc em - anh sang cậu trong hoàn cảnh này đã tạo cho phát ngôn hàm ý xa cách và báo hiệu sự rạn nứt trong tình cảm của hai người. Bởi nghĩa gốc của đại từ nhân xưng cậu trong hoàn cảnh cụ thể này (chỉ người con trai những gia đình tầng lớp trên với ý coi trọng) đã hàm ý khoảng cách giữa Mai và Lộc bị kéo ra xa (trên cả trục quan hệ và trục vị thế). Có lẽ ý thức được điều này mà sau câu nói của Mai, vì là người có lỗi nên Lộc chỉ biết “ứa nước mắt không trả lời” còn Mai lại hối hận xin lỗi Lộc vì đã “lỡ lời”. Trong quá trình phân tích ngữ cảnh, ở những chỗ thích hợp, chúng tôi sẽ sử dụng phối hợp các phương pháp thống kê, phân loại, so sánh. 0.6.2. Nguồn tư liệu Do gặp khó khăn trong việc tìm tư liệu bằng biện pháp ghi âm, ghi hình nên ngoài một số tư liệu có được do quan sát thực tế trong giao tiếp hằng ngày, chúng tôi chủ yếu sử dụng những đoạn thoại mô phỏng đối thoại trực tiếp ngoài đời thực, một số chi tiết của tác phẩm báo chí, văn chương. Tác phẩm văn chương được chọn là tác phẩm của một số tác giả tiêu biểu, tác phẩm được dạy trong nhà trường, tác phẩm được dư luận đánh giá là có văn phong diễn đạt mới lạ. Trong một số trường hợp cần thiết (để so sánh, đối chiếu hoặc minh chứng cho quan điểm của tác giả), chúng tôi có mượn lại một số ví dụ đã dẫn trong các tài liệu nghiên cứu về ngữ dụng học trong, ngoài nước. Tổng số 185/2.750 tư liệu được chọn để phân tích, miêu tả trong luận án được lấy từ những nguồn trên. 0.7. Bố cục đề tài Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung luận án gồm 3 chương: 10 Chƣơng 1 hệ thống hóa và phát triển một số khái niệm xuất phát làm cơ sở để triển khai đề tài. Chƣơng 2 tập trung miêu tả các loại hàm ý, làm chỗ dựa để phân tích phương pháp biểu thị hàm ý trong chương tiếp theo. Ở Chƣơng 3, trên cơ sở điểm lại danh sách các phương thức biểu thị đã được tổng kết trong các công trình ngữ dụng học, chúng tôi mạnh dạn đề xuất và miêu tả một số phương thức biểu thị hàm ý thường dùng trong tiếng Việt, gắn với văn hóa Việt. 11 CHƢƠNG 1 CÁC KHÁI NIỆM XUẤT PHÁT 1.1. Phát ngôn Theo John Lyons, thuật ngữ phát ngôn (tiếng Anh: utterance; tiếng Pháp: enonce) có thể biểu thị một quá trình hoặc thành phẩm, tức là được dùng để chỉ hoạt động phát ra câu nói hoặc chính sản phẩm của hoạt động ấy. Nhưng trong trường hợp bình thường, có thể hiểu phát ngôn “là cái mà một số nhà triết học ngôn ngữ gọi là thành phẩm (inscription), nghĩa là chuỗi các ký hiệu được ghi lại trong một loại phương tiện vật chất nào đó. Ví dụ, một phát ngôn nói thường được ghi lại […] bằng phương tiện âm thanh; một phát ngôn viết thì được ghi lại bởi một phương tiện thích hợp nào đó mà thị giác có thể xác định được […]. Phát ngôn có thể được coi như là tín hiệu (signals) được truyền từ người nói sang người nghe – hay khái quát hơn, là từ người phát sang người nhận – theo một kênh thích hợp nào đó.” [40, 53]. Trong hệ thống của John Lyons, phát ngôn là một thành phẩm của hoạt động giao tiếp tương đương với câu nhưng ở bình diện lời nói. Đây cũng là quan điểm gặp ở nhiều nhà nghiên cứu khác. Chẳng hạn, các ý kiến của các tác giả I. I. Kovtunova: “Câu xét về mặt giao tiếp được gọi là phát ngôn” (Dẫn theo [5, 4 - 5]); Hoàng Trọng Phiến: “Câu là cái trừu tượng còn phát ngôn là cái cụ thể, câu là bất biến thể, phát ngôn là biến thể, các phát ngôn làm chức năng hiện thực hóa các mô hình cú pháp của câu, đồng thời là phương thức tồn tại của mô hình đó.” [60, 13]; Đỗ Hữu Châu: “Khái niệm phát ngôn không phủ định khái niệm câu. Nói chung, phát ngôn được xây dựng trên câu. Không có câu thì không có phát ngôn. Tuy nhiên, câu không trùng với phát ngôn. Một câu có thể ứng với một số phát ngôn” [8, 12]; Diệp Quang Ban: “Phát ngôn được hiểu là một hành động giao tiếp, một đơn vị thông báo mà người nghe có thể tiếp nhận được trong điều kiện giao tiếp bằng ngôn ngữ nhất định. Câu là cái tương đối ổn định, nằm trong các phát ngôn cụ thể và chỉ được rút ra từ các phát ngôn cụ thể qua việc nghiên cứu chúng. Chính cái tính chất ổn định tương đối giúp ta giữ phát ngôn ở thế đứng yên để mà nghiên cứu, để mà phân tích và phát hiện ra cái gọi là câu.” [2, 11 - 12]; Nguyễn Minh Thuyết: “Câu là đơn vị ngôn ngữ, tức là 12 đơn vị trừu tượng chỉ có thể nhận thức được thông qua các biến thể trong lời nói. Các biến thể này gọi là phát ngôn. Một mô hình trừu tượng của câu ở bậc ngôn ngữ có thể ứng với một vài phát ngôn. Các phát ngôn này khác nhau về thành phần từ vựng cụ thể, sự lấp đầy hay bỏ trống các vị trí trong mô hình, trật tự các thành tố” [22, 266 - 267]. Ngược lại, cũng có những tác giả như Skalicka, Harris,… tuy thống nhất xếp phát ngôn vào cấp độ lời nói nhưng cho rằng kích thước của nó không xác định: có thể tương đương với một từ hay cả một cuốn tiểu thuyết (Dẫn theo [2, 14]). Đây cũng là quan điểm của tập thể tác giả cuốn Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học. Theo các tác giả này, phát ngôn là “đơn vị thông báo có tính hoàn chỉnh về ý và có thể được người nghe tiếp nhận trong những điều kiện nhất định của giao tiếp ngôn ngữ. Một phát ngôn là một ngữ đoạn, tương ứng với một xung động nào đấy. Do đó, khối lượng của một phát ngôn có thể rất khác nhau. Đôi khi phát ngôn chỉ gồm một từ nhưng nó cũng có thể là một cuốn tiểu thuyết, hay một luận cảo khoa học. Tính trọn vẹn của phát ngôn đạt được không chỉ nhờ các ký hiệu ngôn ngữ mà còn nhờ sự kết hợp các ký hiệu ngôn ngữ với những ký hiệu khác có tính phi ngôn ngữ” [92, 199]. Cuối cùng, có những nhà nghiên cứu quan niệm phát ngôn thuộc cấp độ ngôn ngữ, có kích thước lớn hơn câu. Chẳng hạn, theo nhà ngôn ngữ học Tiệp Khắc I. Danex, chúng ta không nên đồng nhất khái niệm phát ngôn với các hành động lời nói cũng như với câu như là một cấu trúc cú pháp. Phát ngôn và các sơ đồ của phát ngôn đều thuộc vào hình thức có tính hệ thống của ngôn ngữ. Phát ngôn được xếp vào một cấp độ đặc biệt của hệ thống ngôn ngữ đứng trên cấp độ câu (Dẫn theo [5, 5]). Có thể nhận thấy khái niệm phát ngôn theo cách hiểu thứ 2 và thứ 3 đã được ngôn ngữ học ngày nay biểu thị bằng một thuật ngữ khác là diễn ngôn. Bởi vậy, trong công trình này, chúng tôi quan niệm phát ngôn là biến thể của câu trong hoạt động giao tiếp, tức là một đơn vị thuộc cấp độ lời nói, có kích thước bằng câu. 1.2. Cơ cấu nghĩa của phát ngôn Theo Ch. Bally, nghĩa phát ngôn gồm hai thành phần cơ bản: phần ngôn liệu (dictum) và phần tình thái (modus). Ngôn liệu là thành phần biểu thị nội dung sự tình ở dạng tiềm năng, còn tình thái là thành phần thể hiện 13 những nhân tố như ý chí, thái độ, sự đánh giá của người nói đối với điều được nói ra (xét trong quan hệ với thực tế, với người đối thoại và hoàn cảnh giao tiếp). Tương tự, Fillmore quan niệm cơ cấu nghĩa của phát ngôn bao gồm hai thành phần: “thành phần mệnh đề (được hiểu như tập hợp những quan hệ có tính phi thời [tenseless] giữa các động từ và danh từ), phân biệt với thành phần tình thái gồm các loại ý nghĩa có liên quan đến toàn bộ câu [the sentence-a-whole] như phủ định, thì, thức và thể.” (Dẫn theo [31, 88]). Một số tác giả khác như F. R. Palmer dựa theo lý thuyết hành động lời nói (theory of speech acts) phân tích cơ cấu nghĩa của phát ngôn thành hành động tại lời (illocutionary acts) và hành động tạo lời (locutionary acts). Còn Hare quan niệm nghĩa của phát ngôn gồm 3 thành phần: phrastic, tropic và neustic. Tuy nhiên, như chính Palmer giải thích, sự đối lập giữa hành động tại lời với hành động tạo lời rất gần gũi với đối lập giữa hai thành phần nội dung mệnh đề và tình thái của Ch. Bally: “Trong hành động tại lời, chúng ta nói về một điều gì đó, còn trong hành động tạo lời, chúng ta làm một cái gì đó như trả lời câu hỏi, thông báo một phán quyết, khuyến cáo hoặc hứa hẹn.” (Dẫn theo [31, 88]). Về các thuật ngữ của Hare thì phrastic tương đương với nội dung mệnh đề hay nội dung sự tình, ngôn liệu… theo cách gọi của tác giả khác; còn tropic “trong khá nhiều ngôn ngữ được ngữ pháp hóa (grammaticalization) ở cấp độ thức”, và neustic “thể hiện sự cam kết, bảo đảm của người nói liên quan đến tính thực hữu, sự mong muốn,…của nội dung mệnh đề được truyền đạt”, đúng như nhận xét của J. Lyons (Dẫn theo [31, 89]). Bên cạnh sự phân biệt nội dung mệnh đề (nghĩa mệnh đề) với tình thái (nghĩa tình thái) hay hành động tại lời với hành động tạo lời, phrastic với tropic và neustic, ngữ dụng học còn phát hiện nhiều cặp đối lập khác về nghĩa, như: đối lập giữa nghĩa chủ đề với nghĩa thuật đề, giữa nghĩa tường minh với nghĩa hàm ẩn. Trong công trình này, chúng tôi sẽ sử dụng cả ba cặp đối lập với quan niệm đó là kết quả của những bình diện phân tích khác nhau đối với nghĩa của phát ngôn, cụ thể là: - Phân biệt nghĩa mệnh đề với nghĩa tình thái là phân biệt trên cơ sở đối chiếu nội dung các bộ phận phát ngôn với hiện thực. 14