TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT
F7G
GIAÙO TRÌNH
LÒCH SÖÛ GIAÙO DUÏC
VIEÄT NAM
NGUYEÃN GIA PHU - 1999
http://www.ebook.edu.vn
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
-1-
MUÏC LUÏC
CHÖÔNG 1. CHEÁ ÑOÄ GIAÙO DUÏC VAØ THI CÖÛ CUÛA VIEÄT NAM THÔØI PHONG
KIEÁN ............................................................................................................................. 3
I. NHAÄN THÖÙC VEÀ TAÀM QUAN TROÏNG CUÛA GIAÙO DUÏC CUÛA GIAI CAÁP PHONG KIEÁN VIEÄT
NAM: ............................................................................................................................. 3
II. TRÖÔØNG HOÏC : .......................................................................................................... 4
1. Caùc lôùp hoïc thôøi Baéc thuoäc : ............................................................................. 4
2. Tröôøng hoïc thôøi Lyù Traàn :.................................................................................. 6
3. Tröôøng hoïc thôøi Leâ Nguyeãn : ............................................................................. 7
III. TÌNH HÌNH THI CÖÛ ÔÛ VIEÄT NAM THÔØI PHONG KIEÁN : .............................. 13
1. Tình hình thi cöû töø naêm 1075-1396 .................................................................. 13
2. Tình hình thi cöû töø naêm 1396-1463: ................................................................. 16
3. Cheá ñoä khoa cöû töø naêm 1466-1919................................................................... 17
IV. CUOÄC VAÄN ÑOÄNG CAÛI CAÙCH GIAÙO DUÏC CUÛA CAÙC SÓ PHU YEÂU NÖÔÙC:
.................................................................................................................................... 26
1. Hoaøn caûnh lòch söû : .......................................................................................... 26
2. Ñoâng Kinh nghóa thuïc: ..................................................................................... 27
CHÖÔNG 2. NEÀN GIAÙO DUÏC VIEÄT NAM THÔØI PHAÙP THUOÄC ...................... 30
I. CHÍNH SAÙCH GIAÙO DUÏC CUÛA PHAÙP ÔÛ VIEÄT NAM : .................................................. 30
II. CHEÁ ÑOÄ GIAÙO DUÏC CUÛA PHAÙP ÔÛ VIEÄT NAM TÖØ 1861-1945. ................................. 31
1. Caùc tröôøng hoïc ôû nam Kyø töø 1861-1886. ......................................................... 31
2. Cheá Ñoä Giaùo Duïc Cuûa Phaùp Ôû Vieät Nam Töø 1886 - 1917 .............................. 33
3. Cheá Ñoä Giaùo Duïc Cuûa Phaùp Ôû Vieät Nam Töø 1917-1945 ................................ 36
CHÖÔNG 3. TÌNH HÌNH GIAÙO DUÏC THÔØI CHÍNH PHUÛ TRAÀN TROÏNG KIM,
TRONG VUØNG PHAÙP TAÏM CHIEÁM VAØ ÔÛ MIEÀN NAM VIEÄT NAM. .............. 45
I. TÌNH HÌNH GIAÙO DUÏC THÔØI CHÍNH PHUÛ TRAÀN TROÏNG KIM :.................................. 45
II. TÌNH HÌNH GIAÙO DUÏC TRONG VUØNG PHAÙP TAÏM CHIEÁM TÖØ NAÊM 1948 ÑEÁN NAÊM
1954: ........................................................................................................................... 46
1. Baäc Trung hoïc :................................................................................................ 46
2. Baäc Ñaïi hoïc : ................................................................................................... 47
III. TÌNH HÌNH GIAÙO DUÏC ÔÛ MIEÀN NAM VIEÄT NAM TÖØ 1954-1975............................ 47
1. Tieåu hoïc vaø Trung hoïc : ................................................................................... 47
2. Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp : ............................................................ 49
CHÖÔNG 4. NEÀN GIAÙO DUÏC CUÛA NÖÔÙC VIEÄT NAM DAÂN CHUÛ COÄNG HOØA
VAØ COÄNG HOØA XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA VIEÄT NAM ............................................ 55
I. CHÍNH SAÙCH CUÛA ÑAÛNG VAØ CHÍNH PHUÛ VEÀ GIAÙO DUÏC : ....................................... 55
1. Xoùa naïn muø chöõ : ............................................................................................. 55
2. Ñaùnh giaù cao taàm quan troïng cuûa giaùo duïc : .................................................. 58
II. SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA GIAÙO DUÏC PHOÅ THOÂNG :....................................................... 61
1. Giai ñoaïn töø naêm 1945-1950: .......................................................................... 61
2. Giai ñoaïn töø 1950-1956.................................................................................... 62
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
-2-
3. Giai ñoaïn töø naêm 1956- 1981: ......................................................................... 63
4. Giai ñoaïn töø 1981 ñeán nay : ............................................................................. 63
5. Nhöõng thay ñoåi ôû baäc giaùo duïc phoå thoâng theo luaät giaùo duïc :....................... 63
III. ÑAÏI HOÏC VAØ TRUNG HOÏC CHUYEÂN NGHIEÄP. ........................................................ 64
1. Giai ñoaïn töø 1945 – 1954................................................................................. 64
2. Giai ñoaïn 1955-1965........................................................................................ 65
3. Giai ñoaïn töø 1965-1975.................................................................................... 66
4. Giai ñoaïn 1975 ñeán nay : ................................................................................. 67
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
-3-
Chöông 1. CHEÁ ÑOÄ GIAÙO DUÏC VAØ THI CÖÛ CUÛA VIEÄT NAM
THÔØI PHONG KIEÁN
I. Nhaän thöùc veà taàm quan troïng cuûa giaùo duïc cuûa giai caáp phong kieán Vieät Nam:
Daân toäc Vieät nam raát hieáu hoïc vaø hoïc raát gioûi. Neàn giaùo duïc Vieät nam coù lòch
söû töø laâu ñôøi.
Nöôùc ta töø thôøi Vaên Lang AÂu – Laï c ñaõ coù nhaø nöôùc, nhöng tình hình giaùo duïc
thôøi kyø naøy nhö theá naøo khoâng theå khaûo cöùu ñöôïc. Naêm 111 TCN, nöôùc ta bò noäi
thuoäc ñeá quoác Taây Haùn. Tröôùc ñoù, naêm 136 TCN, vua Taâ y Haùn laø Vuõ Ñeá tuyeân boá
”baõi truaát baùch gia, ñoäc toân Nho thuaät” Nho gia voán laø tröôøng phaùi tö töôûng raát coi
troïng vieäc giaùo duïc, do ñoù ñeán thôøi kyø naøy vieäc hoïc taäp ôû Trung quoác caøng ñöôïc ñeà
cao. Sau khi thoáng trò nöôùc ta, quan cai trò cuûa trieàu Haùn ñaõ truyeàn baù cheá ñoä giaùo duïc
cuûa Trung quoác sang nöôùc ta, chöõ Haùn trôû thaønh vaên töï duøng trong giaùo duïc, caùc saùch
do caùc nhaø Nho ôû Trung quoác soaïn thaønh taøi lieäu hoïc taäp.
Sau khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp, caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam quaùn trieät tö
töôûng Nho giaùo, raát coi troïng vieäc giaùo duïc, vì hoï nhaän thöùc ñöôïc raèng ñoù laø bieän
phaùp chuû yeáu ñeå ñaøo taïo nhaân taøi cho ñaát nöôùc.
Chính vì theá, töø naêm 1070, vua Lyù Thaùnh Toâng cho döïng vaên mieáu. Naêm 1076,
vua Lyù Nhaân Toâng cho laäp tröôøng Quoác töû giaùm beân caïnh vaên mieáu.
Ñeán ñôøi Leâ, töø vua ñeán quan cuõng ñeàu cho raèng :” Söï nghieäp trò nöôùc lôùn lao
cuûa ñeá vöông khoâng gì caàn kíp hôn nhaân taøi, ñieån chöông cheá ñoä ñaày ñuû cuûa nhaø nöôùc
taát phaûi chôø ôû caùc baäc haäu thaùnh. Laø bôûi trò nöôùc maø khoâng laáy nhaân taøi laøm goác, cheá
taùc maø khoâng döïa vaøo thaùnh nhaân ñôøi sau thì ñeàu chæ laø caåu thaû taïm bôï maø thoâi, sao
coù theå ñaït tôùi chính trò phong hoùa phoàn vinh, vaên vaät ñieån chöông ñaày ñuû” (1)
(Vaên bia do Ñoã Nhuaän soaïn naêm 1484).
Noùi veà söï coi troïng vieäc giaùo duïc cuûa trieàu Leâ ngay töø buoåi ñaàu döïng nöôùc,
trong Kieán vaên tieåu hoïc, Leâ Quyù Ñoân vieát :
“Naêm Maäu Thaân , nieân hieäu Thuaän Thieân thöù nhaát (1428), haï chieáu trong nöôùc
döïng nhaø hoïc, daïy doã nhaân taøi, trong kinh coù Quoác töû giaùm, beân ngoaøi coù nhaø hoïc caùc
phuû. Nhaø vua thaân haønh choïn con chaùu caùc quan vaø thöôøng daân tuaán tuù sung boå vaøo
hoïc caùc cuïc chaàu caän, chaàu ôû ngöï tieàn vaø sung vaøo giaùm sinh Quoác töû giaùm, laïi haï
leänh cho vieân quan chòu traùch nhieäm tuyeån roäng caû con em nhaø löông gia ôû daân gian
sung vaøo sinh ñoà ôù caùc phuû ñeå daïy baûo.”
Treân cô sôû khuyeán khích vieäc hoïc taäp. Nhaø Leâ coøn raát chuù yù ñeán vieäc thi cöû ñeå
tuyeån choïn nhaân taøi.
Naêm 1434, Leâ Thaùi Toâng haï chieáu noùi :
(1 ) :
Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö. Taäp II. NXB KHXH. 1985. Tr. 494.
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
-4-
“Muoán coù ñöôïc nhaân taøi tröôùc heát phaûi choïn löïa keû só, maø pheùp choïn löïa keû só
phaûi laáy thi cöû laøm ñaàu. Nhaø nöôùc ta töø thöûô xöa loaïn laïc, ngöôøi anh taøi nhö laù muøa
thu, baäc tuaán kieät nhö sao buoåi sôùm. Thaùi toå ta tröôùc, ban ñaàu döïng nöôùc, môû mang
nhaø hoïc hieäu, duøng coã thaùi lao ñeà teá Khoång Töû, raát möïc suøng Nho, troïng ñaïo. Nhöng
vì nöôùc môùi döïng neân chöa kòp ñaët khoa thi. Traãm noái theo chí höôùng ngöôøi xöa, lo
ñöôïc nhaân taøi ñeå thoûa loøng mong ñôïi.” (1)
Ñeán thôøi Nguyeãn, naêm 1814, Gia Long cuõng noùi :
“Hoïc hieäu laø nôi chöùa nhaân taøi , phaûi giaùo duïc coù caên baûn thì môùi coù theå thaønh
taøi, traãm muoán baét chöôùc ngöôøi xöa, ñaët nhaø hoïc ñeå nuoâi hoïc troø ngoõ haàu vaên phong
daáy leân, hieàn taøi ñeàu noåi ñeå cho nhaø nöôùc duøng (2)
Naêm 1827, Minh Maïng noùi vôùi ñình thaàn raèng :
“Traãm töø khi thaân chinh ñeán nay, chöa töøng luùc naøo khoâng laáy vieäc ñaøo taïo
nhaân taøi laøm vieäc öu tieân… Ñeá vöông ngaøy xöa duøng ngöôøi coù phaûi vay möôïn nhaâ n
taøi ôû ñôøi khaùc ñaâu.”
Do nhaän thöùc nhö vaäy, caùc trieàu ñaïi thöôøng thi haønh nhöõng chính saùch khuyeán
khích vieäc hoïc taäp vaø ñoã ñaït.
Naêm 1486, nhaø Leâ quy ñònh nhöõng ngöôøi laøm thueâ laøm möôùn coù bieát chöõ vaø coù
Ty Thöøa tuyeân baûn xöù chuaån cho thì ñöôïc mieãn sung quaân.
Naêm 1488, vua Leâ Thaùnh toâng laïi haï chieáu cho “caùc só nhaân ñaõ töøng ñi hoïc,
bieát laøm vaên, coù haïnh kieåm ñaõ thi ñoã vaø ñöôïc mieãn tuyeån thì mieãn cho nöûa phaàn thueá
vaø sai dòch.”
Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñoã ñaït, nhaø nöôùc phong kieán coù yù thöùc duøng nhieàu bieän
phaùp ñeå laøm theâm söï vinh quang cuûa hoï nhö toå chöùc leã vinh quy raát long troïng, döïng
bia Tieán só ôû vaên mieáu.
Maëc daàu thôøi phong kieán, do ñôøi soáng cuûa ñaïi ña soá noâng daân raát khoå cöïc,
nhöõng ngöôøi coù ñieàu kieän ñi hoïc khoâng nhieàu, nhöõng ngöôøi coù theå ñoã ñaït laïi caøng ít,
nhöng so vôùi caùc nöôùc treân theá giôùi luùc baáy giôø, nöôùc ta laø moät trong soá raát ít nöôùc coù
neàn giaùo duïc coù quy cuû vaø töông ñoái phaùt trieån.
II. Tröôøng hoïc :
1. Caùc lôùp hoïc thôøi Baéc thuoäc :
Nhöõng taøi lieäu lòch söû sôùm nhaát noùi veà tình hình giaùo duïc ôû nöôùc ta gaén lieàn
vôùi teân tuoåi caùc Thaùi thuù cuûa Trung quoác nhö Tích Quang, Nhaâm Dieân, Só Nhieáp.
daân”.
Tích Quang laø Thaùi thuù Giao chæ ñaàu thôøi Ñoâng haùn “ñaõ laáy leã nghóa daïy
1
( ) Ñaïi Vieät söû kyù toaø n thö. Taäp II, NXB KHXH . 1985. Trang 320
2
( ) Ñaïi Nam thöï c luïc chính bieâ n. Gia Long naêm thöù 13
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
-5-
Nhaân Dieân laø Thaùi thuù Cöûu Chaân “daïy daân khai khaån ruoäng ñaát “ñeå caøy
caáy” “daân ngheøo khoâng coù sính leã cöôùi vôï, Dieân baûo caùc Tröôûng laïi trôû xuoáng bôùt
boång loäc ra ñeå giuùp ñôõ, cuøng moät luùc laáy vôï coù ñeán 2.000 ngöôøi.” (1)
Song song vôùi vieäc truyeàn baù leã nghóa laø vieäc môû tröôøng hoïc khuyeán khích
vieäc hoïc taäp.Trong baøi sôù cuûa Thaùi thuù Hôïp Phoá laø Tieát Toång daâng leân vua Ngoâ laø
Toân Quyeàn naêm 231 coù noùi :
“… Trieäu Ñaø noåi daäy ôû Phieân Ngung, voã veà thaàn phuïc ñöôïc vua Baùch Vieät, ñoù
laø mieàn ñaát veà phía Nam quaän Chaâu Nhai, Hieáu Vuõ (nhaø Haùn), gieát Löõ Gia, môû 9
quaän ñaët chöùc Thöù söû ôû Giao Chæ, dôøi nhöõng ngöôøi phaïm toäi ôû Trung quoác sang ôû
laãn vaøo caùc nôi aáy, cho hoïc saùch ít nhieàu, hôi thoâng hieåu leã hoùa. Ñeán khi Tích
Quang laøm Thaùi thuù Giao Chæ, Nhaâm Dieân laøm Thaùi thuù Cöûu Chaân, döïng nhaø hoïc,
daãn daét baèng leã nghóa. Töø ñaáy trôû ñi (töùc töø thôøi Trieäu Ñaø veà sau), hôn 400 naêm,
daân töïa hoà ñaõ coù quy cuû”.(2)
Trong quaù trình aáy, taïi Luy Laâu, Long Bieân ñaõ môû caùc tröôøng hoïc ñeå ñaø o taïo
con em quan laïi ñoâ hoä vaø taàng lôùp treân ngöôøi Vieät. Keát quaû, trong thôøi kyø naøy ñaõ
ñaøo taïo ñöôïc moät soá ngöôøi Vieät Nam coù hoïc vaán ñeå boå sung vaøo haøng nguõ quan
laïi, trong ñoù tieâu bieåu laø Tröông Troïng, Lyù Caàm, Lyù Tieán.
Ñôøi Haùn Minh Ñeá (58-75), Tröông Troïng ñöôïc cöû laøm keá laïi (keá toaùn) ôû
quaän Nhaät Nam, ñöôïc thay maët Thaùi thuù ñeán kinh ñoâ taâu baøy coâng vieäc vôùi vua,
sau ñöôïc cöû laøm Thaùi thuù Kim Thaønh.
Theá kyû II, Lyù Tieán ñöôïc laøm chöùc Coâng taøo (phuï traùch cô quan thuû coâng
nghieäp) ôû quaän, sau ñöôïc thaêng laøm Thaùi thuù Linh Laêng, ñeán naêm 184 ñöôïc laøm
Thöù söû Giao Chaâu. Lyù Tieán coøn xin cho moät soá ngöôøi Vieät khaùc ñöôïc coâng nhaän laø
Hieáu lieâm. Maäu taøi vaø ñöôïc laøm Tröôûng laïi ôû Giao Chaâu, nhöng khoâng ñöôïc laøm
quan ôû Trung Nguyeân vì sôï “hay cheâ bai baét beû trieàu ñình”.
Lyù caàm thì ñöôïc laøm tuùc veä ôû kinh thaønh Laïc Döông, veà sau laøm ñeán chöùc
Tö leä hieäu uùy.
Trong soá caùc quan cai trò Haùn toäc, Só nhieáp (Thaùi thuù Giao Chaâu cuoái thôøi
Ñoâng Haùn ñaàu thôøi Tam Quoác) laø ngöôøi coù vai troø quan troïng nhaát trong vieäc phaùt
trieån giaùo duïc ôû nöôùc ta. Voán laø moät ngöôøi ñoä löôïng, troïng keû só, neân danh só Haùn
traùnh naïn sang nöông töïa coù ñeán haøng traêm ngöôøi. Nhieàu ngöôøi trong soá ñoù nhö
Löu Hi, Höùa Tónh ñaõ môû tröôøng daïy hoïc ôû Luy Laâu, Long Bieân. Vì nhöõng hoaït
ñoäng aáy, ñôøi sau ñaõ ñeà cao Só Nhieáp moät caùch quaù ñaùng, toân oâng laøm “Nam giao
hoïc toå” (oâng toå cuûa vieäc ôû nöôùc Nam). Ngoâ Só Lieân, taùc giaû Ñaïi Vieät söû kyù toaøn
thö cuõng ñaùnh giaù raèng :
“Nöôùc ta thoâng Thi, Thö, hoïc Leã Nhaïc laøm moät nöôùc vaên hieán laø baét ñaàu töø Só
vöông, coâng ñöùc aáy khoâng nhöõng chæ ôû ñöông thôøi maø coøn truyeàn maõi ñeán ñôøi sau,
haù chaúng lôùn sao?
(1) Ñaïi Vieät söû kyù toaø n thö. Taäp I. NXB KHXH. 1983. Trang 144.
(2) Ñaïi Vieät söû kyù toaø n thö. Taäp I. NXB KHXH. 1983. Trang 157
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
-6-
Thôøi Tam quoác (220 –280) vaø thôøi Taán (265 – 420), nhieàu ngöôøi Trung quoác
tieáp tuïc sang ta môû tröôøng hoïc. Thôøi Toân Quyeàn (222-252), Ngu Phieân bò ñaøy sang
Giao Chaâu, “tuy laø thaân tuø toäi nhöng giaûng hoïc khoâng bieát moûi”. Ñoã Tueä thôøi Taán ,
Toáng (420-479) cuõng chaêm môû mang tröôøng hoïc ñeå truyeàn baù Nho giaùo. Tình hình
ñoù ñeán ñôøi Ñöôøng laïi caøng phaùt trieån. Ngoaøi vieäc hoïc taäp ôû nöôùc ta, moät soá ngöôøi
coøn ñöôïc sang hoïc ôû Kinh ñoâ Tröôøng An cuûa Nhaø Ñöôøng.
Nhö vaäy, thôøi Baéc thuoäc, vieäc hoïc ôû nöôùc ta ñaõ ngaøy moät phaùt trieån.
2. Tröôøng hoïc thôøi Lyù Traàn :
Tình hình giaùo duïc thôøi Ngoâ, Ñinh, Tieàn Leâ vì thieáu tö lieäu lòch söû neân khoâng
bieát ñöôïc roõ raøng. Qua moät soá taøi lieäu ít oûi coù theå bieát raèng luùc baáy giôø caùc lôùp hoïc
ñöôïc môû trong caùc chuøa. Ví duï : Lyù Coâng Uaån luùc coøn nhoû, theo hoïc ôû caùc chuøa
Luïc Toå, töùc laø Chuøa Coå Phaùp ôû Baéc Ninh. Ngoaøi caùc lôùp hoïc do nhaø chuøa môû,
trong daân gian coù môû tröôøng hoïc / hieän nay khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc. Chæ bieát
raèng, luùc baáy giôø coù moät soá nhaø sö coù hoïc vaán cao nhö Ngoâ Chaân Löu, Ñoã Thuaän,
Vaïn Haïnh… Do vaäy, Ngoâ Chaân Löu ñöôïc Ngoâ Quyeàn, Ñinh Tieân Hoaøng vaø Leâ
Ñaïi Hoaøng phong laøm taêng thoáng vaø ñöôïc môøi tham döï trieàu chính nhö moät vò coá
vaán cuûa vua. Sö Ñoã Thuaän cuõng ñöôïc Leâ Ñaïi Haønh söû duïng laøm coá vaán vaø coù khi
coøn ñöôïc cöû ra ñoùn tieáp söù giaû. Nhöng ngoaøi caùc nhaø sö coøn coù raát nhieàu trí thöùc
khaùc ñöôïc ñaûm nhieäm caùc troïng traùch trong trieàu ñình vaø ôû caùc ñòa phöông. Ngay
töø thôøi Ngoâ, sau khi leân ngoâi, Ngoâ Quyeàn ñaõ “ñaët traêm quan, cheá ñònh trieàu nghi
thaåm phuïc”. Caùc trieàu Ngoâ Ñinh Leâ nhieàu laàn sai söù giaû sang Trung quoác.
Nhö vaäy, maëc daàu tình hình giaùo duïc thôøi kyø naøy nhö theá naøo khoâng bieát
ñöôïc cuï theå nhöng keát quaû laø ñaõ ñaøo taïo ñöôïc moät ñoäi nguõ ñuû khaû naêng caùng ñaùng
caùc coâng vieäc ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi cuûa nhaø nöôùc.
Töø thôøi Lyù veà sau, cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa Nho giaùo ôû Vieät Nam, cheá ñoä
giaùo duïc cuõng caøng ngaøy caøng coù neà neáp.
Töø naêm 1070, vua Lyù Thaùnh Toâng (1054-1072) baét ñaàu “laøm vaên mieáu, ñaép
töôïng Khoång Töû, Chu Coâng vaø Töù Phoái, veõ töôïng Thaát thaäp nhò hieàn, boán muøa
cuùng teá. Hoaøng töû ñeán hoïc ôû ñaây.” (1)
Naêm 1076, Lyù Nhaân Toâng (1072 –1128) cho thaønh laäp Quoác töû giaùm beân
caïnh vaên mieáu, “choïn quan vieân vaên chöùc, ngöôøi naøo bieát chöõ cho vaøo Quoác töû
giaùm” (2)
Ñeán thôøi Traàn, naêm 1236, Quoác töû giaùm ñoåi teân thaønh Quoác töû vieän, cho con
em caùc quan vaên vaøo hoïc.
Naêm 1253, Traàn Thaùi Toâng (1225-1293) “laäp Quoác hoïc vieän, ñaép töôïng
Khoång Töû, Chu Coâng, AÙ Thaùnh (Maïnh Töû), veõ tranh 72 ngöôøi hieàn ñeå thôø.” (3)
(1 ) Ñaïi vieät söû kyù toaø n thö.
(2 ) Ñaïi vieät söû kyù toaø n thö.
(3 ) Ñaïi vieät söû kyù toaø n thö.
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
-7-
Ngay sau ñoù, vua Traàn “xuoáng chieáu vôøi nho só trong nöôùc ñeán Quoác töû vieän
giaûng töù thö luïc hoïc”(1)
Naêm 1281, thôøi Traàn Nhaân Toâng (1279-1292), nhaø Traàn laïi môû theâm nhaø hoïc
ôû phuû Thieân tröôøng.
Cuoái thôøi traàn, naêm 1397, nhaø Traàn ñaët chöùc giaùo thuï ôû caùc chaâu traán. Lôøi
chieáu cuûa vua Traàn Thuaän Toâng vieát :
“Ñôøi xöa, nöôùc coù nhaø hoïc, ñaûng coù nhaø töï, Toaïi coù nhaø töôøng laø ñeå toû roõ
giaùo hoùa, giöõ gìn phong töïc, yù traãm raát chuoäng nhö vaäy.
Nay quy cheá ôû kinh ñoâ ñaõ ñaày ñuû, maø ôû Chaâu huyeän thì coù thieáu, laøm theá naøo
roäng ñöôøng giaùo hoùa cho daân? Neân leänh cho caùc phuû loä Sôn Nam, Kinh Baéc, Haûi
Ñoâng, ñeàu ñaët moät hoïc quan, ban cho quan ñieàn theo thöù baäc khaùc nhau : phuû
chaâu lôùn thì 15 maãu, phuû chaâu vöøa 12 maãu, phuû chaâu nhoû 10 maãu ñeå chi duøng cho
vieäc hoïc trong phuû chaâu mình (moät phaàn ñeå cuùng ngaøy muøng moät, moät phaàn cho
nhaø hoïc, moät phaàn cho ñeøn saùch). Loä quan vaø quan ñoác hoïc haõy daïy baûo hoïc troø
cho thaønh taøi ngheä, cöù ñeán cuoái naêm thì choïn ngöôøi öu tuù tieán cöû leân trieàu ñình,
traãm seõ thaân haønh thi choïn vaø caát nhaéc”.
Ngoâ Só Lieân nhaän xeùt veà vieäc aáy nhö sau :
“Baáy giôø coù chieáu leänh naøy, coøn gì toát ñeïp baèng theá nöõa? Nhöng leänh naøy
khoâng thaáy thi haønh, vì khoâng phaûi laø baûn yù cuûa nhaø vua, maø vì Quyù Ly muoán laøm
vieäc cöôùp ngoâi, möôïn vieäc aáy ñeå thu phuïc loøng ngöôøi maø thoâi”.
3. Tröôøng hoïc thôøi Leâ Nguyeãn :
Tröôøng hoïc quoác laäp chuû yeáu ôû kinh ñoâ vaãn laø Quoác töû giaùm. Ngoaøi ra coøn
coù moät soá tröôøng khaùc daønh rieâng cho nhöõng ñoái töôïng ñaëc bieät.
a. Quoác töû giaùm :
Vieäc ñieàu haønh tröôøng Quoác töû giaùm ñôøi Lyù nhö theá naøo khoâng coù tö lieäu
noùi roõ. Thôøi Traàn ñöôïc bieát qua laø ngöôøi ñöùng ñaàu Quoác töû giaùm goïi laø Tö
Nghieäp. Chu Vaên An ñöôïc cöû laøm Quoác töû tu nghieäp. Ñeán thôøi Leâ caùc quan
chöùc quaûn lyù vaø giaûng daïy, hoïc sinh, cheá ñoä daïy vaø hoïc ôû tröôøng Quoác töû giaùm
môùi ñöôïc bieát töông ñoái roõ raøng.
Ñaàu thôøi Leâ, ngöôøi ñöùng ñaàu Quoác töû giaùm goïi laø Teá Töûu (hieäu tröôûng);
giaùo vieân coù caùc chöùc Tröïc giaûng, Baùc só, Giaùo thuï. Ñeán thôøi Leâ Thaùnh Toâng,
coøn ñaët theâm chöùc Nguõ kinh baùc só. Töø thôøi trung höng veà sau (thôøi Leâ Trang
Toâng 1533-1548), boû chöùc Nguõ kinh Baùc só, caùc chöùc khaùc ñeàu nhö cuõ.
Hoïc sinh Quoác töû giaùm goïi laø giaùm sinh. Khi môùi laäp, giaùm sinh laø con
vua vaø caùc ñaïi thaàn. Thôøi Traàn, môû roäng cho con em caùc quan laïi khaùc vaø daân
thöôøng. Tröôùc khi coù caùc caáp thi höông thi hoäi, giaùm sinh khoâng coù haïn ñònh veà
hoïc löïc, veà sau, nhöõng ngöôøi thi tröôït Thaùi hoïc sinh ñöôïc vaøo hoïc ôû ñaây.
(1 ) Ñaïi vieät söû kyù toaø n thö.
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
-8-
Ví duï: Kyø thi Thaùi hoïc sinh naêm 1305, coù 44 ngöôøi ñoã, coøn 330 ngöôøi
tröôït ñöôïc vaøo hoïc tröôøng Quoác töû giaùm.
Thôøi Leâ Thaùnh Toâng, giaùm sinh tröôøng Quoác töû giaùm goïi laø sinh vieân ba
xaù. Ñoù laø nhöõng ngöôøi ñaõ ñoã höông coáng vaø thi hoäi ñoã moät hay hai kyø goïi laø
trung xaù sinh, ñoã moät kyø goïi laø haï xaù sinh.
Toång soá xaù sinh laø 300 ngöôøi (moãi xaù 100 ngöôøi). Caùc xaù sinh ñöôïc nhaø
nöôùc caáp hoïc boång: thöôïng xaù sinh moãi thaùng moät quan, trung xaù sinh moãi
thaùng 9 tieàn, haï xaù sinh moãi thaùng 8 tieàn.
Veà cheá ñoä daïy vaø hoïc ôû tröôøng Quoác töû giaùm, theo “trò bình baûo phaïm”
do vua Leâ Töông Döïc (1509-1511) ban haønh cheá ñoä hoïc taäp cuûa giaùm sinh ñöôïc
quy ñònh nhö sau:
Moãi thaùng giaûng hai kyø, noäi dung laø giaûng kinh truyeän.
Taäp laøm vaên : Moãi thaùng 4 kyø. Ñuùng ngaøy quy ñònh, hoïc troø ñeán cheùp ñeà
veà nhaø laøm, heïn 5, 6 hoâm thì noäp baøi ñeå chaám.
Cuõng coù khi laøm baøi taïi lôùp, haïn trong ngaøy phaûi laøm xong. Caùc baøi vaên
ñöôïc ñaùnh giaù theo boán baäc laø : öu (gioûi), bình (khaù), thöù (trung bình), lieät
(keùm). Thöù coøn ñöôïc chia thaønh “thöù maùc” vaø “thöù coäc” (trung bình keùm).
Hoïc sinh vaøo caùc ngaøy muøng moät vaø raèm phaûi maëc muõ aùo ñuùng quy ñònh.
Hoïc sinh phaûi coá gaéng hoïc taäp vaø tuaân thuû hoïc quy, neáu vi phaïm seõ bò phaït, cuï
theå laø : Ngöôøi naøo daùm caàu may beân caïnh (nhìn baøi), rong chôi ñöôøng saù, treã boû
vieäc hoïc, thieáu ñieåm moät laàn thì phaït 140 tôø giaáy trung chæ, thieáu ñieåm hai laàn
thì phaït 200 tôø giaáy trung chæ, thieáu ñieåm 3 laàn thì ñaùnh 40 roi, thieáu ñieåm 4 laàn
thì taâu leân boä Hình xeùt hoûi, thieáu ñieåm 1 naêm thì baét sung quaân.
Hoïc sinh noäi truù neáu vaéng qua ñeâm hoaëc nghæ moät hai ngaøy ñeàu phaûi xin
pheùp xaù vaø tröôøng. Caùc con em quan laïi trong trieàu ñöôïc ngoaïi truù nhöng haøng
ngaøy phaûi coù maët töø saùng ñeå hoïc taäp.
Thôøi gian hoïc taäp laø 3 naêm ñeå thi hoäi. Neáu khoâng ñoã, ôû laïi hoïc chôø thi
khoa sau cho ñeán khi ñoã.
b. Caùc tröôøng Quoác laäp khaùc ôû kinh ñoâ:
Ngoaøi Quoác töû giaùm, thôøi Traàn coøn coù Tö Thieän ñöôøng laø nhaø hoïc cuûa
thaùi töû. Thôøi Leâ, soá tröôøng thuoäc loaïi naøy coù Ngöï tieàn caän thò cuïc, Chieâu vaên
quaùn, Töù laâm cuïc, Trung thö giaùm, Suøng vaên quaùn.
Ngöï tieàn caän thò cuïc laø tröôøng ñaøo taïo caùc quan laïi lôùp döôùi. Hoïc sinh
maõn khoùa phaûi döï moät kyø thi do Boä Laïi toå chöùc. Ngöôøi truùng tuyeån ñöôïc boå laøm
Huyeän thöøa.
Chieâu vaên quaùn laø tröôøng daønh rieâng cho con caùi quan nhaát nhò phaåm vaø
con tröôûng cuûa quan tam phaåm. Hoïc sinh theo hoïc ôû ñaây ñöôïc goïi laø “nho sinh”
Töù laâm cuïc laø tröôøng daønh rieâng cho con caùc quan töø tam phaåm ñeán baùt
phaåm. Ngöôøi hoïc cuõng ñöôïc goïi laø “Nho sinh”
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
-9-
Trung thö giaùm laø tröôøng ñaøo taïo thö laïi. Tieâu chuaån tuyeån sinh laø
nhöõng ngöôøi ñaõ truùng tuyeån trong caùc kyø thi vieát vaø thi toaùn. Ngöôøi hoïc ñöôïc
goïi laø “Hoa vaên hoïc sinh”.
Suøng quaùn vaên laø tröôøng daønh rieâng cho con em quyù toäc vaø quan laïi cao
caáp. Sau 3 naêm hoïc taäp, hoïc sinh ôû ñaây phaûi döï moät kyø thi do Boä Laïi toå chöùc.
Noäi dung thi goàm coù 1 baøi aùm taû vaø 2 baøi kinh nghóa laáy trong Töù thö. Ngöôøi
truùng tuyeån ñöôïc sung vaøo caùc chöùc vaên voõ, nhö vaäy khoâng phaûi qua thi höông
thi hoäi maø cuõng ñöôïc laøm quan.
Thôøi Nguyeãn, naêm 1803, tröôøng Quoác töû giaùm ñöôïc laäp ôû Hueá goïi laø nhaø
Quoác hoïc. Naêm 1821, Minh Maïng laïi ñoåi nhaø Quoác hoïc thaønh quoác töû giaùm.
Caùc giaùm sinh ñöôïc caáp hoïc boång.
Beân caïnh Quoác töû giaùm coøn coù moät soá nhaø hoïc khaùc goàm caùc nhaø hoïc cuûa
vua, cuûa caùc hoaøng töû vaø con chaùu caùc hoaøng thaân vaø ñöôïc goïi baèng nhieàu teân
khaùc nhau.
Veà nhaø hoïc cuûa vua, naêm 1810, Gia Long sai döïng ñieän Döôõng Taâm ñeå
laøm nôi ñoïc saùch.
Naêm 1821, Minh Maïng xaây theâm nhaø Trí Nhaân Ñöôøng ñeå ñoïc saùch vaø
saùng taùc.
Naêm 1848, Töï Ñöùc môû vieän Taäp Hieàn ñeå nghe giaûng baøi. Nhaø hoïc naøy
khai giaûng vaøo ngaøy toát sau khi teá Nam giao . Moãi thaùng vua hoïc 6 ngaøy vaøo
caùc ngaøy 2,8,12,18,22,28; nghæ hoïc 2 thaùng (thaùng 11 vaø thaùng 12)
Nhaân vieân laøm vieäc ôû ñaây goàm :
2 Giaûng quan
6 Nhaät giaûng quan.
4 Chuyeân vieân buùt thieáp.
Naêm 1887, Ñoàng Khaùnh cho xaây Thaùi Bình Ngöï Laõm Thö Laâu laøm nôi
caát giöõ saùch vaø ñoïc saùch. Ít laâu sau bò hoûng. Naêm 1919, Khaûi Ñònh cho laøm laïi,
ñaët teân laø Thaùi Bình Laâu. Nhaø naøy cuõng laø nôi vua töï hoïc. Nhaø hoïc cuûa caùc
hoaøng töû luùc ñaàu chæ coù taäp Thieän Ñöôøng, laäp naêm 1817.
Naêm 1823, Minh Maïng ñaët caùc giaùo quan :
Giaùo ñaïo (quan vaên tam phaåm trôû leân)
Taùn thieän 2 ngöôøi (quan vaên töù nguõ phaåm)
Baïn ñoäc 4 ngöôøi (quan vaên luïc thaát phaåm)
Noäi dung hoïc taäp töø tieåu hoïc trôû leân, saùch hoïc töø Minh taâm baûo giaùm ñeán
Töù thö Nguõ Kinh.
Veà sau, soá hoaøng töû taêng leân nhieàu neân môû theâm nhieàu nhaø hoïc môùi :
Döôõng Chính, Quaûng Thieän, Quaûng Phöôùc, Quaûng Nhaân, Quaûng Hoïc, Caøn
Ñoâng.
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
- 10 -
Töï Ñöùc coøn môû 3 nhaø hoïc cho 3 ngöôøi con nuoâi cuûa mình laø Duïc Ñöùc
Ñöôøng, Chaùnh Moâng Ñöôøng vaø Döôõng Thieän Ñöôøng.
Nhaø hoïc cuûa con chaùu caùc hoaøng thaân coù Toân Hoïc Ñöôøng do Töï Ñöùc
thaønh laäp naêm 1851. Hoïc sinh ôû ñaây goàm coù con chaùu caùc hoaøng thaân tuoåi töø
12-25 vaø chaét cuûa vua töø 12 tuoåi trôû leân, sau ñoåi töø 10-35 tuoåi.
Hoïc sinh ôû ñaây ñöôïc caáp hoïc boång : haïng nhaát 5 quan, haïng nhì 4 quan,
haïng ba 3 quan, haïng tö 2 quan.
Cuoái moãi quyù moãi naêm coù xeáp haïng : öu, bình , thöù, lieät vaø coù phaàn
thöôûng.
Toân Hoïc Ñöôøng ñeán naêm 1871 thì boû vì hoïc sinh nghæ nhieàu hôn hoïc neân
giao cho gia ñình quaûn lyù.
c. Caùc tröôøng Quoác laäp ôû caùc ñòa phöông :
Naêm 1397, Hoà Quyù Ly laáy danh nghóa vua Traàn Thuaän Toâng ra leänh môû
tröôøng hoïc ôû caùc loä vaø ñaët chöùc Giaùo thuï ñeå quaûn lyù vieäc giaùo duïc nhöng vieäc
ñoù chöa kòp thöïc hieän.
Ñeán thôøi Leâ caùc tröôøng hoïc ôû phuû huyeän môùi ñöôïc thaønh laäp ôû xung
quanh kinh ñoâ vaø vuøng ñoàng baèng. Troâng coi vieäc hoïc ôû phuû laø Giaùo thuï, ôû
huyeän laø Huaán ñaïo.
Tröôøng hoïc phuû huyeän ñaët ôû vaên chæ (1) cuûa phuû huyeän hoaëc ôû coâng ñöôøng
phuû huyeän. Tröôøng taäp hôïp hoïc sinh vaøo nhöõng ngaøy soùc voïng haøng thaùng ñeå
giaûng kinh söû, laøm vaên, chaám baøi, vaø bình vaên.
Tröôùc khi coù khoa thi, hoïc sinh coù theå ñöôïc taäp trung vaøi tuaàn ñeå oân luyeän
vaø tham gia kyø thi khaûo khoùa ñeå ñöôïc tuyeån vaøo danh saùch nhöõng ngöôøi döï thi
höông.
Theo thoáng keâ cuûa Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn thôøi Töï Ñöùc (1864-1875),
nöôùc ta coù 31 tænh vaø ñaïo, chia laøm 321 phuû vaø huyeän. Soá tröôøng hoïc phuû huyeän
trong caû nöôùc coù 158 tröôøng, tính trung bình cöù 2 huyeän coù 1 tröôøng.
d. Tröôøng tö thuïc ôû noâng thoân:
Caùc tröôøng tö thuïc laø cô sôû ñaøo taïo chuû yeáu cuûa nöôùc ta thôøi phong kieán.
Nhöõng tröôøng lôùp naøy ñöôïc môû khaép caùc thoân xoùm. Lôùp hoïc laø nhaø rieâng cuûa
thaày hoaëc cuûa nhaø chuû nuoâi thaày.
Thaày giaùo laø nhöõng thaày ñoà khoâng coù ñieàu kieän hoïc cao, hoaëc thi khoâng
ñoã, caùc oâng tuù, nhöõng ngöôøi ñoã ñaït nhöng khoâng muoán laøm quan hoaëc ñaõ töø
quan… Hoïc troø goàm nhieàu löùa tuoåi, töø aáu hoïc cho ñeán nhöõng ngöôøi ñuû trình ñoä
ñeå ñi thi.
Noäi dung hoïc taäp goàm nhöõng quyeån saùch ñöôïc bieân soaïn ñeå daïy chöõ vaø
loàng vaøo moät ít leã nghóa, lòch söû… . Nhö : Nhaát thieân töï, Tam thieân töï, Nguõ thieân
( ) Vaê n chæ : Nôi thôø Khoå ng Töû.
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
- 11 -
töï, Tam trò kinh, Töù töï kinh, Minh taâm baûo giaùm, Minh ñaïo gia huaán, Sô hoïc
vaán taân, AÁu hoïc nguõ ngoân thi… .
Nhöõng quyeån saùch daïy chöõ vôõ loøng thöôøng ñöôïc vieát baèng vaên vaàn cho
hoïc sinh deã nhôù. Ví duï :
Thieân trôøi, ñòa ñaát, vaân maây
Vuõ möa, phong gioù, truù ngaøy, daï ñeâm.
Tinh sao, loä moùc, töôøng ñieàm
Höu laønh, khaùnh chuùc, taêng theâm, ña nhieàu.
(Nhaát thieân töï).
Hoaëc : Thieân trôøi, ñòa ñaát, cöû caát, toàn coøn, töû con, toân chaùu, luïc saùu, tam
ba, gia nhaø, quoác nöôùc
(Tam thieân töï).
Tam töï kinh laø moät quyeån saùch moãi caâu ñeàu coù 3 chöõ taát caû coù 358 caâu,
noäi dung chuû yeáu ñeà caäp ñeán caùc vaán ñeà nhö taàm quan troïng cuûa vieäc hoïc, ñaïo
ñöùc, kieán thöùc thöôøng thöùc, lòch söû ..
Ví duï :
Döôõng baát giaùo, phuï chi quaù
Giaùo baát nghieâm, sö chi ñoïa
Töû baát hoïc, phi sôû nghi
AÁu baát hoïc, laõo haø vi
Ngoïc baát traùc, baát thaønh khí
Nhaân baát hoïc, baát tri lyù.
Nghóa laø :
Nuoâi khoâng daïy laø loãi cuûa cha
Daïy khoâng nghieâm laø loãi cuûa thaày
Ngöôøi khoâng hoïc, khoâng bieát cö xöû
Nhoû khoâng hoïc, giaø laøm gì
Ngoïc khoâng duõa, khoâng thaønh ñoà duøng
Ngöôøi khoâng hoïc, khoâng bieát ñaïo lyù
AÁu hoïc nguõ ngoân thi goàm 278 caâu, noùi veà thuù vui cuûa vieäc hoïc taäp vaø nieàm
hy voïng veà söï ñoã ñaït, do ñoù, coøn goïi laø Traïng nguyeân thi. Trong saùch coù nhöõng
caâu nhö :
Di töû kim maõn doanh
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
- 12 -
Haø nhö giaùo nhaát kinh
Tính danh thö queá tòch
Chu töû lieät trieàu khanh
Nghóa laø :
Ñeå cho con vaøng ñaày röông
Sao baèng daïy cho moät quyeån saùch
Hoï teân cheùp vaøo soå queá (danh saùch ngöôøi thi ñaäu)
Maëc aùo ñoû tía ñöùng cuøng caùc quan trong trieàu.
Minh taâm baûo giaùm (caùi göông quyù laøm saùng loøng) goàm 20 thieân, laø
quyeån saùch söu taäp caùc caâu caùch ngoân cheùp trong caùc kinh truyeän vaø caùc saùch
daïy tu döôõng ñaïo ñöùc.
Tieáp ñoù, hoïc sinh phaûi hoïc caùc saùch kinh ñieån cuûa nhaø Nho goàm Töù thö
(Luaän ngöõ, Maïnh töû, Ñaïi hoïc, Trung dung) Nguõ kinh (Thi, Thö, Leã, Dòch, Xuaân,
Thu), Hieáu Kinh, caùc taùc phaåm lòch söû, thô, phuù…
Töø khi baét ñaàu hoïc ñeán khi coù theå ñi thi hoïc sinh phaûi qua 4 caáp hoïc :
moâng hoïc, aáu hoïc, trung taäp, ñaïi taäp.
Moâng hoïc töùc laø caáp vôõ loøng. Hoïc sinh baét ñaàu hoïc chöõ, hoïc taäp vieát, baét
ñaàu taäp laøm caâu ñoái 4 chöõ. Caáp naøy keùo daøi khoaûng vaøi ba naêm.
Sau khi hoïc xong giai ñoaïn moâng hoïc, hoïc sinh ñaõ ñöôïc khoaûng 10 tuoåi
baét ñaàu chuyeån sang giai ñoaïn aáu hoïc. ÔÛ giai ñoaïn naøy, hoïc sinh ñöôïc hoïc söû
vaø kinh truyeän, ñöôïc taäp laøm caâu ñoái 7,8 chöõ vaø baét ñaàu taäp vieát vaên saùch ngaén.
Sau 5,6 naêm, hoïc sinh chuyeån sang giai ñoaïn trung taäp. ÔÛ giai ñoaïn naøy
hoïc sinh tieáp tuïc hoïc kinh truyeän, hoïc laøm thô phuù, kinh nghóa, vaên saùch. Thaày
giaùo haïng naøy thöôøng laø Tuù taøi trôû leân môùi daïy ñöôïc.
Heát giai ñoaïn trung taäp hoïc sinh chuyeån sang giai ñoaïn ñaïi taäp. Tröôøng
naøy thöôøng laäp ôû tænh hoaëc phuû huyeän do Giaùo thuï hoaëc Ñoác hoïc giaûng. Neáu
tröôøng laøng do oâng Ngheø daïy thì hoïc sinh khoâng phaûi leân hoïc ôû tröôøng phuû hoaëc
tröôøng tænh.
Taäp laøm vaên laø moät moân hoïc raát quan troïng ñoái vôùi nhöõng hoïc sinh chuaån
bò ñi thi. Moãi thaùng coù 4 kyø taäp laøm vaên. Hoïc sinh ñeán tröôøng nhaän ñeà veà nhaø
laøm, 5,6 ngaøy sau thì noäp baøi goïi laø vaên thöôøng kyø. Ngoaøi ra, moãi thaùng coù 2 kyø
phaûi laøm baøi taäp taïi lôùp, moät ngaøy phaûi laøm xong, goïi laø vaên nhaät khaéc.
Naêm naøo coù khoa thi, hoïc sinh cuøng laøng ruû nhau laøm vaên hoäi. Quyeån vaên
hoäi laøm nhö ñi thi, do ngöôøi coù khoa baûng chaám. Baøi naøo hay nhaát ñöôïc nhaän
giaûi thöôûng baèng giaáy hoa tieân hay buùt möïc.
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
- 13 -
Vieäc hoïc taäp cuûa hoïc sinh ñöôïc caû laøng quan taâm. Hoïc sinh naøo hoïc gioûi
ñöôïc laøng khen. Ngöôïc laïi nhaø naøo coù con em theo hoïc, tuaàn phu ñi tuaàn vaøo
ban ñeâm khoâng nghe tieáng hoïc thì laøng phaït.
III. TÌNH HÌNH THI CÖÛ ÔÛ VIEÄT NAM THÔØI PHONG KIEÁN :
1. Tình hình thi cöû töø naêm 1075-1396
Tröôùc naêm 1075 töùc laø thôøi Baéc thuoäc vaø thôøi Ngoâ, Ñinh, Tieàn Leâ, ôû Vieä t
Nam chöa coù thi cöû. Thôøi Haùn, ôû Trung quoác thi haønh chính saùch tieán cöû Hieáu
Lieâm vaø Maäu Taøi. Do ñoù, chaäm nhaát laø vaøo theá kyû II, coù moät soá ngöôøi Vieät Nam
ñaõ ñöôïc trieàu ñình Ñoâng Haùn coâng nhaän hai danh hieäu ñoù.
Thôøi Ñöôøng, coù moät soá ngöôøi Vieät Nam ñaõ sang trung Quoác döï thi vaø ñaõ ñoã
Tieán só, ñöôïc laøm quan ôû Trung quoác. Tieâu bieåu cho soá ñoù laø gia ñình hoï Khöông ôû
quaän Cöûu Chaân (Yeân Ñònh, Thanh Hoùa). Ngöôøi oâng laø Khöông Thaàn Döïc laøm Thöù
söû Chaâu thö, hai chaùu laø Khöông Coâ ng Phuï, Khöông Coâng Phuïc sang hoïc ôû Tröôøng
An, ñoã Tieán só vaø ñöôïc laøm quan to ôû Trung Quoác.
Cuoái ñôøi Ñöôøng, coù leõ laø do soá thí sinh Vieät Nam muoán tham döï caùc khoa thi
ôû Trung Quoác töông ñoái ñoâng neân naêm 845 nhaø Ñöôøng quy ñònh: só töû An Nam thi
khoa Tieán só khoâng ñöôïc quaù 8 ngöôøi, thi khoa Minh kinh khoâng ñöôïc quaù 10
ngöôøi.
Sau khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp, thôøi Ngoâ, Ñinh, Tieàn Leâ, nöôùc ta cuõng chöa coù
thi cöû. Vì vaäy, trong “Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí”, Phan Huy Chuù vieát :”Nöôùc
ta töø caùc ñôøi Ñinh Leâ veà tröôùc, khoa cöû coøn thieáu, trieàu ñình duøng ngöôøi ñaïi ñeå
khoâng caâu neä, coù leõ vieäc caân nhaéc coøn roäng raõi maø thöïc ra thì ñieàu muïc chöa ñöôïc
töôøng”.
Ñeán naêm 1075, laàn ñaàu tieân nhaø Lyù môû khoa thi ñeå choïn Minh kinh baùc hoïc
vaø Nho hoïc tam tröôøng. Khoa aáy Leâ Vaên Thònh ñöôïc truùng tuyeån vaø ñöôïc “vaøo
haàu vua hoïc”. (1)
Tieáp ñoù, nhaø Lyù coøn toå chöùc nhieàu kyø saùt haïch ñeå choïn nhöõng ngöôøi bieát
vieát chöõ, bieát laøm toaùn vaø hình luaät ñeå laøm nhaân vieân haønh chính. Ngoaøi ra nhaø Lyù
coøn choïn ngöôøi cho vaøo Quoác töû giaùm vaø thi ngöôøi coù vaên hoïc sung laøm quan Haøn
Laâm Vieän.
Ñeán thôøi Traàn, cheá ñoä thi cöû ñöôïc phaùt trieån theâm moät böôùc. Naêm 1232, nhaø
Traàn toå chöùc thi Thaùi hoïc sinh, nhöõng ngöôøi thi ñoã ñöôïc chia laøm 3 giaùp laø ñeä nhaát
giaùp, ñeä nhò giaùp, ñeä tam giaùp. Vieäc chia thaønh 3 giaùp ôû Vieät Nam baét ñaàu töø ñaây.
(1) Naê m 1085, Lyù Nhaâ n toâng (1072-1127) phong Leâ Vaên Thònh laøm Thaùi sö. Naê m 1096, nhaâ n
khi vua ra Hoà Taây xem ñaù nh caù, lôïi duï ng luùc coù maâ y muø, Leâ vaên Thònh ñoäi loá t hoå bôi thuyeàn
ñeá n gaà n thuyeàn vua. Ngöôø i ñaù nh caù laø Muïc Thaä n quang löôùi truøm leân con hoå, phaùt hieän ra laø
Leâ Vaên Thònh vua nghó Thònh laø ñaïi thaàn coù coâng khoâ ng nôõ gieát, ñaø y leâ n an trí ôû Thao Giang
(Phuù Thoï).
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
- 14 -
Naêm 1246, saùch Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cheùp nhaø Traàn “ñònh leä thi Tieán só,
cöù 7 naêm 1 khoa.” Coù leõ chöõ :”Tieán só” ôû ñaây cheùp nhaàm maø phaûi vieát “Thaùi hoïc
sinh” môùi ñuùng. Sang naêm 1247, thì toå chöùc thi vaø baét ñaàu ñaët danh hieäu tam khoâi
: Traïng nguyeân, Baûng nhaõn, Thaùm hoa. Danh hieäu tam khoâi baét ñaàu coù töø ñaây.
Trong kyø thi naøy, Nguyeãn Hieàn, 13 tuoåi, queâ ôû Haø Ñoâng ñaäu Traïng nguyeân, Leâ
Vaên Höu 17 tuoåi, queâ ôû Thanh Hoùa ñaäu Baûng nhaõn; Ñaëng Ma la 13 tuoåi, queâ ôû Haø
Noäi ngaøy nay ñaäu Thaùm Hoa. Ñoù laø 3 vò tam khoâi ñaàu tieân vaø cuõng laø 3 vò tam
khoâi raát treû tuoåi trong lòch söû khoa cöû Vieät nam.
Ñaëc bieät, Baûng nhaõn Leâ Vaên Höu ñeán ñôøi Traàn Thaùnh Toâng (1258-1277)
ñöôïc giöõ chöùc Haøn Laâm Vieän hoïc só kieâm Quoác söû vieän giaùm tu vaø ñöôïc giao
nhieäm vuï soaïn saùch Ñaïi Vieät söû kyù.
Ngoaøi 3 vò tam khoâi, khoa naøy coøn coù 48 ngöôøi ñoã Thaùi hoïc sinh.
Naêm 1304, thôøi vua Traàn Anh Toâng (1293-1314), ngöôøi ñoã ñaàu ñeä nhò giaùp
baét ñaàu ñöôïc goïi laø Hoaøng giaùp.
Khoa naøy, Maïc Ñónh Chi queâ ôû Haûi Döông ñaäu Traïng nguyeân, Nguyeãn
Trung Ngaïn queâ ôû Höng Yeân, 15 tuoåi, ñaäu Hoaøng giaùp.
Maïc Ñónh Chi ñaäu traïng nguyeân naêm 24 tuoåi, raát thoâng minh nhöng töôùng
maïo xaáu xí, vua coù yù cheâ, oâng daâng baøi phuù Ngoïc tænh lieân (sen trong gieáng ngoïc)
laøm cho vua raát khaâm phuïc. Trong thôøi gian laøm quan, oâng ñöôïc cöû ñi söù Trung
quoác hai laàn, do ñoái ñaùp gioûi, vua quan nhaø Nguyeân cuõng raát khaâm phuïc, goïi oâng
laø “Löôõng quoác traïng nguyeân”.
Nguyeãn Trung Ngaïn laø vò Hoaøng giaùp ñaàu tieân trong lòch söû khoa cöû Vieät
Nam. OÂng töø nhoû ñaõ noå i tieáng hoïc gioûi, ngöôøi ñöông thôøi goïi laø thaàn ñoàng. Naêm 25
tuoåi cuõng ñöôïc cöû ñi söù nhaø Nguyeân. Do thoâng minh, coù taøi, oâng coù laøm baøi thô töï
phuï, dòch ra quoác ngöõ nhö sau :
Giôùi Hieân tieân sinh taøi lang mieáu
Coù chí nuoát traâu töø nieân thieáu
Tuoåi môùi möôøi hai Thaùi hoïc sinh
Vöøa ñeán möôøi saùu döï thi Ñình
Hai möôi boán tuoåi laøm Quan giaùm
Hai möôi saùu tuoåi söù Yeân kinh
(16,24,26 tuoåi noùi trong baøi thô naøy ñeàu tính caû tuoåi muï, thöïc chaát laø
15,23,25 tuoåi)
Naêm 1374, Nhaø Traàn baét ñaàu ñaët ra danh hieäu Tieán só vaø laàn ñaàu tieân saùch
Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ghi toå chöùc “thi ñình cho caùc Tieán só”.
Saùch “Quoác trieàu höông khoa luïc” cuûa cao Xuaân Duïc vieát :”Danh hieäu Tieán
só thì ñeán naêm Long Khaùnh (1373-1377) ñôøi Dueä Toâng môùi thaáy coù (xeùt tröôùc ñoù
ñeàu goïi laø thi Thaùi hoïc sinh, ñeán luùc aáy baét ñaàu goïi laø thi Tieán só, nhöng xem Thaùi
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
- 15 -
hoïc sinh haïng öu ñöôïc goïi laø Tam Khoâi vaø Hoaøng Giaùp, coøn laïi ñeàu goïi laø Thaùi
hoïc sinh, thì bieát Thaùi hoïc sinh chính laø Tieán só vaäy)”.
Söï phaùt trieån cuûa neàn giaùo duïc vaø cheá ñoä khoa cöû ñôøi Traàn ñaõ ñaøo taïo ñöôïc
moät ñoäi nguõ trí thöùc quan laïi raát ñoâng ñaûo, trong ñoù tieâu bieåu laø Ñoaøn Nhöõ Haøi,
Maïc Ñónh Chi, Nguyeãn Trung Ngaïn, Leâ Quaùt, Phaïm Sö Maïnh, Tröông Haùn Sieâu…
Ñaëc bieät, thôøi Traàn coù moät nhaø giaùo raát noåi tieáng, ñoù laø Chu Vaên An (12921370). OÂng queâ ôû Thanh Trì, Haø Noäi, khoâng ñi thi nhöng laø ngöôøi coù ñaïo ñöùc maãu
möïc, hoïc vaán uyeân baùc, laø thaày giaùo cuûa nhieàu ngöôøi ñoã ñaïi khoa vaø ñöôïc laøm
quan to ôû trong trieàu. Trong soá ñoù, coù Phaïm Sö Maïnh, Leâ Quaùt tuy ñaõ laøm haønh
khieån maø vaãn giöõ leã hoïc troø, khi ñeán thaêm thaày thì laïy ôû döôùi giöôøng, ñöôïc noùi
chuyeän vôùi thaày vaøi caâu roài ñi xa thì laáy laøm möøng laém. Keû naøo xaáu thì oâng
nghieâm khaéc chöûi maéng, thaäm chí la theùt khoâng cho vaøo.
Thôøi Traàn Minh Toâng (1314-1329), oâng ñöôïc vua môøi laøm Quoác töû giaùm Tö
nghieäp daïy Thaùi töû hoïc. Traàn Duï Toâng (1342-1369), con thöù 10 cuûa Minh Toâng
ham chôi bôøi, löôøi chính söï, quyeàn thaàn nhieàu keû laøm traùi pheùp nöôùc. OÂng daâng sôù
cheùm 7 teân nònh thaàn, Duï Toâng khoâng traû lôøi, oâng lieàn trao aùo muõ töø quan veà daïy
hoïc ôû Chí Linh (Haûi Döông), khi naøo trieàu ñình coù vieäc quan troïng trieäu oâng ñeán
thì oâng môùi veà kinh ñoâ. Duï Toâng laïi coù yù ñem chính söï trao cho oâng nhöng oâng
khoâng nhaän.
Naêm 1370, Chu Vaên An maát, Traàn Ngheä Toâng (1369-1371) sai quan ñeán teá,
truy taëng oâng danh hieäu “Vaên Trinh Coâng”, cho thôø ôû vaên mieáu.
Chu Vaên An laø moät nhaø giaùo duïc ñöôïc lòch söû ñaùnh giaù raát cao. Ngoâ Só Lieân
ñôøi Leâ, taùc giaû “Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö” nhaän xeùt:”Nhöõng nhaø nho nöôùc Vieät ta
ñöôïc duøng ôû ñôøi khoâng phaûi khoâng nhieàu, nhöng keû thì chæ nghó ñeán coâng danh,, keû
thì chuyeân lo veà phuù quyù, keû laïi a dua vôùi ñôøi, keû chæ coát aên loäc giöõ thaân, chöa coù ai
chòu ñeå taâm ñeán ñaïo ñöùc, suy nghó tôùi vieäc giuùp vua neâu ñöùc toát, cho daân ñöôïc nhôø
ôn. Nhö Toâ Hieán Thaønh ñôøi Lyù, Chu Vaên Chinh ñôøi Traàn, coù leõ gaàn ñöôïc nhö theá.
Nhöng Hieán Thaønh gaëp ñöôïc vua (saùng suoát) cho neân coâng danh, söï nghieäp ñöôïc
thaáy ngay ñöông thôøi. Vaên Trinh khoâng gaëp vua (anh minh) neân chính hoïc cuûa oâng,
ñôøi sau môùi thaáy ñöôïc. Huoáng chi tö theá ñöôøng hoaøng maø ñaïo laøm thaày ñöôïc
nghieâm, gioïng noùi laãm lieät maø boïn nònh hoùt phaûi sôï. Ngaøn naêm veà sau, nghe phong
ñoä cuûa oâng , haù khoâng laøm cho keû ñieâu ngoa thaønh lieâm chính, ngöôøi yeáu heøn bieát
töï laäp ñöôïc sao? Neáu khoâng tìm hieåu nguyeân côù, thì ai bieát thuïy hieäu cuûa oâng xöùng
ñaùng vôùi con ngöôøi cuûa oâng. OÂng thöïc ñaùng ñöôïc coi laø oâng toå cuûa caùc nhaø Nho
nöôùc Vieät ta maø thôø vaøo vaên mieáu.”
Phan Huy Chuù thôøi Nguyeãn, taùc giaû boä saùch “Lòch trieàu hieán chöông loaïi
chí” cuõng vieát :” OÂng Vaên Trinh hoïc nghieäp thuaàn tuùy, tieát thaùo cao thöôïng, ñöôïc
ñôøi aáy suy toân, thôøi sau ngöôõng moä. Tìm trong laøng Nho ôû nöôùc Vieät ta, töø tröôùc
ñeán nay, chæ coù mình oâng. Caùc oâng khaùc thöïc khoâng theå so saùnh ñöôïc “.
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
- 16 -
2. Tình hình thi cöû töø naêm 1396-1463:
Töø naêm 1396 veà tröôùc, vieäc tuyeån choïn nhaân taøi chæ qua moät kyø thi maø thoâi.
Naêm 1396, nhaø Traàn ñaët theâm kyù thi höông vaø quy ñònh :”cöù naêm tröôùc thi höông
thì naêm sau thi hoäi, ngöôøi ñoã thì vua thi moät baøi vaên saùch ñeå xeáp baäc”.
Tuy vaäy, luùc baáy giôø nhaø Traàn ñaõ heát söùc suy yeáu, Hoà Quyù Ly ñang chuaån bò
cöôùp ngoâi vua nhaø Traàn neân töø ñoù cho ñeán khi trieàu Traàn dieät vong (thaùng 2 naêm
1400) khoâng coù kyø thi naøo ñöôïc toå chöùc.
Maõi ñeán thaùng 8 naêm 1400 töùc laø sau khi trieàu Hoà thaønh laäp, Hoà Quyù Ly môùi
toå chöùc kyø thi Thaùi hoïc sinh. Chính Nguyeãn Traõi laø moät trong 20 ngöôøi ñaõ ñaäu
trong kyø thi naøy.
Thaùng 12 naêm 1400, hoà Quyù Ly nhöôøng ngoâi cho con laø Hoà Haùn Thöông.
Naêm 1404, Haùn Thöông ñònh theå thöùc thi choïn nhaân taøi : Cöù thaùng 8 naêm nay
thi höông, ai ñoã thì ñöôïc mieãn lao dòch, thaùng 8 naêm sau thi ôû Boä Leã, ai ñoã thì ñöôïc
sung tuyeån boå; laïi thaù ng 8 naêm sau nöõa thì thi hoäi, ai ñoã thì boå Thaùi hoïc sinh. Roài
naêm sau nöõa laïi baét ñaàu thi höông nhö naêm tröôùc.
Naêm 1405 “ Haùn Thöông sai boä leã thi choïn nhaân taøi, ñoã ñöôïc 170 ngöôøi. Laáy
Hoà Ngaïn Thaàn, Leâ Cuûng Thaàn sung laøm Thaùi hoïc sinh lyù haønh (Thaùi hoïc sinh chöa
chính thöùc)”.
Ñaàu thôøi Leâ, ngay sau khi leân ngoâi, naêm 1428, Leâ Thaùi Toå ra leänh cho caùc
quan vaên voõ tieán cöû ngöôøi hieàn löông phöông chính, neáu tieán cöû ñöôïc ngöôøi gioûi
thì ñöôïc thaêng thöôûng; neáu vì tieàn taøi, vì thaân quen, tieán cöû ngöôøi khoâng toát thì bò
trò toäi theo leä tieán cöû keû gian.
Cuoái naêm ñoù, Leâ Thaùi Toå laïi ra leänh cho caùc quan vieân vaø quaân daân caû nöôùc,
haïn ñeán thaùng 5 sang naêm, ñeán Ñoâng Kinh ñeå caùc quan vaên hoûi thi kinh söû, ai tinh
thoâng ñöôïc boå laøm quan vaên.
Naêm 1429, Leâ Thaùi Toå ra leänh : quaân nhaân caùc phuû loä vaø nhöõng ngöôøi aån daät
nuùi röøng, neáu ai quaû thöïc thoâng kinh söû, gioûi vaên ngheä thì ñeán ngaøy 28 thaùng 5 tôùi
saûnh ñöôø ng trình dieän ñeå chuaån bò döï kyø thi Minh kinh, ñoàng thôøi caùc quan vaên voõ
trong ngoaøi, töø töù phaåm trôû xuoáng, ngöôøi naøo thoâng kinh söû cuõng tôùi saûnh ñöôøng ñeå
vaøo tröôøng thi Minh kinh.
Naêm 1434, sau khi leân ngoâi, Leâ Thaùi Toâng ñaõ toå chöùc moät kyø thi, ñaõ choïn
ñöôïc 1000 hoïc sinh, chia laøm 3 baäc. Baäc nhaát vaø baäc nhì ñöôïc vaøo hoïc tröôøng
Quoác töû giaùm, baäc ba cho veà hoïc taïi nhaø hoïc ôû caùc loä, ñeàu ñöôïc mieãn lao dòch.
Nhöõng hoïc troø ôû nhaø hoïc caùc loä, ñeán 25 tuoåi maø thi khoâng ñoã thì ñuoåi veà laøm daân.
Tieáp ñoù, cuõng naêm 1434, nhaø Leâ ñònh roõ cheá ñoä thi cöû nhö sau : Baét ñaàu naêm
1438, toå chöùc thi höông ôû caùc ñaïo, ñeán naêm 1439 thì thi hoäi ôû saûnh ñöôø ng taïi Kinh
ñoâ. Töø ñoù veà sau, cöù 3 naêm thi moät laàn.
Tuy vaäy, quy cheá naøy chöa ñöôïc thöïc hieän ñuùng keá hoaïch. Naêm 1438 vaø
1439 ñeàu chöa toå chöùc thi höông vaø thi hoäi. Ñeán naêm 1442, nhaø Leâ môùi toå chöùc
ñöôïc kyø thi hoäi ñaàu tieân. Kyø thi naøy, Nguyeãn Tröïc, Nguyeãn Nhö Ñoå, Löông Nhö
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
- 17 -
Hoäc ñoã Tieán só caäp ñeä, 7 ngöôøi ñoã Tieán só xuaát thaân, 23 ngöôøi ñoã ñoàng Tieán só xuaát
thaân trong ñoù coù Ngoâ Só Lieân.
Tieáp ñoù caùc naêm 1448, 1453, 1458, 1462 nhaø Leâ ñeàu toå chöùc thi hoäi, vaø töø
naêm 1463 baét ñaàu ñònh leä 3 naêm thi Hoäi moät laàn, do vaäy naêm 1466 laïi toå chöùc thi
Hoäi töùc laø ñaõ thöïc hieän ñuùng quy cheá ñoù (1).
Nhö vaäy, töø naêm 1396, nhaø Traàn baét ñaàu ñaët ra 3 caáp thi : Thi höông, thi hoäi,
thi ñình. Cöù naêm tröôùc thi höông, thì naêm sau thi hoäi, ngöôøi ñoã thi hoäi thì vua thi
moät baøi vaên saùch ñeå xeáp baäc. Nhöng do ñaát nöôùc coù nhieàu bieán coá, vieäc thi cöû
chöa thöïc hieän ñuùng keá hoaïch ngay caû maáy chuïc naêm ñaàu cuûa thôøi Leâ maõi ñeán
naêm 1466 môùi thöïc hieän ñuùng quy cheá ñaõ ñònh.
Khaùi quaùt tình hình ñoù, trong baøi “Tieán só ñeà danh bi kyù” cuûa Ñaøm Vaên Leã
coù ñoaïn vieát :”Leâ Thaùi Toå bình ñònh thieân haï, nuoâi daïy anh taøi, hoûi tìm roäng raõi thì
caàu ngöôøi aån daät, thu choïn quy moâ thì thi khaûo hoïc troø, tuy chöa ñaët khoa thi Tieán
só maø khí maïnh vaên hoïc ñaõ ñuû. Thaùi Toâng döïng xaây neàn moùng, töø naêm Nhaâm Tuaát
(1442) môû khoa thi maø nhaân taøi quaàn tuï. Nhaân Toâng keá tieáp môû ba khoa thi maø
nhaân vaên caøng theâm röïc rôõ. Ñeán Thaùnh Toâng trung höng naêm Quyù Muøi (1463) thì
soá ngöôøi laáy ñoã nhieàu hôn so vôùi tröôùc. Song töø khoa Nhaâm Tuaát (1442) ñeán khoa
Quyù Muøi (1463), khi thì 6 naêm 1 khoa, luùc laïi 5 naêm 1 khoa, coøn 3 naêm 1 khoa thì
naêm Bính Tuaát naøy (1466) môùi baét ñaàu.”
3. Cheá ñoä khoa cöû töø naêm 1466-1919
a. Thi sô tuyeån ôû Huyeän, Chaâu, Phuû :
Theo quy ñònh cuûa Nhaø Leâ ban haønh naêm 1462 nhöõng ngöôøi muoán döï thi
phaûi coù giaáy baûo ñaûm cuûa quan ñòa phöông veà lyù lòch vaø phaûi döï moät kyø thi sô
tuyeån ôû huyeän, chaâu, phuû. Nhöõng ngöôøi baát hieáu, baát muïc, baát nghóa, loaïn luaân,
ñieâu toa… .duø hoïc gioûi, vaên thô hay cuõng khoâng ñöôïc ñi thi.
Phöôøng cheøo, con haùt, vaø nhöõng keû phaûn nghòch, nguïy quan coù tieáng xaáu
thì baûn thaân vaø con chaùu ñeàu khoâng ñöôïc döï thi. Kyø thi sô tuyeån ôû ñòa phöông
goïi laø thi khaûo haïch, noäi dung thi laø aùm taû, kinh nghóa ñeå loaïi bôùt nhöõng ngöôøi
quaù keùm.
Khi döï kyø thi sô tuyeån, neáu thí sinh mang saùch hay möôïn ngöôøi laøm hoä baøi
thì bò trò toäi theo luaät.
Ñeán naêm 1750, töùc laø vaøo thôøi Leâ Hieån Toâng, nieân hieäu Caûnh Höng
(1740-1786) vaø thôøi Trònh Saâm, do trieàu ñình thieáu tieàn cho neân cho pheùp thí
(1) Khoa naø y, Löông Theá Vinh, queâ ôû Nam Ñònh, ñaä u Traïng nguyeâ n, Nguyeã n Ñöùc Trinh ñaäu
Baû ng nhaõ n, Quaùch Ñình Baû o ñaäu Thaù m hoa, Leâ Thaùnh Toâng ñaõ ñeà thô treâ n côø Tam Khoâi nhö
sau :
Traï ng nguyeâ n Löông Theá Vinh
Baû ng nhaõ n Nguyeã n Ñöù c Trinh
Thaù m hoa Quaù ch Ñình Baûo
Thieâ n haï coä ng tri danh (caû thieâ n haï ñeà u bieát teâ n).
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
- 18 -
sinh ñöôïc noäp 3 quan tieàn goïi laø “tieàn thoâng kinh” vaø ñöôïc mieãn thi khaûo haïch.
“Vì theá ngöôøi laøm ruoäng, ngöôøi ñi buoân, cho chí ngöôøi haøng thòt, ngöôøi baùn vaët
cuõng ñeàu laøm ñôn noäp tieàn xin thi caû. Ngaøy vaøo thi ñoâng ñeán noãi daøy xeùo laãn
nhau, coù ngöôøi cheát ôû cöûa tröôøng. Trong tröôøng thi, naøo mang saùch, naøo hoûi
chöõ, naøo möôïn ngöôøi thi thay, coâng nhieân laøm baäy, khoâng coøn bieát pheùp thi laø gì,
nhöõng ngöôøi thöïc taøi möôøi phaàn khoâng ñaäu moät”. Do ñoù “haïng sinh ñoà 3 quan
“ñaày caû thieân haï. (Phan Huy Chuù- Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí).
b. Thi höông :
Thi höông laø kyø thi toå chöùc ôû caùc ñòa phöông. Soá ñòa ñieåm thi höông trong
caû nöôùc khoâng coá ñònh maø thay ñoåi theo töøng thôøi kyø.
Ví duï : Thôøi Leâ, naêm 1678, caû nöôùc coù 13 tröôøng thi : phuû Phuïng Thieâ n
(Thaêng Long), Laïng Sôn, Yeân Quaûng, Höng Hoùa, Thaùi Nguyeâ n, Kinh Baéc, Haûi
Döông, Sôn Taây, Sôn Nam,Thanh Hoùa, Ngheä An, Thuaän Hoùa, Quaûng Nam.
Thôøi Nguyeãn, tuy ñaát nöôùc ñöôïc môû roäng hôn thôøi Leâ, nhöng soá tröôøng thi
chæ coù 6 tröôøng vaø ñòa ñieåm thi cuõng khoâng coá ñònh.
Ví duï: Khoa Ñinh Maõo (1807) laø khoa thi höông ñaàu tieân cuûa trieàu
Nguyeãn, coù 6 tröôøng thi laø : Ngheä An, Thanh Hoùa, Kinh Baéc (sau ñoåi thaønh Baéc
Ninh), Haûi Döông, Sôn Taây.
Khoa thöù 2 laø khoa Quyù Daäu (1813) goàm coù 6 tröôøng laø : Quaûng
Ñöùc(Thöøa Thieân), Ngheä An, Thanh Hoùa, Thaêng Long, Sôn Nam,Gia Ñònh.
Nhö vaäy, baét ñaàu töø naêm 1813, ôû Nam kyø coù moät tröôøng thi höông laø
tröôøng Gia Ñònh.
Naêm 1852, laïi môû theâm tröôøng thi Bình Ñònh, do ñoù soá tröôøng thi trong caû
nöôùc taêng leân 7 tröôøng: Thöøa Thieân, Ngheä An, Thanh Hoùa, Haø Noäi, Nam Ñònh,
Bình Ñònh, Gia Ñònh.
Naêm 1861, Phaùp taán coâng Ñaïi Ñoàn, roài chieám Gia Ñònh, Ñònh Töôøng,
Bieân Hoøa. Vì vaäy khoa naøy (Taân Daäu 1861) chæ coù 4 tröôøng thi : Thöøa Thieân
(chung cho caû tröôøng Bình Ñònh), Ngheä An, Haø Noäi (chung cho caû tröôøng Thanh
Hoùa) vaø Nam Ñònh, coøn tröôøng Gia Ñònh thì ngöng haún.
Khoa Giaùp Tyù (1864), vì 3 tænh mieàn Ñoâng Nam Kyø ñaõ nhöôøng cho Phaùp
theo hieäp ñònh Nhaâm Tuaát 5-6-1862, neân nhaø Nguyeãn môû theâm tröôøng An
Giang ôû mieàn Taây Nam Kyø do vaäy khoa naøy cuõng coù 6 tröôøng laø : Thöøa Thieân,
Ngheä An, Thanh Hoùa, Haø Noäi, Nam Ñònh, An Giang.
Naêm 1867, Phaùp chieám noát 3 tænh mieàn Taây Nam Kyø (An Giang, Vónh
Long, Haø Tieân) vì vaäy töø khoa Ñinh Maõo (1867) naøy, ôû Nam kyø khoâng coøn
tröôøng thi nöõa.
Khoa Maäu Ngoï (1918) laø khoa thi höông cuoái cuøng, cheá ñoä khoa cöû ôû Baéc
kyø sau khoa Aát maõo (1915) ñaõ baõi boû, neân ôû Trung kyø chæ coøn laïi 3 tröôøng laø
Thöøa Thieân, Ngheä An-Thanh Hoùa vaø Bình Ñònh.
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam
- 19 -
Tröôøng thi laø moät baõi ñaát troáng hoaëc caùnh ñoàng ñaõ thu hoaïch. Tröôøng thi
goàm 3 ngaên : ngaên trong cuøng laø noäi tröôøng, ngaên giöõa laø ngoaïi tröôøng, ngaên
ngoaøi cuøng laø nôi thí sinh caém leàu.
Noäi tröôøng ôû giöõa coù giaùm vieän (nhaø hoïp cuûa caùc quan noäi tröôøng), hai
beân coù nhaø quan phuùc khaûo. Phía sau nhaø quan Phuùc khaûo coù hai nhaø quan Sô
khaûo, phía sau laø nhaø quan Giaùm saùt.
Ngoaïi tröôøng ôû giöõa coù thí vieän laø nhaø hoïp cuûa caùc quan ngoaïi tröôøng.
Hai beân coù nhaø quan Chaùnh phoù khaûo, nhaø quan Chaùnh phoù phaân khaûo, nhaø
Giaùm saùt vaø laïi phoøng (phoøng nhaân vieân). Giaùp nhaø ôû noäi tröôøng coù nhaø quan
Chaùnh phoù Ñeà tuyeån, giöõ quyeàn thi vaø khôùp phaùch.
Ngaên ngoaøi cuøng laø tröôøng thi, chia laøm 8 vi, ngaên nhau baèng moät con
ñöôøng chöõ thaäp. Giöõa ñöôøng chöõ thaäp coù nhaø thaäp ñaïo. Thaúng ñöôøng thaäp ñaïo
ra ñaèng tröôùc coù moät cöûa goïi laø cöûa tieàn daønh rieâng cho thí sinh laøm baøi xong ñi
ra. Tröôøng thi ñöôïc chia thaønh 8 khu goïi laø 8 vi. Boán vi tröôùc goïi laø Giaùp nhaát,
Giaùp Nhò, Aát nhaát, Aát nhò. Boán vi ñaèng sau goïi laø Taû nhaát, Taû nhò, Höõu nhaát,
Höõu nhò. Moãi vi coù moät cöûa leân nhaø thaäp ñaïo.Tröôùc cöûa cho thí sinh vaøo ñeàu coù
treo baûng ghi danh saùch thí sinh. Trong tröôøng thi coù 3 caùi choøi ñeå caùc quan
Ngoaïi tröôøng ngoài coi thí sinh laøm baøi. Caùc nhaø duøng trong caùc kyø thi tröôùc kia
chæ taïm döïng baèng tre laù, thi xong thì dôõ boû.
Töø naêm 1834 nhaø Nguyeãn baét ñaàu xaây tröôøng thi Thöøa Thieân trong kinh
thaønh, phía cöûa Ninh Baéc. Nhaø cho caùc quan Chaùnh, Phoù Chuû khaûo, Chaùnh Phoù
Ñeà ñieâu, Phaân khaûo vaø Thaäp ñaïo goàm baûy caên moät gian hai chaùi :Nhaø cho caùc
quan Giaùm khaûo, Sô khaûo, Theå saùt, Maät saùt, Laïi phoøng ngoaïi tröôøng goàm chín
caên hai chaùi. Nhaø Thí vieän, Coâng saû nh cuûa quan Ñeà ñieäu, Laïi phoøng noäi tröôøng
goàm 3 caên 5 gian hai chaùi : Nhaø cho caùc quan sô khaûo goàm 3 caên saùu gian hai
chaùi. Vaùch sau vaø hai beân taû höõu hai chaùi moãi caên tính toaùn môû roäng moät cöûa
voøm cong hình baùn nguyeät, sau cöûa nôùi ra theâm moät choã nhoû laøm nhaø beáp. Ôû
moãi coång ra tôùi nhaø quan Thaäp ñaïo giaùp 4 vi Taû, Höõu, Giaùp.Aát, vaø nhaø quan
Giaùm khaûo giaùp nhaø caùc quan sô khaûo, phuùc khaûo ñeàu xaây töôøng gaïch ngaên ra.
Nôi 4 vi laïi döïng 17 daõy maùi che daøi, moãi daõy 17 gian. Phaøm thi Höông thì cho
4 ngöôøi vaøo moät gian, thi hoäi thì caùch 2 hoaëc 3 gian cho moät ngöôøi ngoài, ñeàu lôïp
baèng ngoùi.
ÔÛ Gia Ñònh, Ngheä An, Haø Noäi, Nam Ñònh cuõng caên cöù theo quy thöùc cuûa
boä göûi maø döïng tröôøng thi, chæ coù 4 vi taû Taû Höõu, Giaùp Aát thì ñeå troáng chöù
khoâng döïng maùi che.
Veà thôøi gian toå chöùc caùc kyø thi Höông luùc ñaàu chöa coù quy ñònh, nhöng
thöôøng laø naêm tröôùc thi Höông thì naêm sau thi Hoäi vaø ñeán naêm Quyù Muøi (1463)
thì baét ñaàu ñònh leä 3 naêm moät laàn thi hoäi. Töø ñoù nhaø Leâ cuõng theo quy cheá cuûa
nhaø Minh :
Thi Höông vaøo caùc naêm : Tyù, Maõo, Ngoï, Daäu.
Thi Hoäi vaøo caùc naêm : Söûu, Thìn, Muøi, Tuaát.
Nguyeãn Gia Phu
http://www.ebook.edu.vn
Khoa Lòch Söû
- Xem thêm -