Tài liệu Giáo trình âm nhạc lý thuyết cơ bản

Lª Anh TuÊn (Chñ biªn) trÇn v¨n minh – lª ®øc sang Gi¸o tr×nh ¢m nh¹c TËp mét lÝ thuyÕt ©m nh¹c Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc Môc lôc Trang Ch−¬ng I ©m thanh vμ c¸ch ghi chÐp nh¹c..........8 §1. Kh¸i niÖm vÒ ©m nh¹c ..................................................................................................................8 1.1. Kh¸i niÖm vÒ ©m nh¹c ................................................................................ 8 1.2. C¬ së vËt lÝ cña ©m thanh ........................................................................... 8 1.3. C¸c thuéc tÝnh c¬ b¶n cña ©m thanh .......................................................... 9 §2. hÖ thèng ©m thanh, tªn gäi, kÝ hiÖu....................................................................................10 2.1. HÖ thèng ©m thanh trong ©m nh¹c ........................................................... 10 2.2. Tªn gäi c¸c bËc c¬ b¶n............................................................................. 10 2.3. KÝ hiÖu c¸c bËc c¬ b¶n.............................................................................. 10 §3. khu«ng nh¹c, kho¸ nh¹c, nèt nh¹c...................................................................................11 3.1. Khu«ng nh¹c vµ c¸c dßng kÎ phô ............................................................ 11 3.2. Kho¸ nh¹c ................................................................................................ 11 3.3. Nèt nh¹c ................................................................................................... 13 3.4. Cao ®é cña ©m thanh ............................................................................... 14 3.5. Tr−êng ®é cña ©m thanh .......................................................................... 15 §4. C¸c qu∙ng t¸m, hÖ thèng b×nh qu©n..................................................................................16 4.1. C¸c qu·ng t¸m ......................................................................................... 16 4.2. HÖ thèng b×nh qu©n .................................................................................. 17 §5. dÊu ho¸, trïng ©m ....................................................................................................................17 5.1. C¸c bËc chuyÓn ho¸ ................................................................................. 17 5.2. DÊu ho¸ .................................................................................................... 17 5.3. Ho¸ biÓu vµ dÊu ho¸ bÊt th−êng............................................................... 18 5.4. Trïng ©m .................................................................................................. 21 §6. DÊu lÆng, dÊu t¨ng tr−êng ®é ............................................................................................22 6.1. DÊu lÆng ................................................................................................... 22 6.2. DÊu t¨ng tr−êng ®é ................................................................................... 23 §7. Mét sè dÊu viÕt t¾t ..................................................................................................................26 7.1. DÊu nh¾c l¹i.............................................................................................. 26 7.2. DÊu Segno vµ dÊu Coda .......................................................................... 28 7.3. DÊu chuyÓn qu·ng t¸m ............................................................................ 29 7.4. C¸ch ghi nh¹c hai bÌ ................................................................................ 30 Ch−¬ng II TiÕt tÊu, nhÞp.....................................35 §1. tiÕt tÊu, tr−êng ®é c¬ b¶n vµ tr−êng ®é tù do ..........................................................35 1.1. TiÕt tÊu...................................................................................................... 35 1.2. Tr−êng ®é c¬ b¶n vµ tr−êng ®é tù do........................................................ 36 §2. träng ©m, tiÕt nhÞp, lo¹i nhÞp, v¹ch nhÞp, nhÞp lÊy ®µ..................................................38 2.1. Träng ©m vµ tiÕt nhÞp ................................................................................ 38 2.2. Lo¹i nhÞp vµ v¹ch nhÞp .............................................................................. 38 2 2.3. NhÞp lÊy ®µ................................................................................................ 46 §3. nhÞp ®¬n, nhÞp phøc, nhÞp biÕn ®æi .......................................................................................49 3.1. NhÞp ®¬n vµ c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é................................................... 49 3.2. NhÞp phøc vµ c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é ................................................. 49 3.3. NhÞp hçn hîp vµ c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é............................................ 50 3.4. NhÞp biÕn ®æi............................................................................................. 50 §4. ®¶o ph¸ch, nghÞch ph¸ch.......................................................................................................51 4.1. §¶o ph¸ch ................................................................................................ 51 4.2. NghÞch ph¸ch............................................................................................ 52 §5. nhÞp ®é, c¸ch ®¸nh nhÞp ..........................................................................................................53 5.1. NhÞp ®é ..................................................................................................... 53 5.2. S¬ ®å vµ c¸ch ®¸nh nhÞp .......................................................................... 55 Ch−¬ng III Qu·ng ............................................... 60 §1. Kh¸i niÖm, c¸ch ®äc tªn, ®é lín cña qu∙ng....................................................................60 1.1. Kh¸i niÖm vÒ qu·ng .................................................................................. 60 1.2. C¸ch ®äc tªn qu·ng ................................................................................. 60 1.3. §é lín cña qu·ng ..................................................................................... 61 §2. qu∙ng diatonic, qu∙ng cromatic .......................................................................................61 2.1. Qu·ng Diatonic ......................................................................................... 61 2.2. Qu·ng Cromatic........................................................................................ 62 3. qu∙ng trïng, qu∙ng ®¬n, qu∙ng kÐp..................................................................................63 3.1. Qu·ng trïng.............................................................................................. 63 3.2. Qu·ng ®¬n vµ qu·ng kÐp ......................................................................... 63 §4. ®¶o qu∙ng....................................................................................................................................64 4.1. Kh¸i niÖm vÒ ®¶o qu·ng ........................................................................... 64 4.2. Nh÷ng c¸ch ®¶o qu·ng ............................................................................ 64 §5. qu∙ng thuËn, qu∙ng nghÞch .................................................................................................66 5.1. Qu·ng thuËn ............................................................................................. 66 5.2. Qu·ng nghÞch ........................................................................................... 66 5.3. øng dông cña qu·ng thuËn, qu·ng nghÞch............................................... 66 Ch−¬ng IV §iÖu thøc vμ giäng........................73 §1. ®iÖu thøc, ©m æn ®Þnh vµ ©m kh«ng æn ®Þnh ....................................................................73 1.1. Kh¸i niÖm vÒ ®iÖu thøc ............................................................................. 73 1.2. ¢m æn ®Þnh vµ ©m kh«ng æn ®Þnh ............................................................. 73 §2. ®iÖu thøc tr−ëng, gam tr−ëng tù nhiªn .........................................................................74 2.1. §iÖu thøc tr−ëng ....................................................................................... 74 2.2. Gam tr−ëng tù nhiªn ................................................................................. 75 §3. ®iÖu thøc thø, gam thø tù nhiªn .........................................................................................76 3.1. §iÖu thøc thø ............................................................................................ 76 3.2. Gam thø tù nhiªn ...................................................................................... 76 §4. giäng..............................................................................................................................................78 4.1. Kh¸i niÖm vÒ giäng ................................................................................... 78 4.2. C¸c giäng tr−ëng cã dÊu th¨ng................................................................. 78 3 4.3. C¸c giäng tr−ëng cã dÊu gi¸ng................................................................. 79 4.4. C¸c giäng thø cã dÊu th¨ng...................................................................... 80 4.5. C¸c giäng thø cã dÊu gi¸ng ...................................................................... 81 §5. §iÖu tr−ëng hoµ thanh, ®iÖu tr−ëng giai ®iÖu..............................................................83 5.1. §iÖu tr−ëng hoµ thanh .............................................................................. 83 5.2. §iÖu tr−ëng giai ®iÖu................................................................................. 83 §6. §iÖu thø hoµ thanh, ®iÖu thø giai ®iÖu..............................................................................84 6.1. §iÖu thø hoµ thanh ................................................................................... 84 6.2. §iÖu thø giai ®iÖu ...................................................................................... 85 §7. §iÖu thøc n¨m ©m.......................................................................................................................85 7.1. Kh¸i niÖm vÒ ®iÖu thøc n¨m ©m ............................................................... 85 7.2. Mét sè ®iÖu thøc n¨m ©m ......................................................................... 86 Ch−¬ng V X¸c ®Þnh giäng, dÞch giäng..............91 §1. c¸ch x¸c ®Þnh giäng.................................................................................................................91 1.1. C¸ch x¸c ®Þnh giäng ................................................................................. 91 1.2. X¸c ®Þnh giäng tr−ëng dùa vµo ho¸ biÓu .................................................. 91 1.3. X¸c ®Þnh giäng dùa vµo ho¸ biÓu vµ ©m kÕt thóc ..................................... 92 §2. Quan hÖ hä hµng gi÷a c¸c giäng ........................................................................................93 2.1. Giäng song song ...................................................................................... 94 2.2. Giäng cïng tªn ......................................................................................... 94 §3. ChuyÓn giäng, dÞch giäng ......................................................................................................95 3.1. ChuyÓn giäng vµ chuyÓn t¹m ................................................................... 95 3.2. DÞch giäng................................................................................................. 97 Ch−¬ng VI Hîp ©m.......................................... 105 §1. kh¸i niÖm, hîp ©m ba vµ c¸c thÓ ®¶o ................................................................................105 1.1. Kh¸i niÖm vÒ hîp ©m .............................................................................. 105 1.2. C¸c lo¹i hîp ©m ba................................................................................. 105 1.3. C¸c thÓ ®¶o cña hîp ©m ba.................................................................... 107 §2. C¸c hîp ©m ba chÝnh cña giäng tr−ëng vµ giäng thø..............................................108 2.1. C¸c hîp ©m ba chÝnh cña giäng tr−ëng .................................................. 108 2.2. C¸c hîp ©m ba chÝnh cña giäng thø ....................................................... 109 2.3. Sù liªn kÕt c¸c hîp ©m ba chÝnh............................................................. 109 §3. C¸c hîp ©m ba phô cña giäng tr−ëng vµ giäng thø..................................................110 3.1. C¸c hîp ©m ba phô cña giäng tr−ëng..................................................... 110 3.2. C¸c hîp ©m ba phô cña giäng thø.......................................................... 110 §4. hîp ©m b¶y ¸t vµ c¸c thÓ ®¶o.............................................................................................111 4.1. Hîp ©m b¶y ............................................................................................ 111 4.2. Hîp ©m b¶y ¸t ........................................................................................ 111 4.3. C¸c thÓ ®¶o cña hîp ©m b¶y ¸t.............................................................. 111 §5. hîp ©m b¶y thø vµ mét sè hîp ©m kh¸c ..........................................................................112 5.1. Hîp ©m b¶y thø ...................................................................................... 112 5.2. Mét sè hîp ©m kh¸c ............................................................................... 113 §6. ph©n lo¹i hîp ©m, kÝ hiÖu n©ng cao hoÆc h¹ thÊp c¸c bËc cña hîp ©m ..............114 4 6.1. Ph©n lo¹i hîp ©m.................................................................................... 114 6.2. KÝ hiÖu n©ng cao hoÆc h¹ thÊp c¸c bËc cña hîp ©m .............................. 114 6.3. C¸c ©m ngoµi hîp ©m............................................................................. 114 §7. c¸c lo¹i KÕt, ®Æt hîp ©m cho ca khóc.............................................................................116 7.1. C¸c lo¹i kÕt ............................................................................................. 116 7.2. §Æt hîp ©m cho ca khóc ......................................................................... 116 Ch−¬ng VII Giai ®iÖu vμ s¾c th¸i ©m nh¹c .. 125 §1. Giai ®iÖu vµ s¾c th¸i................................................................................................................125 1.1. Giai ®iÖu ................................................................................................. 125 1.2. S¾c th¸i................................................................................................... 126 §2. kÝ hiÖu diÔn t¶ c−êng ®é .......................................................................................................127 2.1. C−êng ®é cè ®Þnh ................................................................................... 127 2.2. C−êng ®é thay ®æi .................................................................................. 127 §3. ©m t« ®iÓm ..................................................................................................................................128 3.1. Kh¸i niÖm vÒ ©m t« ®iÓm ........................................................................ 128 3.2. ¢m dùa (cßn gäi lµ ©m luyÕn l¸y) ........................................................... 129 3.3. ¢m vç ..................................................................................................... 129 3.4. L¸y chïm ................................................................................................ 130 3.5. LÊy rÒn.................................................................................................... 130 §4. kÝ hiÖu mét sè thñ ph¸p biÓu diÔn......................................................................................131 4.1. DÊu nhÊn ................................................................................................ 131 4.2. DÊu Legato ............................................................................................. 131 4.3. DÊu Staccato .......................................................................................... 132 4.4. DÊu Portamento...................................................................................... 132 4.5. DÊu Arpegiato......................................................................................... 132 tμi liÖu tham kh¶o......................................................136 5 Më ®Çu Nh¹c lÝ c¬ b¶n lμ nh÷ng kiÕn thøc mμ mçi ng−êi häc ©m nh¹c cÇn ph¶i t×m hiÓu vμ häc tËp. Nã cã vai trß quan träng, liªn quan tíi c¸c chuyªn ngμnh nh− s¸ng t¸c, lÝ luËn, chØ huy, biÓu diÔn vμ s− ph¹m ©m nh¹c. Ph−¬ng tiÖn diÔn t¶ ©m nh¹c bao gåm c¸c nh©n tè ©m nh¹c, nghÖ thuËt nμy chØ cã søc diÔn c¶m khi c¸c nh©n tè ®ã ®−îc g¾n kÕt víi nhau. Nh¹c lÝ c¬ b¶n cã nhiÖm vô nghiªn cøu c¸c nh©n tè ®ã cïng víi mèi t−¬ng quan gi÷a chóng. NghÖ thuËt ©m nh¹c dùa trªn c¬ së cña thÝnh gi¸c vμ c¶m gi¸c nªn cã nhiÒu vÊn ®Ò trõu t−îng. V× vËy, nh¹c lÝ c¬ b¶n kh«ng ph¶i lμ nh÷ng kiÕn thøc dÔ häc, cã thÓ dÔ dμng hiÓu mét c¸ch nhanh chãng, s©u s¾c vμ r¹ch rßi. H¬n n÷a, ®©y lμ hÖ thèng kiÕn thøc ©m nh¹c ch©u ¢u, cã nh÷ng kÝ hiÖu, kh¸i niÖm, quan ®iÓm ®· ra ®êi vμ tån t¹i hμng tr¨m n¨m nay, trong ®ã nhiÒu vÊn ®Ò ®−îc mÆc nhiªn chÊp nhËn. Nh¹c lÝ c¬ b¶n lμ gi¸o tr×nh dμnh cho sinh viªn §¹i häc S− ph¹m MÇm non. Gi¸o tr×nh cã 3 ®¬n vÞ häc tr×nh (45 tiÕt), gåm c¸c néi dung : Ch−¬ng I : ¢m thanh vμ c¸ch ghi chÐp nh¹c Ch−¬ng II : TiÕt tÊu, nhÞp Ch−¬ng III : Qu·ng Ch−¬ng IV : §iÖu thøc vμ giäng Ch−¬ng V : X¸c ®Þnh giäng, dÞch giäng Ch−¬ng VI : Hîp ©m Ch−¬ng VII : Giai ®iÖu vμ s¾c th¸i ©m nh¹c Mçi ch−¬ng ®Òu cã môc tiªu, giíi thiÖu tªn, ®Æc ®iÓm, vai trß cña c¸c kiÕn thøc nh¹c lÝ. Cuèi tõng ch−¬ng cã c¸c c©u hái vμ bμi tËp. Ngoμi ra, s¸ch cßn cã phÇn Phô lôc vμ ThuËt ng÷ ©m nh¹c. §Ó häc gi¸o tr×nh Nh¹c lÝ c¬ b¶n ®¹t kÕt qu¶ tèt, gi¶ng viªn cÇn tæ chøc cho sinh viªn häc theo mét sè nguyªn t¾c sau ®©y : − Häc lÝ thuyÕt g¾n víi thùc hμnh : Sinh viªn nghiªn cøu tr−íc néi dung s¾p häc, gi¶ng viªn dïng piano hoÆc ®μn phÝm ®iÖn tö ®Ó minh häa c¸c vÝ dô råi trao ®æi, cñng cè nh÷ng néi dung ®ã. Sinh viªn cÇn thùc hiÖn ®Çy ®ñ nh÷ng c©u hái vμ bμi tËp trong tõng ch−¬ng. − Ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña ng−êi häc : Sinh viªn chñ ®éng t×m hiÓu ®Ó thu nhËn kiÕn thøc, tÝch cùc vμ s¸ng t¹o trong qu¸ tr×nh häc tËp. 6 − Häc theo h−íng tÝch hîp c¸c néi dung : §Ó hiÓu s©u vÒ kiÕn thøc nh¹c lÝ, sinh viªn cÇn t×m hiÓu ®ång thêi kiÕn thøc cña c¸c m«n kh¸c nh− x−íng ©m, thanh nh¹c, nh¹c cô... Gi¶ng viªn còng cÇn bæ sung thªm nh÷ng vÝ dô hoÆc bμi tËp rót ra tõ c¸c t¸c phÈm ©m nh¹c kh¸c, ngoμi nh÷ng vÝ dô ghi trong s¸ch. − Tæ chøc häc tËp theo nhãm : Sinh viªn lμm viÖc theo nhãm ®Ó trao ®æi vÒ c¸c néi dung bμi häc vμ thùc hiÖn c©u hái vμ bμi tËp cña tõng ch−¬ng. Gi¶ng viªn t¹o ®iÒu kiÖn cho sinh viªn ®−îc th¶o luËn vÒ c¸c kiÕn thøc nh¹c lÝ, tr¸nh c¸ch häc thô ®éng. S¸ch ®−îc xuÊt b¶n lÇn ®Çu ch¾c ch¾n sÏ cßn nh÷ng h¹n chÕ. Chóng t«i mong nhËn ®−îc nhiÒu ý kiÕn ®ãng gãp cña ng−êi häc, c¸c ®éc gi¶ vμ c¸c b¹n ®ång nghiÖp ®Ó s¸ch ®−îc hoμn thiÖn h¬n trong lÇn t¸i b¶n. C¸c t¸c gi¶ 7 Ch−¬ng I ©m thanh vμ c¸ch ghi chÐp nh¹c Môc tiªu Cung cÊp cho ng−êi häc nh÷ng kiÕn thøc : Kh¸i niÖm vÒ ©m nh¹c. HÖ thèng ©m thanh, tªn gäi, kÝ hiÖu. Khu«ng nh¹c, kho¸ nh¹c, nèt nh¹c. C¸c qu·ng t¸m, hÖ thèng b×nh qu©n. DÊu ho¸, trïng ©m. DÊu lÆng, dÊu t¨ng tr−êng ®é. Mét sè dÊu viÕt t¾t. §1. Kh¸i niÖm vÒ ©m nh¹c 1.1. Kh¸i niÖm vÒ ©m nh¹c ¢m nh¹c lμ nghÖ thuËt dïng ©m thanh vμ nhÞp ®iÖu ®Ó diÔn t¶ t− t−ëng vμ t×nh c¶m cña con ng−êi. NghÖ thuËt ©m nh¹c g¾n bã mËt thiÕt víi ®êi sèng x· héi. Loμi ng−êi sö dông nã nh− mét ph−¬ng tiÖn ®Ó lμm cho ®êi sèng tinh thÇn thªm phong phó, gãp phÇn c¶i thiÖn vμ n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng. ¢m nh¹c ph¶n ¸nh t− t−ëng, trÝ tuÖ cña con ng−êi vμ cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn c¶m xóc cña bao ng−êi kh¸c. Nã lμm rung ®éng nh÷ng t×nh c¶m l¾ng ®äng trong t©m hån, ch¾p c¸nh cho søc t−ëng t−îng bay bæng. NghÖ thuËt ©m nh¹c rÊt phæ biÕn, nã gióp mäi ng−êi nhËn thøc vμ yªu cuéc sèng h¬n, ®em l¹i cho con ng−êi nh÷ng c¶m xóc vÒ thÈm mÜ. Cã thÓ nãi, ©m nh¹c lμ mét ph−¬ng tiÖn hiÖu qu¶ ®Ó gi¸o dôc con ng−êi ph¸t triÓn toμn diÖn. 1.2. C¬ së vËt lÝ cña ©m thanh ¢m nh¹c h×nh thμnh trªn c¬ së ©m thanh, ®ã lμ nh÷ng ©m thanh ®· ®−îc chän läc víi nh÷ng thuéc tÝnh riªng, ®¸p øng ®−îc yªu cÇu vÒ sù diÔn t¶ vμ sù hoμ hîp cña ©m nh¹c. 8 ¢m thanh ®−îc t¹o ra bëi sù dao ®éng cña mét vËt thÓ ®μn håi nμo ®ã. Khi vËt thÓ ®μn håi dao ®éng ®· t¹o ra nh÷ng sãng ©m. Nh÷ng sãng ©m nμy lan truyÒn trong kh«ng gian ®Õn tai ng−êi lμm cho mμng nhÜ còng dao ®éng cïng víi tÇn sè cña sãng ®ã. Tõ mμng nhÜ nh÷ng sãng ©m nμy truyÒn qua hÖ thÇn kinh cña bé n·o t¹o nªn c¶m nhËn vÒ ©m thanh. Con ng−êi nghe ®−îc sè l−îng lín c¸c ©m thanh kh¸c nhau, nh−ng kh«ng ph¶i mäi ©m thanh ®Òu ®−îc dïng trong ©m nh¹c. CÇn ph©n biÖt nh÷ng ©m thanh cã tÝnh nh¹c vμ nh÷ng tiÕng ®éng. Nh÷ng ©m thanh mμ con ng−êi c¶m thô ®−îc cã tÇn sè ®−îc x¸c ®Þnh nh− : tiÕng h¸t, tiÕng ®μn, tiÕng s¸o... Nh÷ng ©m thanh nμy gäi lμ nh÷ng ©m cã cao ®é râ rμng, cßn gäi lμ nh÷ng ©m thanh cã tÝnh nh¹c (©m nh¹c). Nh÷ng ©m víi tÇn sè kh«ng ®−îc x¸c ®Þnh nh− tiÕng nãi chuyÖn, tiÕng ån, tiÕng ®éng c¬, tiÕng ®Ëp gâ, tiÕng sÊm chíp, giã thæi... lμ nh÷ng ©m kh«ng cã ®é cao râ rμng, gäi lμ tiÕng ®éng hoÆc t¹p ©m. 1.3. C¸c thuéc tÝnh c¬ b¶n cña ©m thanh Nh÷ng ©m thanh cã tÝnh nh¹c ®−îc x¸c ®Þnh bëi bèn thuéc tÝnh lμ : cao ®é, tr−êng ®é, c−êng ®é vμ ©m s¾c. − Cao ®é : Lμ ®é vang cao hoÆc thÊp cña ©m thanh, phô thuéc vμo tÇn sè dao ®éng cña vËt thÓ rung. TÇn sè dao ®éng cμng nhiÒu th× ©m thanh cμng cao vμ ng−îc l¹i. VÝ dô ©m thÊp cña ®μn piano cã tÇn sè kho¶ng 27,5 Hz (Hz lμ ch÷ viÕt t¾t cña Hertz, ®¬n vÞ ®o tÇn sè dao ®éng), ©m cao nhÊt cña ®μn piano cã tÇn sè lμ 4187 Hz. Tai ng−êi cã thÓ nghe ®−îc nh÷ng ©m thanh cã tÇn sè dao ®éng tõ 25 ®Õn 4400 Hz. − Tr−êng ®é : Lμ ®é ng©n dμi hoÆc ng¾n cña ©m thanh, phô thuéc vμo thêi gian còng nh− quy m« cña dao ®éng lóc ©m thanh b¾t ®Çu vang lªn. Ch¼ng h¹n, lóc b¾t ®Çu tÇm c÷ dao ®éng cña ©m thanh cμng réng th× thêi gian t¾t dÇn cña nã cμng dμi. MÆc dï ®é dμi ng¾n kh«ng lμm thay ®æi tÝnh chÊt vËt lÝ cña ©m thanh nh−ng nã ®ãng mét vai trß hÕt søc quan träng trong ©m nh¹c. − C−êng ®é : Lμ ®é vang to hoÆc nhá cña ©m thanh, phô thuéc vμo tÇm c÷ dao ®éng cña nguån ph¸t ©m. Biªn ®é dao ®éng cμng lín th× ©m thanh cμng to vμ ng−îc l¹i. §¬n vÞ ®Ó ®o c−êng ®é ©m thanh lμ Deciben (viÕt t¾t lμ Db). Tuy nhiªn, trong ©m nh¹c, c−êng ®é ©m thanh thay ®æi rÊt nhanh, liªn tôc, thËm chÝ trong tõng nhÞp còng cã ©m m¹nh, ©m nhÑ nªn ng−êi ta kh«ng dïng ®¬n vÞ Db ®Ó diÔn t¶ c−êng ®é mμ dïng c¸c kÝ hiÖu nh− p, mp, mf, f... − ¢m s¾c : Lμ mμu s¾c ©m thanh cña giäng h¸t mçi ng−êi, cña c¸c nh¹c cô. Sù kh¸c nhau vÒ mμu s¾c cña ©m thanh ®−îc t¹o ra bëi chÊt liÖu cña nguån ph¸t ©m, vËt thÓ rung vμ bé céng h−ëng... 9 §2. hÖ thèng ©m thanh, tªn gäi, kÝ hiÖu 2.1. HÖ thèng ©m thanh trong ©m nh¹c HÖ thèng ©m thanh ®Çy ®ñ trong ©m nh¹c gåm 88 ©m kh¸c nhau, tõ ©m thÊp nhÊt lμ ©m La ë qu·ng t¸m cùc trÇm (tÇn sè dao ®éng kho¶ng 27,5 Hz) ®Õn ©m cao nhÊt lμ ©m §« ë qu·ng t¸m thø n¨m (tÇn sè dao ®éng kho¶ng 4187 Hz). 2.2. Tªn gäi c¸c bËc c¬ b¶n Tªn gäi c¸c bËc c¬ b¶n cña thang ©m trong ©m nh¹c gåm cã : §«, Rª, Mi, Fa, Sol, La, Si. C¸c bËc c¬ b¶n nμy øng víi c¸c phÝm tr¾ng trªn ®μn piano, chóng ®−îc lÆp l¹i nhiÒu lÇn theo chu k× kh«ng thay ®æi. C¸c bËc c¬ b¶n cßn ®−îc gäi lμ ©m (khi chóng vang thμnh ©m thanh) hoÆc lμ nèt nh¹c (khi chóng n»m trªn b¶n nh¹c). §Ó ph©n biÖt c¸c bËc cã tªn gièng nhau nh−ng cao ®é kh¸c nhau, ng−êi ta gäi chóng b»ng kÝ hiÖu nh− §«1, Rª1, Mi1, §«2, Rª2, Mi2... 2.3. KÝ hiÖu c¸c bËc c¬ b¶n Trong ©m nh¹c, c¸c bËc c¬ b¶n §«, Rª, Mi, Fa, Sol, La, Si cßn ®−îc ghi b»ng c¸c ch÷ La tinh. ¢m La ë qu·ng t¸m thø nhÊt cã tÇn sè dao ®éng lμ 440 Hz/gi©y ®−îc coi lμ ©m mÉu trong hÖ thèng c¸c ©m c¬ b¶n. ¢m La ®−îc ghi b»ng ch÷ A (ch÷ ®Çu tiªn trong b¶ng ch÷ c¸i), c¸c bËc c¬ b¶n ®−îc kÝ hiÖu nh− sau : La Si §« Rª Mi Fa Sol A B C D E F G Mét sè n−íc nh− §øc, Nga... l¹i kÝ hiÖu ©m Si lμ ch÷ H cßn ©m Si gi¸ng lμ ch÷ B. 10 §3. khu«ng nh¹c, kho¸ nh¹c, nèt nh¹c 3.1. Khu«ng nh¹c vµ c¸c dßng kÎ phô − Khu«ng nh¹c : Khu«ng nh¹c gåm n¨m dßng kÎ song song c¸ch ®Òu nhau, tªn cña chóng lμ 1, 2, 3, 4, 5 tÝnh tõ d−íi lªn. Kho¶ng gi÷a hai dßng kÎ gÇn nhau gäi lμ khe, tªn cña c¸c khe lμ 1, 2, 3, 4 tÝnh tõ d−íi lªn. − Dßng kÎ phô : §Ó ghi c¸c ©m thanh cao h¬n hoÆc thÊp h¬n nh÷ng ©m n»m trªn khu«ng nh¹c. 3.2. Kho¸ nh¹c Kho¸ nh¹c lμ kÝ hiÖu ®Æt ë ®Çu khu«ng nh¹c, ®Ó x¸c ®Þnh tªn nh÷ng nèt nh¹c trªn khu«ng. Cã ba lo¹i kho¸ th−êng dïng lμ kho¸ Sol, kho¸ Fa vμ kho¸ §«. − Kho¸ Sol : Kho¸ Sol cã kÝ hiÖu : Kho¸ Sol ®−îc b¾t ®Çu tõ dßng thø hai cña khu«ng nh¹c. X¸c ®Þnh nèt nh¹c trªn dßng kÎ thø hai lμ nèt Sol. Sol C¸c nèt c¬ b¶n ë khu«ng nh¹c dïng kho¸ Sol. Trong ©m nh¹c, kho¸ Sol ®−îc dïng th«ng dông nhÊt. C¸c bμi h¸t th−êng viÕt trªn khu«ng nh¹c dïng kho¸ Sol v× giäng h¸t con ng−êi phï hîp víi cao ®é ë khu 11 vùc nμy. Ngoμi ra, kho¸ Sol cßn dïng cho mét sè nh¹c cô nh− : flûte, oboe, clarinette, trumpet, violon, guitar... − Kho¸ Fa : Kho¸ Fa cã kÝ hiÖu : Kho¸ Fa ®−îc b¾t ®Çu tõ dßng kÎ thø t− cña khu«ng nh¹c. X¸c ®Þnh nèt n»m trªn dßng kÎ thø t− lμ nèt Fa (qu·ng t¸m nhá). Fa C¸c nèt c¬ b¶n ë khu«ng nh¹c dïng kho¸ Fa (qu·ng t¸m nhá). Kho¸ Fa dïng ®Ó ghi nèt nh¹c cã ©m thanh trÇm, mét sè nh¹c cô dïng kho¸ Fa nh− : fagotte, trombone, tuba, violoncell, contrebass... Th«ng th−êng, viÕt nh¹c cho piano ph¶i dïng hai khu«ng nh¹c víi hai kho¸ Sol vμ Fa. Hai khu«ng nh¹c ®−îc liªn kÕt víi nhau b»ng mét dÊu ngoÆc ë ®Çu khu«ng, gäi lμ dÊu ¸c-c«-l¸t. Tr−êng hîp kh¸c, cã thÓ c¶ hai khu«ng cïng dïng kho¸ Sol hoÆc kho¸ Fa. ViÕt cho hîp x−íng bèn 4 bÌ, ph¶i dïng bèn khu«ng nh¹c viÕt b»ng hai lo¹i kho¸ Sol vμ Fa. Bèn khu«ng nh¹c ®−îc liªn kÕt víi nhau b»ng mét dÊu mãc ë ®Çu khu«ng. 12 − Kho¸ §« : Kho¸ §« cã 2 − 3 lo¹i kh¸c nhau, trong ®ã hay dïng lμ kho¸ §« Alto : Kho¸ §« Alto x¸c ®Þnh nèt n»m trªn dßng kÎ thø ba lμ nèt §«1. C¸c nèt c¬ b¶n trªn khu«ng nh¹c dïng kho¸ §« Alto (qu·ng t¸m thø nhÊt). Kho¸ §« dïng cho ®μn violon alto (viola). Ngoμi ba lo¹i kho¸ trªn, cßn mét sè lo¹i kho¸ Ýt dïng h¬n nh− kho¸ §« Tenor ë dßng thø t−, kho¸ §« Soprano ë dßng thø nhÊt, kho¸ §« Mezzo Soprano ë dßng thø hai vμ kho¸ §« Bariton ë dßng thø n¨m. T−¬ng quan cao ®é gi÷a 3 lo¹i kho¸ th−êng dïng : Dïng nèt §«1 ®Ó so s¸nh t−¬ng quan gi÷a ba lo¹i kho¸. Nèt §«1 viÕt trªn kho¸ Sol lμ : Nèt §«1 viÕt trªn kho¸ Fa lμ : Nèt §«1 viÕt trªn kho¸ §« Alto lμ : 3.3. Nèt nh¹c Nèt nh¹c lμ kÝ hiÖu dïng ®Ó diÔn t¶ cao ®é vμ tr−êng ®é cña ©m thanh. Nèt nh¹c cã thÓ n»m ë khu«ng nh¹c hoÆc cã thÓ n»m trªn hay d−íi dßng kÎ phô. Nèt nh¹c gåm phÇn th©n nèt, ®u«i nèt vμ mãc. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i lo¹i nèt nμo còng cã ®ñ nh÷ng phÇn ®ã. − Th©n nèt nh¹c : h×nh bÇu dôc (®Ó tr¾ng hoÆc t« ®en), phÇn nμy ®Ó x¸c ®Þnh cao ®é cña ©m thanh. 13 − §u«i nèt nh¹c : lμ mét v¹ch th¼ng tiÕp xóc bªn ph¶i th©n nèt nh¹c (tr−êng hîp ®u«i quay lªn) hoÆc tiÕp xóc bªn tr¸i th©n nèt nh¹c (tr−êng hîp ®u«i quay xuèng). B¶n nh¹c cã mét bÌ, nh÷ng nèt nh¹c n»m tõ khe 2 trë xuèng, ®u«i nèt nh¹c quay lªn. Nh÷ng nèt nh¹c n»m tõ khe 3 trë lªn, ®u«i nèt nh¹c quay xuèng. Nèt nh¹c n»m ë dßng 3 ®u«i cã thÓ quay lªn hoÆc xuèng. − Mãc : Nèt nh¹c cã tõ mét ®Õn bèn nÐt mãc. Dï ®u«i nèt quay lªn hay quay xuèng, c¸c nÐt mãc bao giê còng ë bªn ph¶i ®u«i nèt nh¹c. Nèt trßn lμ tr−êng hîp ®Æc biÖt (chØ cã th©n nèt, kh«ng cã ®u«i nèt nh¹c). 3.4. Cao ®é cña ©m thanh Cao ®é (cßn gäi lμ ®é cao) lμ ®é vang lªn cao hoÆc thÊp cña ©m thanh, mét thuéc tÝnh c¬ b¶n cña ©m nh¹c. Mèi t−¬ng quan vÒ cao ®é cña c¸c ©m thanh lμ mét trong nh÷ng nh©n tè quan träng nhÊt ®Ó h×nh thμnh giai ®iÖu cña b¶n nh¹c. Cao ®é cña ©m thanh thÓ hiÖn b»ng vÞ trÝ nèt nh¹c trªn khu«ng víi lo¹i kho¸ cô thÓ. Cung vμ nöa cung lμ ®¬n vÞ ®Ó so s¸nh sù t−¬ng quan vÒ cao ®é gi÷a c¸c ©m. − Cung : Lμ kho¶ng c¸ch réng nhÊt vÒ cao ®é gi÷a hai bËc c¬ b¶n liÒn kÒ (cßn gäi lμ nguyªn cung hoÆc toμn cung). KÝ hiÖu mét cung lμ Trong c¸c bËc c¬ b¶n, nh÷ng ©m §« − Rª, Rª − Mi, Fa − Sol, Sol − La vμ La − Si. c¸ch . nhau mét cung lμ − Nöa cung : Lμ kho¶ng c¸ch hÑp nhÊt vÒ cao ®é gi÷a hai bËc c¬ b¶n liÒn kÒ. KÝ hiÖu nöa cung lμ . Trong c¸c bËc c¬ b¶n, nh÷ng ©m c¸ch nhau nöa cung lμ Mi − Fa vμ Si − §«. Kho¶ng c¸ch vÒ cao ®é gi÷a c¸c ©m c¬ b¶n : 14 3.5. Tr−êng ®é cña ©m thanh Tr−êng ®é lμ ®é ng©n dμi hoÆc ng¾n cña ©m thanh. Cao ®é vμ tr−êng ®é lμ hai thuéc tÝnh c¬ b¶n nhÊt trong ©m nh¹c. Trong mét t¸c phÈm ©m nh¹c cã sù chuyÓn tiÕp gi÷a nh÷ng tr−êng ®é kh¸c nhau cña ©m thanh, t¹o thμnh nhãm nhÞp ®iÖu. C¸c nhãm nhÞp ®iÖu nμy khi liªn kÕt l¹i sÏ h×nh thμnh lo¹i nhÞp cña t¸c phÈm ©m nh¹c. ThÓ hiÖn tr−êng ®é cña ©m thanh b»ng c¸c h×nh nèt nh¹c. §¬n vÞ ®o tr−êng ®é trong ©m nh¹c lμ nhÞp vμ ph¸ch. C¸c lo¹i h×nh nèt nh¹c : − Nèt trßn : − Nèt tr¾ng : − Nèt ®en : − Nèt mãc ®¬n : − Nèt mãc kÐp : − Nèt mãc tam : − Nèt mãc tø : Sù t−¬ng quan gi÷a c¸c h×nh nèt : Nèt trßn (kÝ hiÖu ®Ó ghi tr−êng ®é lín nhÊt) : Nèt tr¾ng (tr−êng ®é b»ng nöa nèt trßn) : Nèt ®en (tr−êng ®é b»ng nöa nèt tr¾ng) : Nèt mãc ®¬n (tr−êng ®é b»ng nöa nèt ®en) : Nèt mãc kÐp (tr−êng ®é b»ng nöa nèt mãc ®¬n) : Nèt mãc tam (tr−êng ®é b»ng nöa nèt mãc kÐp) : Nèt mãc tø (tr−êng ®é b»ng nöa nèt mãc tam) : Tæng hîp sù t−¬ng quan gi÷a c¸c h×nh nèt : HoÆc biÓu thÞ b»ng s¬ ®å : 15 Hai hay nhiÒu nèt mãc cã cïng ®é dμi ®øng c¹nh nhau cã thÓ dïng v¹ch ngang nèi ®u«i cïng víi nhau. VÝ dô : ®−îc viÕt lμ ®−îc viÕt lμ ®−îc viÕt lμ ®−îc viÕt lμ §4. C¸c qu·ng t¸m, hÖ thèng b×nh qu©n 4.1. C¸c qu∙ng t¸m B¶y bËc c¬ b¶n §«, Rª, Mi, Pha, Sol, La, Si ®−îc lÆp l¹i theo chu k× trong toμn bé thang ©m cña hÖ thèng ©m nh¹c. Kho¶ng c¸ch gi÷a hai ©m cã tªn gièng nhau sau mçi chu k× (§«1 − §«2 hoÆc Mi1 − Mi2) gäi lμ qu·ng t¸m. Toμn bé thang ©m gåm b¶y qu·ng t¸m ®Çy ®ñ vμ hai qu·ng t¸m thiÕu ë hai ®Çu cña thang ©m. C¸c qu·ng t¸m tÝnh tõ thÊp lªn cao cã tªn gäi nh− sau : Qu·ng t¸m cùc trÇm (thiÕu) Qu·ng t¸m trÇm Qu·ng t¸m lín Qu·ng t¸m nhá Qu·ng t¸m thø nhÊt Qu·ng t¸m thø hai Qu·ng t¸m thø ba Qu·ng t¸m thø t− Qu·ng t¸m thø n¨m (thiÕu) VÞ trÝ c¸c qu·ng t¸m trªn ®μn piano : 16 4.2. HÖ thèng b×nh qu©n Trong ©m nh¹c, mçi qu·ng t¸m ®−îc chia lμm 12 phÇn ®Òu nhau, lμ 12 nöa cung. §ã lμ hÖ thèng b×nh qu©n (cßn gäi lμ hÖ ®iÒu hoμ). Nh− vËy qu·ng t¸m cã 12 ©m víi ®é cao kh¸c nhau, gåm c¸c ©m c¬ b¶n vμ c¸c bËc chuyÓn ho¸. VÝ dô : §5. dÊu ho¸, trïng ©m 5.1. C¸c bËc chuyÓn ho¸ Trong hÖ thèng ©m nh¹c, c¸c bËc c¬ b¶n ®Òu cã thÓ n©ng cao hoÆc h¹ thÊp nöa cung hoÆc mét cung. Nh÷ng ©m ®−îc n©ng cao hoÆc h¹ thÊp nh− vËy gäi lμ nh÷ng bËc chuyÓn ho¸. Trªn ®μn piano, phÝm tr¾ng lμ c¸c bËc c¬ b¶n, phÝm ®en lμ c¸c bËc chuyÓn ho¸. 5.2. DÊu ho¸ Khi mét ©m ®−îc n©ng cao lªn nöa cung gäi hiÖu #), nÕu n©ng cao lªn mét cung gäi lμ th¨ng kÐp (kÝ hiÖu x). lμ Th¨ng (kÝ Khi mét ©m h¹ thÊp xuèng nöa cung gäi lμ Gi¸ng (kÝ hiÖu b), nÕu h¹ thÊp xuèng mét cung gäi lμ gi¸ng kÐp (kÝ hiÖu bb). VÝ dô : C¸c bËc chuyÓn ho¸ ®−îc gäi theo tªn cña c¸c bËc c¬ b¶n cïng víi c¸c kÝ hiÖu th¨ng, gi¸ng. 17 Nèt nh¹c ®ang th¨ng hoÆc gi¸ng, nÕu muèn trë l¹i ®é cao c¬ b¶n, ph¶i dïng dÊu hoμn (cßn gäi lμ dÊu b×nh). VÝ dô : VÝ dô kh¸c : C¸c kÝ hiÖu th¨ng, gi¸ng, th¨ng kÐp, gi¸ng kÐp, hoμn gäi lμ c¸c dÊu ho¸. §Ó viÕt tªn nèt nh¹c b»ng ch÷ c¸i La-tinh cã dÊu th¨ng, gi¸ng, khi ®ã dÊu th¨ng ®−îc thay b»ng ch÷ is, th¨ng kÐp thay b»ng isis, gi¸ng thay b»ng es, gi¸ng kÐp thay b»ng eses. VÝ dô : ViÕt §äc Cis §« th¨ng Dis Rª th¨ng Gis Son th¨ng Es Mi gi¸ng As La gi¸ng Des Rª gi¸ng Disis Rª th¨ng kÐp Gisis Son th¨ng kÐp Geses Son gi¸ng kÐp Eses Mi gi¸ng kÐp Ases La gi¸ng kÐp Tr−êng hîp ®Æc biÖt Nèt nh¹c viÕt b»ng nguyªn ©m (A, E) th× bá ch÷ e thø nhÊt trong côm es cho dÔ ®äc. Nèt nh¹c viÕt b»ng nguyªn ©m (A, E) th× bá ch÷ e thø nhÊt trong côm eses cho dÔ ®äc 5.3. Ho¸ biÓu vµ dÊu ho¸ bÊt th−êng − Ho¸ biÓu : Lµ mét hoÆc mét sè dÊu ho¸ n»m cè ®Þnh ë ®Çu khu«ng nh¹c (bªn ph¶i kho¸ nh¹c). Ho¸ biÓu bao giê còng cïng lo¹i hoÆc lµ dÊu th¨ng hoÆc lµ dÊu gi¸ng, chóng xuÊt hiÖn theo mét thø tù nhÊt ®Þnh vµ cã hiÖu lùc trong suèt b¶n nh¹c. 18 Bμi h¸t cã ho¸ biÓu mét dÊu gi¸ng : Chó Õch con Nh¹c vμ lêi : Phan nh©n H¬i nhanh − Vui Bμi h¸t cã ho¸ biÓu ba dÊu th¨ng : Con chim non Nh¹c vμ lêi : Lý Träng 19 VÝ dô bμi h¸t cã ho¸ biÓu mét dÊu th¨ng : §Õm sao (TrÝch) Võa ph¶i − NhÞp nhμng Nh¹c vμ lêi : V¨n Chung − DÊu ho¸ bÊt th−êng : Lμ nh÷ng dÊu ho¸ xuÊt hiÖn tr−íc c¸c nèt nh¹c. DÊu ho¸ bÊt th−êng cã hiÖu lùc víi nèt ®ã vμ nh÷ng nèt cïng cao ®é ®øng sau nã trong « nhÞp. DÊu ho¸ bÊt th−êng kh«ng cã hiÖu lùc víi nèt cao h¬n (hoÆc thÊp h¬n) qu·ng t¸m ®øng sau nã trong « nhÞp. NÕu muèn, nh÷ng nèt ®ã còng ph¶i viÕt thªm dÊu ho¸. VÝ dô : DÊu ho¸ bÊt th−êng cßn cã hiÖu lùc víi c¶ nèt nh¹c ë nhÞp sau, trong tr−êng hîp nã ®−îc nèi víi nèt nh¹c bÞ ho¸ ë nhÞp tr−íc. VÝ dô : 20