Tài liệu Giáo trình cảnh quan địa lý ứng dụng

ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TS. LÊ NĂM GIÁO TRÌNH CẢNH QUAN ĐỊA LÝ ỨNG DỤNG NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC HUẾ Huế, 2020 1 Biên mục trên xuất bản phẩm của Thư viện Quốc gia Việt Nam Lê Năm Giáo trình Cảnh quan địa lý ứng dụng / Lê Năm. - Huế : Đại học Huế, 2020. - 183tr. : hình vẽ ; 24cm ĐTTS ghi: Đại học Huế. Trường Đại học Sư phạm 1. Cảnh quan 2. Địa lý 3. Ứng dụng 4. Giáo trình 910.711 - dc23 DUK0156p-CIP Mã số sách: GT/170-2020 2 LỜI NÓI ĐẦU Địa lý học ứng dụng với mục đích là sử dụng tối ưu các điều kiện tự nhiên trên cơ sở nghiên cứu tổng hợp các hợp phần địa lý. Muốn sử dụng tối ưu môi trường tự nhiên cần phải hiểu toàn diện và cơ bản các hệ địa lý mà cảnh quan học là học thuyết về các hệ địa lý. Vì vậy, quan điểm mới của địa lý ứng dụng đã lấy học thuyết về cảnh quan làm cơ sở đánh giá tổng hợp và quy hoạch lãnh thổ. Hiện nay, chức năng và cũng là hướng ứng dụng của cảnh quan học tập trung vào phục vụ thực tiễn, nghiên cứu và dự báo. Theo I.P. Gherasimov, đó là cảnh quan kiến thiết. Mục tiêu cuối cùng của cảnh quan ứng dụng là xây dựng mối quan hệ hài hòa giữa con người và tự nhiên nhằm sử dụng hợp lý tài nguyên, phát triển kinh tế - xã hội có hiệu quả, cải tạo và làm tốt môi trường. Chính vì lẽ đó, giáo trình Cảnh quan địa lý ứng dụng được đưa vào chương trình giảng dạy nhằm hoàn thiện kiến thức cơ bản phần địa lý tự nhiên đại cương, làm cơ sở cho việc nâng cao kiến thức các phần địa lý tự nhiên khu vực và địa lý kinh tế - xã hội theo hướng ứng dụng. Giáo trình Cảnh quan địa lý ứng dụng cung cấp cho học viên những kiến thức cơ bản về nhiệm vụ và nội dung nghiên cứu cảnh quan ứng dụng và những hướng nghiên cứu địa lý tự nhiên tổng hợp ứng dụng. Trang bị cho học viên phương pháp luận và phương pháp đánh giá cảnh quan phục vụ sử dụng hợp lý điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên nhằm phát triển kinh tế và quy hoạch lãnh thổ theo hướng bền vững; vận dụng các phương pháp cụ thể trong các công trình nghiên cứu cảnh quan ứng dụng và giảng dạy địa lý. Quan điểm xây dựng cấu trúc và nội dung giáo trình thể hiện cách tiếp cận tổng hợp và hệ thống - động lực. Cấu trúc giáo trình lần lượt trình bày các vấn đề về cơ sở cảnh quan học, các khái niệm cơ bản về cảnh quan địa lý; nhiệm vụ, nội dung và các hướng nghiên cứu trong cảnh quan học ứng dụng; lý thuyết về cảnh quan sinh thái (một hướng 3 mới trong nghiên cứu cảnh quan); phương pháp luận và phương pháp đánh giá cảnh quan phục vụ quy hoạch tổ chức lãnh thổ và sau cùng nhấn mạnh các hướng ứng dụng chủ yếu của cảnh quan học nhằm tối ưu hóa môi trường. Ngoài phần kiến thức lý thuyết, sau mỗi chương đều có phần tóm tắt nội dung và hệ thống câu hỏi hướng dẫn ôn tập nhằm giúp học viên củng cố kiến thức bài học cũng như vận dụng kiến thức vào giải thích các vấn đề thực tiễn ở địa phương. Nội dung giáo trình vừa có tính kế thừa kiến thức truyền thống; đồng thời được bổ sung thêm các kiến thức mới nhằm đảm bảo tính cập nhật. Mặc dù có nhiều cố gắng trong biên soạn, song chắc rằng không tránh khỏi những sai sót, chúng tôi mong nhận được sự đóng góp ý kiến của bạn đọc để giáo trình được hoàn thiện hơn. Tác giả 4 MỤC LỤC Trang Chương 1. Cơ sở nghiên cứu cảnh quan 1 1.1. Đối tượng và nội dung nghiên cứu của cảnh quan học 1 1.1.1. Đối tượng nghiên cứu của cảnh quan học 1 1.1.2. Nội dung nghiên cứu của cảnh quan học 3 1.1.3. Ý nghĩa thực tiễn của địa hệ thống cấp cảnh quan 3 1.2. Cảnh quan địa lý 4 1.2.1. Khái niệm cảnh quan địa lý 4 1.2.2. Các dấu hiệu của cảnh quan 7 1.2.3. Thành phần và cấu trúc cảnh quan 8 1.3. Những luận điểm cơ bản áp dụng trong nghiên cứu cảnh quan 25 1.3.1. Tính liên tục và không liên tục 25 1.3.2. Tính đồng nhất và không đồng nhất 27 1.3.3. Tính độc lập và phụ thuộc 27 1.3.4. Tính bình đẳng và tính trội 28 1.3.5. Tính cá thể và kiểu loại 29 1.4. Ranh giới và tên gọi cảnh quan 30 1.4.1. Ranh giới cảnh quan 30 1.4.2. Tên gọi cảnh quan 33 1.5. Sự phát triển của cảnh quan 33 5 1.6. Sự biến đổi cảnh quan do tác động của con người 35 1.6.1. Vai trò con người trong cảnh quan 35 1.6.2. Các cảnh quan bị biến đổi do tác động của con người (cảnh quan nhân sinh) 36 1.7. Các phương pháp nghiên cứu cảnh quan 38 1.7.1. Phương pháp mô tả - so sánh 38 1.7.2. Phương pháp khảo sát thực địa 39 1.7.3. Phương pháp bản đồ 39 1.7.4. Phương pháp viễn thám 39 1.7.5. Phương pháp ứng dụng hệ thống thông tin địa lý GIS 39 1.7.6. Phương pháp địa vật lý 39 1.7.7. Phương pháp địa hóa học 40 1.7.8. Phương pháp cổ địa lý 40 1.7.9. Phương pháp toán học 40 1.7.10. Phương pháp phân tích hệ thống 40 Chương 2. Nhiệm vụ và nội dung nghiên cứu của cảnh quan ứng dụng 45 2.1. Sự phát triển nhận thức về chức năng của cảnh quan học ứng dụng 45 2.1.1. Sự phát triển chức năng ứng dụng của Địa lý học 45 2.1.2. Chức năng của cảnh quan học ứng dụng trong Địa lý học ứng dụng 49 2.1.3. Quan hệ giữa cảnh quan cơ bản và cảnh quan ứng dụng 50 2.1.4. Các quan điểm về cảnh quan địa lý ứng dụng 52 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của cảnh quan ứng dụng 55 6 2.2.1. Nhiệm vụ chung 55 2.2.2. Nhiệm vụ cơ bản của cảnh quan ứng dụng 56 2.3. Nội dung nghiên cứu của cảnh quan ứng dụng 57 2.3.1. Đánh giá cảnh quan 57 2.3.2. Quy hoạch tổ chức lãnh thổ 60 2.3.3. Mối quan hệ giữa đánh giá và quy hoạch tổ chức lãnh thổ 61 2.4. Các công trình nghiên cứu cảnh quan ứng dụng trên thế giới và ở Việt Nam 63 2.4.1. Các công trình nghiên cứu cảnh quan ứng dụng trên thế giới 63 2.4.2. Các công trình nghiên cứu cảnh quan ứng dụng ở Việt Nam 68 Chương 3. Cảnh quan sinh thái 78 3.1. Tiếp nhận quan điểm sinh thái trong nghiên cứu cảnh quan 78 3.1.1. Nhận biết về quần thể, quần xã và hệ sinh thái 78 3.1.2. Phân biệt hệ sinh thái và địa tổng thể 80 3.2. Nhận thức về sinh thái hóa cảnh quan 81 3.3. Cảnh quan sinh thái 84 3.3.1. Khái niệm 84 3.3.2. Thành phần và cấu trúc cảnh quan sinh thái 85 3.3.3. Các nhân tố chủ yếu của cảnh quan sinh thái 85 3.4. Phân loại cảnh quan 89 3.4.1. Nguyên tắc phân loại cảnh quan 89 7 3.4.2. Hệ thống phân loại cảnh quan 90 3.5. Thành lập bản đồ cảnh quan 101 3.5.1. Bản đồ cảnh quan 102 3.5.2. Nguyên tắc thành lập bản đồ cảnh quan 102 3.5.3. Phương pháp thành lập bản đồ cảnh quan 102 3.5.4. Xác lập đơn vị cơ bản trong bản đồ cấu trúc cảnh quan 103 Chương 4. Phương pháp luận và phương pháp đánh giá cảnh quan phục vụ quy hoạch lãnh thổ 110 4.1. Quan điểm hệ thống và phương pháp tiếp cận hệ thống trong nghiên cứu cảnh quan ứng dụng 111 4.1.1. Khái niệm hệ thống 111 4.1.2. Phương pháp luận hệ thống 114 4.1.3. Phương pháp tiếp cận hệ thống 114 4.1.4. Vận dụng quan điểm hệ thống và cách tiếp cận hệ thống trong nghiên cứu cảnh quan ứng dụng 115 4.1.5. Vận dụng phương pháp tiếp cận hệ thống trong nghiên cứu cấu trúc cảnh quan 116 4.1.6. Vận dụng lý thuyết hệ thống trong quy hoạch lãnh thổ 121 4.2. Quan điểm phát triển bền vững 121 4.2.1. Khái niệm phát triển và phát triển bền vững 121 4.2.2. Các tiêu chí phát triển bền vững 124 4.2.3. Vận dụng lý thuyết phát triển bền vững trong nghiên cứu cảnh quan ứng dụng 125 4.3. Phương pháp đánh giá cảnh quan phục vụ quy hoạch lãnh thổ 126 8 4.3.1. Quan điểm chung 126 4.3.2. Quá trình tiến hành đánh giá 128 4.3.3. Đánh giá đơn tính các hợp phần tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên 131 4.3.4. Phương pháp đánh giá tổng hợp điều kiện tự nhiên (đánh giá cảnh quan) phục vụ quy hoạch lãnh thổ 139 Chương 5. Các hướng ứng dụng chủ yếu của cảnh quan học 160 5.1. Hướng ứng dụng phục vụ phát triển nông nghiệp 161 5.2. Hướng ứng dụng cảnh quan - công trình 162 5.3. Hướng ứng dụng cải tạo đất, chống xói mòn, bảo vệ đất 163 5.4. Hướng ứng dụng phục vụ bảo vệ sức khỏe con người 164 5.5. Hướng ứng dụng phục vụ phát triển du lịch, nghỉ dưỡng 165 5.6. Hướng ứng dụng phục vụ quy hoạch tổ chức lãnh thổ 167 5.7. Hướng thiết kế các mô hình cảnh quan sinh thái ứng dụng 169 Tài liệu tham khảo 175 9 10 DANH MỤC BẢNG BIỂU Trang Bảng 1.1. Các tổ hợp nham của nền địa chất (theo Vũ Tự Lập) 9 Bảng 1.2. Chỉ tiêu nền tảng nhiệt ẩm 11 Bảng 1.3. Chỉ tiêu về cường độ mùa lạnh, mùa nóng 12 Bảng 1.4. Chỉ số mùa mưa và cường độ khô hạn 13 Bảng 1.5. Phân chia các nhóm đất Việt Nam (theo FAOUNESCO-WRB) 15 Bảng 3.1. Hệ thống phân loại cảnh quan của V.A. Nhicolaev (1966) 91 Bảng 3.2. Hệ thống phân loại cảnh quan địa lý miền Bắc Việt Nam 92 Bảng 3.3. Hệ thống phân loại cảnh quan Việt Nam 94 Bảng 3.4. Hệ thống phân loại cảnh quan của Phòng Địa lý tự nhiên (1992) 97 Bảng 3.5. Hệ thống phân loại cảnh quan lãnh thổ lưu vực sông Mã 100 Bảng 4.1. Phương pháp tiếp cận hệ thống 120 11 12 DANH MỤC HÌNH ẢNH Trang Hình 1.1. Mô hình chuỗi cặp quan hệ giữa các thành phần cấu tạo của một địa tổng thể (Vũ Tự Lập, 1976) 18 Hình 1.2. Sơ đồ các địa thế chủ yếu (theo K.G. Raman) 19 Hình 1.3. Mô hình cấu trúc ngang của một cảnh địa lý đồi xen thung lũng bồi tụ - xâm thực (Vũ Tự Lập, 1976) 21 Hình 1.4. Các kênh quan hệ chủ yếu giữa các thành phần trong các cảnh quan sơ đẳng 24 Hình 2.1. Sơ đồ nhiệm vụ nghiên cứu của cảnh quan ứng dụng 55 Hình 2.2. Sơ đồ mối quan hệ giữa hệ tự nhiên và hệ kinh tế - xã hội 56 Hình 2.3. Sơ đồ các bước đánh giá cảnh quan phục vụ quy hoạch lãnh thổ 63 Hình 2.4. Mô hình đánh giá các đơn vị tổng hợp tự nhiên lãnh thổ 64 Hình 3.1. Mô hình hệ địa sinh thái 84 Hình 4.1. Mô hình quan hệ phản nghịch 117 Hình 4.2. Mô hình quan hệ phức tạp 117 Hình 4.3. Mô hình đa hệ thống (Theo V.X. Preobrajenxki) 118 Hình 4.4. Mô hình chiến lược về phát triển bền vững 123 Hình 4.5. Sơ đồ quy trình đánh giá tổng hợp điều kiện tự nhiên phục vụ quy hoạch sử dụng lãnh thổ 156 13 Chương 1 CƠ SỞ NGHIÊN CỨU CẢNH QUAN Mục tiêu của chương - Cung cấp cho học viên những hiểu biết cơ bản về cảnh quan học, ý nghĩa thực tiễn của địa hệ thống cấp cảnh quan; khái niệm, thành phần và cấu trúc của cảnh quan địa lý; các luận điểm cơ bản áp dụng trong nghiên cứu cảnh quan; các quan niệm về tên gọi các địa tổng thể; sự biến đổi cảnh quan do tác động của con người; các phương pháp nghiên cứu cảnh quan. - Rèn luyện các kỹ năng phân tích, so sánh các mối quan hệ, sự trao đổi vật chất và năng lượng giữa các thành phần cấu tạo cảnh quan như là một chỉnh thể thống nhất; kỹ năng vận dụng các luận điểm cơ bản và các phương pháp nghiên cứu cảnh quan. - Giúp cho học viên có ý thức trong nghiên cứu cảnh quan ứng dụng phục vụ mục tiêu sử dụng hợp lý lãnh thổ theo quan điểm phát triển bền vững. 1.1. ĐỐI TƯỢNG VÀ NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CỦA CẢNH QUAN HỌC 1.1.1. Đối tượng nghiên cứu của cảnh quan học Cảnh quan học - một bộ phận khoa học phát triển nhanh chóng, trở thành một ngành quan trọng nhất của địa lý tự nhiên hiện đại. Địa lý tự nhiên nghiên cứu lớp vỏ cảnh quan (lớp vỏ địa lý) của Trái đất: Nghiên cứu thành phần, cấu trúc, các quy luật phát triển và phân hóa lãnh thổ của lớp vỏ đó. Lớp vỏ cảnh quan là một hệ thống vật chất toàn vẹn khác hẳn với những hệ thống vật chất khác còn lại của Trái đất. Tính toàn vẹn đó được quyết định bởi sự trao đổi năng lượng và vật chất liên lục xảy ra giữa các bộ phận cấu tạo riêng biệt của lớp vỏ cảnh quan. Cấu tạo 14 phức tạp nhất là những bộ phận của vỏ cảnh quan mà ở đó quyển đá, quyển nước và quyển khí tiếp xúc nhau và tích cực tác động lẫn nhau. Lớp vỏ cảnh quan là đối tượng nghiên cứu của Địa lý tự nhiên; bao gồm 3 bộ phận chính: 1. Bề mặt đất liền (tầng trên cùng của thạch quyển cùng lớp không khí sát mặt đất, nước trên mặt cùng nước ngầm). 2. Lớp trên cùng của đại dương thế giới. 3. Đáy đại dương. Đặc điểm của ba bộ phận cấu trúc nói trên của vỏ cảnh quan là sự phân hóa không gian phức tạp biểu hiện bằng những phối hợp của các thành phần địa lý rất phong phú. Trong quá trình phát triển của lớp vỏ cảnh quan, những thành phần của nó hình thành nên bề mặt lục địa, đại dương và đáy biển, những kết cấu có tính chất quy luật và giới hạn về lãnh thổ gọi là các thể tổng hợp lãnh thổ địa lý. Đến lượt, bề mặt lục địa của lớp vỏ cảnh quan phân hóa thành các thể tổng hợp lãnh thổ tự nhiên hay là các địa tổng thể (Goecomplex), các địa hệ (Geosystem). Tất cả những thành phần tự nhiên cấu tạo nên các địa tổng thể phát triển như các bộ phận của hệ thống vật chất thống nhất. Điều đó là thực chất cơ bản của quan niệm địa lý tổng hợp. Do đó, tính toàn vẹn của từng địa tổng thể riêng biệt lớn hoặc nhỏ cũng có cùng bản chất như tính toàn vẹn của lớp vỏ cảnh quan. Bản chất này xuất phát từ sự xâm nhập vào nhau, tác động lẫn nhau, cùng phát triển của tất cả những bộ phận cấu tạo thành phần. Tính toàn vẹn của lớp vỏ cảnh quan biểu hiện cụ thể ở mỗi thể tổng hợp địa lý. Tất cả những điều dẫn ra ở trên, cho phép chúng ta có thể tiếp cận việc nghiên cứu lớp vỏ cảnh quan theo 2 mặt: 1. Toàn bộ. Đây là nhiệm vụ của địa lý tự nhiên đại cương. 2. Theo những bộ phận cấu trúc riêng biệt, các thể tổng hợp địa lý tự nhiên (các địa hệ). Đây là nhiệm vụ của cảnh quan học. Đối tượng nghiên cứu của cảnh quan học là các thể tổng hợp địa lý tự nhiên; nghiên cứu cấu trúc, sự phát triển và sự phân bố của 15 chúng. Cảnh quan học là một bộ phận của địa lý tự nhiên nghiên cứu về sự phân hóa lãnh thổ của lớp vỏ cảnh quan. Trong hệ thống phân hóa lãnh thổ địa lý tự nhiên, đơn vị cơ sở là cảnh quan địa lý mà từ đó có tên gọi là cảnh quan học. 1.1.2. Nội dung nghiên cứu của cảnh quan học A.G. Isatsenko khi bàn về cơ sở cảnh quan học đã phân chia môn cảnh quan học bao gồm 3 nội dung chính: 1) Học thuyết về các quy luật phân hóa địa lý tự nhiên theo lãnh thổ (quy luật địa đới và phi địa đới); 2) Học thuyết về cảnh quan; đề cập đến cấu trúc, động lực, hình thái cảnh quan (các đơn vị cảnh quan bậc dưới: Cảnh quan địa lý, dạng địa lý, diện địa lý), phân loại cảnh quan và các vấn đề khác; 3) Phân vùng địa lý tự nhiên (các đơn vị cảnh quan bậc trên: Vòng đai, đới, ô, xứ địa lý…). Cảnh quan lần lượt có thể phân chia ra thành những thể tổng hợp địa lý tự nhiên đơn giản hơn (địa phương, dạng, diện), chúng được xem như là những bộ phận cấu tạo hình thái của cảnh quan. Nghiên cứu những đơn vị cấu tạo hình thái là nhiệm vụ của hình thái học cảnh quan. Các tổng thể địa lý được nghiên cứu cả theo cá thể và theo kiểu loại. Nghiên cứu các quy luật cơ bản phân hóa lãnh thổ địa lý tự nhiên là nhiệm vụ của cảnh quan học. Giữa địa lý tự nhiên đại cương và cảnh quan học bao gồm 2 bộ phận không tách rời nhau, liên quan, kế tục nhau của một khoa học. Những kiến thức cơ sở của địa lý tự nhiên đại cương là những điều kiện tiên quyết để nghiên cứu cảnh quan học. Cảnh quan học là sự tiếp tục của địa lý đại cương, trong đó những quan điểm địa lý chung nhất có thể dùng để giải thích những đặc điểm của địa lý địa phương. 1.1.3. Ý nghĩa thực tiễn của địa hệ thống cấp cảnh quan Nghiên cứu cảnh quan học có ý nghĩa phục vụ thực tiễn nhiều mặt, có quan hệ trực tiếp đến vấn đề sử dụng hợp lý, bảo vệ và phục 16 hồi tài nguyên thiên nhiên ở các đới, khu vực và vùng khác nhau; xác định được đặc điểm địa lý tự nhiên của bất kỳ lãnh thổ nào; biến môn địa lý tự nhiên khu vực từ hướng địa lý mô tả, thuyết minh thành một môn lý luận chỉ có thể dựa trên cơ sở học thuyết cảnh quan. Ý nghĩa thực tiễn của việc nghiên cứu địa hệ thống cấp cảnh quan thể hiện qua các mặt: - Cung cấp thông tin về đặc trưng theo từng thành phần (địa chất, địa hình, khí hậu, thổ nhưỡng, sinh vật,…) và các thể tổng hợp địa lý tự nhiên theo hệ thống phân chia tự nhiên của lãnh thổ; - Đặc trưng địa lý tự nhiên khu vực phản ánh toàn diện các quy luật thuộc bản chất của các thể tổng hợp địa lý, tìm ra nguồn gốc phát sinh, lịch sử và xu hướng phát triển sau này, những quá trình hiện đại, sự phong phú bên trong, những quan hệ tương hỗ, cả sự tương tác của xã hội loài người với cảnh quan có quan hệ với vấn đề sử dụng tổng hợp, bảo vệ phục hồi tự nhiên ở các đới, vùng, cảnh quan,… khác nhau, biến môn địa lý tự nhiên từ mô tả sang hướng ứng dụng. 1.2. CẢNH QUAN ĐỊA LÝ Đối tượng nghiên cứu của cảnh quan học là các thể tổng hợp địa lý tự nhiên, nghiên cứu sự phân hóa lãnh thổ của lớp vỏ cảnh quan. Trong hệ thống phân hóa lãnh thổ địa lý tự nhiên, đơn vị cơ sở là cảnh quan địa lý. 1.2.1. Khái niệm cảnh quan địa lý Khái niệm cảnh quan lần đầu tiên được sử dụng như là một khái niệm khoa học vào đầu thế kỷ XX, lấy từ tiếng Đức (Die landschaft) có nghĩa là quang cảnh. Hiện nay, tồn tại nhiều định nghĩa khác nhau về cảnh quan. Một số tác giả như F.N. Mincov, D.L. Armand, Iu. Ephemov cho rằng cảnh quan là một khái niệm chung, đồng nghĩa với tổng thể địa lý thuộc các cấp phân vị khác nhau. Theo L.X. Berg, cảnh quan là một bộ phận tương đối nhỏ của bề mặt Trái Đất, là một đơn vị lãnh thổ địa lý xác định, không phải là 17 một danh từ chung cũng không phải là một địa tổng thể bất kỳ mà là một đơn vị cơ bản nhưng là đơn vị cấp thấp của phân vùng địa lý tự nhiên. Mặc dù những định nghĩa do nhiều tác giả đưa ra có những nét khác nhau về chi tiết, nhưng nói chung chúng giống nhau ở chỗ coi cảnh quan như là một tổng thể địa lý tự nhiên. Quan điểm giải thích cảnh quan theo vùng như L.X. Berg được phần lớn các nhà địa lý Liên Xô cũ ủng hộ và được phát triển trong các tác phẩm của L.G. Ramenski, X.V. Kalexnik, N.A. Soltxev, V.B. Xotxava, A.A. Grigoriev và nhiều nhà địa lý khác. X.V. Kalexnik (1959) định nghĩa “Cảnh quan địa lý là một bộ phận nhỏ của bề mặt đất, khác biệt về chất với các bộ phận khác, được bao bọc bởi những ranh giới tự nhiên và bản thân là một sự kết hợp các hiện tượng và các đối tượng tác động lẫn nhau một cách có quy luật được biểu hiện một cách điển hình trên một không gian rộng và có quan hệ mọi mặt với lớp vỏ địa lý”. Định nghĩa này chưa bao hàm các chỉ tiêu cụ thể, nó chỉ tạo nên một khái niệm chung trong địa lý học, giống như khái niệm chung về thổ nhưỡng, khí hậu… Xuất phát từ những kinh nghiệm nghiên cứu cảnh quan trên thực địa, N.A. Soltxev (1962) đưa ra một định nghĩa rõ ràng và cụ thể hơn: “Cảnh quan là một thể tổng hợp lãnh thổ tự nhiên đồng nhất về mặt phát sinh, có một nền địa chất đồng nhất, có một kiểu địa hình, một khí hậu đồng nhất và bao gồm một tập hợp các cảnh khu chính và phụ có liên kết với nhau về mặt động lực và lặp đi lặp lại trong không gian một cách có quy luật, tập hợp các cảnh khu này chỉ thuộc về cảnh quan đó mà thôi”. N. A. Soltxev đã xác định được cấu trúc thẳng đứng và cấu trúc ngang của cảnh quan. Định nghĩa này nhấn mạnh: Cảnh quan là một hệ thống những tổng hợp thể tự nhiên đơn giản được cấu tạo một cách có quy luật từ dưới lên. A.G. Isatsenko (1965) đã bổ sung cho định nghĩa trên, ông nhấn mạnh rằng, bất kỳ một cảnh quan nào cũng là kết quả của sự phát triển và phân dị của lớp vỏ địa lý, do đó có đặc điểm đồng nhất về cả mặt địa đới và phi địa đới, có một cấu trúc hình thái cá biệt. 18 Theo N.A. Xolsev, các điều kiện chủ yếu cho các cảnh quan độc lập (cá thể): - Lãnh thổ mà các cảnh quan hình thành phải có nền địa chất đồng nhất. - Sau khi cải tạo nền, lịch sử phát triển tiếp theo của cảnh quan phải đồng nhất về không gian. - Phải có một khí hậu đồng nhất trong phạm vi của cảnh quan, trong đó mọi biến đổi của các điều kiện khí hậu đều đồng dạng. Cảnh quan là một hệ thống cấu tạo có quy luật của các tổng thể tự nhiên bậc thấp. Trong công trình “Cảnh quan địa lý miền Bắc Việt Nam”, Vũ Tự Lập đưa ra định nghĩa “Cảnh quan địa lý là một địa tổng thể được phân hóa trong phạm vi một đới ngang ở đồng bằng và một đai cao ở miền núi, có một cấu trúc thẳng đứng đồng nhất về nền địa chất, về kiểu địa hình, kiểu khí hậu, kiểu thủy văn, về đại tổ hợp thổ nhưỡng và đại tổ hợp thực vật và bao gồm một tập hợp có quy luật của những dạng địa lý và những đơn vị cấu tạo nhỏ khác theo một cấu trúc ngang đồng nhất ”. A.G. Ixatxenko (1991) nêu một định nghĩa ngắn gọn hơn “Cảnh quan là một địa hệ thống nhất về mặt phát sinh, đồng nhất về các dấu hiệu địa đới và phi địa đới, bao gồm một tập hợp đặc trưng của các địa hệ liên kết bậc thấp”. Theo Từ điển Bách khoa Địa lý (1988): - Cảnh quan biểu thị tổng hợp thể tự nhiên lãnh thổ của một cấp bất kỳ, đồng nghĩa với tổng thể tự nhiên - lãnh thổ, địa tổng thể tự nhiên hay địa hệ tự nhiên (quan niệm chung). - Cảnh quan là một đơn vị phân loại trong hệ phân vị tổng thể tự nhiên, trong đó cảnh quan là đơn vị chủ yếu được xem xét đến những biến đổi do tác động của con người (quan niệm kiểu loại). - Cảnh quan để chỉ một phần lãnh thổ nào đó riêng biệt của lớp vỏ địa lý, trong đó có những đặc tính chung nhất (quan niệm cá thể). 19 Trong giai đoạn phát triển hiện nay của Địa lý học, một số ý kiến cho rằng hiểu khái niệm cảnh quan không được chỉ hạn chế ở việc phân tích các dấu hiệu thuần túy của tự nhiên, một tự nhiên chưa bị đụng chạm bởi con người, mà phân tích cả các mối quan hệ tồn tại giữa các hợp phần tự nhiên của cảnh quan với các hợp phần “dân cư và nền văn hóa của con người” (L.X. Berg). Chính sự hợp nhất giữa hai loại hợp phần đó mới tạo thành một thể thống nhất hoàn chỉnh hơn, đó là cảnh quan. 1.2.2. Các dấu hiệu của cảnh quan Lê Bá Thảo (1988) đã nêu ra những dấu hiệu cơ bản của cảnh quan: a) Cảnh quan là bộ phận nhỏ của lớp vỏ địa lý. b) Cảnh quan có những đặc điểm riêng trong cấu trúc và cấu tạo hình thái làm cho nó có thể phân biệt và vạch ranh giới so với cảnh quan khác. c) Mặc dù có những đặc thù riêng, cảnh quan cũng chỉ là một bộ phận của lớp vỏ địa lý, vì vậy nó chịu những quy luật chung của lớp vỏ đó chi phối. Theo A.G. Isatsenko, những dấu hiệu cơ sở có thể cho phép xem cảnh quan là đơn vị cơ bản của sự phân chia lãnh thổ về mặt địa lý tự nhiên: 1) So sánh cảnh quan với các thể tổng hợp khu vực ở bậc cao hơn (các vòng đai, đới, á đới, xứ…) chúng có sự khác biệt về chất, không có đơn vị bậc cao nào có được tính chất quan trọng nhất như ở cảnh quan là tính đồng nhất cao về cả hai phương diện địa đới và phi địa đới. Các đơn vị bậc cao thực ra vẫn nghiêng về một mặt nào đó như vòng, đới mới đồng nhất về mặt địa đới; còn về mặt phi địa đới vẫn có thể phân hóa thành miền, khu. Các ô, xứ chỉ mới đồng nhất về mặt phi địa đới; còn về mặt địa đới vẫn bao gồm một tập hợp các đoạn đới. Do đó, không có đơn vị bậc cao nào được xem là đơn vị cơ cơ bản cho sự phân chia lãnh thổ về mặt địa lý tự nhiên. 20