Tài liệu Giáo dục môi trường cho học sinh tiểu học thông qua các hoạt động ngoại khoá môn tnxh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC NGUYỄN THỊ LOAN GIÁO DỤC MÔI TRƢỜNG CHO HỌC SINH TIỂU HỌC THÔNG QUA CÁC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHOÁ MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Sơn La, năm 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC NGUYỄN THỊ LOAN GIÁO DỤC MÔI TRƢỜNG CHO HỌC SINH TIỂU HỌC THÔNG QUA CÁC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHOÁ MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI Chuyên ngành: Phƣơng pháp dạy học Tự nhiên - Xã hội KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngƣời hƣớng dẫn: ThS. Lê Văn Đăng Sơn La, năm 2015 LỜI CẢM ƠN Đề tài nghiên cứu khoa học được hoàn thành dựa trên sự hướng dẫn khoa học của Thạc sĩ Lê Văn Đăng – Giảng viên Khoa Tiểu học - Mầm Non, trường Đại học Tây Bắc. Nhân dịp này, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo, Thạc sĩ Lê Văn Đăng - người đã trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo, giúp đỡ tận tình cho em trong quá trình thực hiện đề tài này. Em xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới Phòng KHCN và QHQT, các thầy, cô giáo trong khoa Tiểu học - Mầm non, Trung tâm thông tin Thư viện trường Đại học Tây Bắc và tập thể lớp K52B ĐHGD Tiểu học. Đồng thời chúng em xin gửi lời cảm ơn tới Ban Giám Hiệu,các thầy - cô giáo, các em học sinh khối 3 Trường Tiểu học Phong Vân - huyện Lục Ngạn tỉnh Bắc Giang đã tận tình giúp đỡ em trong quá trình thực hiện đề tài. Với nội dung đề tài này chúng em rất mong nhận được những ý kiến đóng góp của thầy cô và các bạn! Em xin chân thành cảm ơn quý thầy cô và các bạn! Sơn La, tháng 05 năm 2015 Người thực hiện Nguyễn Thị Loan DANH MỤC VIẾT TẮT 1. GDMT: Giáo dục môi trƣờng 2. BVMT: Bảo vệ môi trƣờng 3. MT: Môi trƣờng 4. TNXH: Tự nhiên xã hội 5. NXB: Nhà xuất bản 6. NXBGD: Nhà xuất bản giáo dục 7. GV: Giáo viên 8. HS: Học sinh MỤC LỤC MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................................ 2 3. Mục đích nghiên cứu ......................................................................................... 3 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................ 4 5. Giả thiết khoa học ............................................................................................. 4 6. Phạm vi, đối tƣợng, khách thể nghiên cứu của đề tài ....................................... 4 7. Phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài .................................................................. 4 8. Đóng góp của đề tài ........................................................................................... 5 9. Cấu trúc của đề tài ............................................................................................. 5 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHOÁ GDMT QUA MÔN TNXH ........................... 6 1.1. CƠ SỞ LÍ LUẬN ........................................................................................... 6 1.1.1. Một số vấn đề về GDMT ............................................................................ 6 1.1.1.1 Các khái niệm cơ bản ................................................................................ 6 1.1.1.2. Giáo dục môi trƣờng trong trƣờng tiểu học ............................................. 8 1.1.2. Hoạt động ngoại khoá ở trƣờng tiểu học................................................... 11 1.1.2.1 Khái niệm ................................................................................................ 11 1.1.2.2 Vai trò của các hoạt động ngoại khoá trong nhà trƣờng tiểu học ........... 12 1.1.2.3. Đặc điểm của hoạt động ngoại khoá GDMT ......................................... 12 1.1.3. Mục tiêu của môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3. ........................................... 13 1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN .................................................................................... 14 1.2.1. Nhận thức và hành vi của học sinh tiểu học về môi trƣờng và bảo vệ môi trƣờng .................................................................................................................. 14 1.2.2. Thực trạng tổ chức các hoạt động ngoại khoá GDMT môn TNXH trong nhà trƣờng tiểu học.............................................................................................. 17 Tiểu kết chƣơng 1................................................................................................ 22 CHƢƠNG 2: TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHOÁ GDMT CHO HỌC SINH TIỂU HỌC QUA MÔN TNXH LỚP 3 ...................................... 23 2.1. Các nguyên tắc của việc tổ chức hoạt động ngoại khoá GDMT ................. 23 2.1.1. Nguyên tắc tự nguyện ............................................................................... 23 2.1.2. Nguyên tắc hấp dẫn ................................................................................... 23 2.1.3. Nguyên tắc bổ trợ chính khoá ................................................................... 24 2.2. Khả năng tổ chức các hoạt động ngoại khoá GDMT qua môn TNXH lớp 3. ............................................................................................................................. 24 2.3. Các hình thức hoạt động ngoại khoá GDMT môn TNXH........................... 26 2.3.1. Phân loại các hình thức hoạt động ngoại khoá GDMT ............................. 26 2.3.2. Quy trình tổ chức các hoạt động ngoại khoá GDMT qua môn TNXH .... 28 2.3.3. Thiết kế một số hình thức tổ chức ngoại khoá GDMT qua môn TNXH lớp 3 . 29 Tiểu kết chƣơng 2................................................................................................ 42 CHƢƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ................................................... 44 3.1. Mục đích, ý nghĩa của thực nghiệm sƣ phạm .............................................. 44 3.2. Nội dung và kế hoạch thực nghiệm.............................................................. 44 3.2.1. Đối tƣợng thực nghiệm ............................................................................. 44 3.2.2. Nội dung thực nghiệm ............................................................................... 44 3.2.3. Thời gian thực nghiệm .............................................................................. 44 3.2.4. Phƣơng pháp tiến hành và đánh giá thực nghiệm ..................................... 44 3.2.4.1. Phƣơng pháp tiến hành ........................................................................... 44 3.2.4.2. Phƣơng pháp đánh giá ............................................................................ 44 3.3. Kết quả thực nghiệm và đánh giá kết quả .................................................... 46 3.3.1. Kết quả kiểm tra kiến thức ........................................................................ 46 3.3.2. Kết quả kiểm tra thái độ ............................................................................ 47 3. Kết quả kiểm tra hành vi ................................................................................. 48 Tiểu kết chƣơng 3................................................................................................ 49 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................................... 51 1. Kết luận ........................................................................................................... 51 2. Một số kiến nghị .............................................................................................. 51 2.1. Đối với công tác quản lí chỉ đạo chuyên môn .............................................. 51 2.2. Đối với giáo viên tiểu học ............................................................................ 52 TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Vấn đề môi trƣờng trong mấy thập kỉ gần đây đã nổi lên nhƣ một trong những mối quan tâm hàng đầu của nhân loại. Cùng với sự phát triển kinh tế ồ ạt, dƣới tác động của khoa học - kĩ thuật và sự gia tăng dân số quá nhanh, con ngƣời đã khai thác quá mức các nguồn tài nguyên thiên nhiên, tàn phá môi trƣờng, gây nên những tác động nặng nề đến môi trƣờng trên nhiều phƣơng diện. Có thể nói, môi trƣờng ngày nay đang thực sự lâm vào khủng hoảng với quy mô toàn cầu và trở thành nguy cơ trực tiếp ảnh hƣởng tới cuộc sống hiện tại và sự tồn vong của xã hội loài ngƣời trong tƣơng lai. Ở Việt nam, vấn đề môi trƣờng cũng đang đứng trƣớc những thách thức nghiêm trọng đòi hỏi cần phải có sự hợp tác rộng rãi trên nhiều phƣơng diện của tất cả các tổ chức, cá nhân và của cả cộng đồng để bảo vệ môi trƣờng cái nôi sinh thành của nhân loại. Từ hàng chục năm nay, ngƣời ta bằng cách này hay cách khác, bằng con đƣờng này hay con đƣờng khác, đã cố gắng bảo vệ môi trƣờng, song kết quả còn nhiều hạn chế. Có lẽ, chính thực trạng môi trƣờng hiện nay buộc chúng ta phải có nhiều cách làm mới, nghĩa là chúng ta không thể chỉ dừng lại ở mức độ bảo vệ môi trƣờng về mặt kĩ thuật mà phải đặt ra vấn đề đạo lí, ý thức trách nhiệm và tình cảm vì môi trƣờng, bởi vì ý thức và tình cảm vì môi trƣờng sẽ giúp con ngƣời tự giác, tích cực bảo vệ môi trƣờng bằng mọi cách, coi đó là đạo lí, là lƣơng tâm của mình. Để đạt đƣợc điều này, chúng ta phải thực hiện hàng loạt các biện pháp phức tạp, trong đó, GDMT đƣợc coi là biện pháp có hiệu quả nhất. GDMT có thể đƣợc tiến hành thông qua nhiều cấp học khác nhau, song GDMT ở trƣờng tiểu học chiếm vị trí đặc biệt bởi vì trƣờng tiểu học là nơi đào tạo thế hệ trẻ, những chủ nhân tƣơng lai của đất nƣớc. Họ cần phải đƣợc giáo dục một cách có hệ thống về tƣ tƣởng, thái độ, tình cảm, ngay từ khi còn ngồi trên ghế nhà trƣờng. GDMT cho học sinh tiểu học vừa đạt lợi ích trƣớc mắt, vừa có lợi ích lâu dài, và vì vậy mà việc làm này đƣợc xem là có tác dụng rộng lớn, sâu sắc và lâu bền nhất. 1 Môn TNXH là môn học có rất nhiều nội dung GDMT gắn liền với tự nhiên và xã hội đƣợc lồng ghép. Các em đƣợc học môn TNXH chính là đƣợc học về tự nhiên, học về cuộc sống đang diễn ra hàng ngày xung quanh các em. Vì vậy, khi dạy môn TNXH, giáo viên cần tích cực tổ chức các hoạt động ngoài giờ lên lớp, ngoại khóa để các học sinh đƣợc quan sát trực tiếp, tìm hiểu, điều tra, thực hành trong môi trƣờng xung quanh, để làm cho môi trƣờng xung quanh trở thành nơi các em trải nghiệm, thu thập các tƣ liệu chuẩn bị cho việc tiếp thu bài học trên lớp hay là nơi để học sinh thực hành để củng cố và rèn luyện những kiến thức và kĩ năng đã học. Có thể nói rằng, nâng cao hiểu biết về tự nhiên, xã hội và các vấn đề môi trƣờng thông qua các hoạt động ngoại khoá chính là biện pháp hiệu quả nhất để kích thích nghiên cứu, quan sát, phân tích, suy luận và đánh giá có phê phán để hình thành khả năng tiếp nhận thông tin và thu thập bằng chứng, giải quyết vấn đề theo hƣớng phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh. Tuy nhiên, những tài liệu nghiên cứu về cách thức tổ chức các hoạt động ngoại khoá còn chƣa nhiều, các mẫu thiết kế các hoạt động phần lớn mới chỉ dừng lại ở mô hình lí thuyết chung chung, gây khó khăn cho giáo viên trong quá trình tổ chức các hoạt động, nhƣ thế sẽ không phát huy hết tác dụng của các hoạt động ngoại khoá trong việc GDMT qua môn TNXH. Xuất phát từ những lý do trên, tôi mạnh dạn chọn đề tài: “Giáo dục môi trường cho học sinh tiểu học thông qua các hoạt động ngoại khoá môn TNXH”. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Đứng trƣớc nguy cơ môi trƣờng đang biến đổi ngày càng xấu đi trên phạm vi toàn cầu, thế giới nói chung và mỗi quốc gia nói riêng ngày càng quan tâm hơn đến vấn đề GDMT. Ở Việt Nam, vấn đề GDMT mới đƣợc bắt đầu từ cuộc cải cách giáo dục lần thứ 3 với một số nội dung của sách giáo khoa đƣợc cải tiến. Đặc biệt vào năm 1986, tác giả Nguyễn Dƣợc đã đề cập đến việc GDMT trong nhà trƣờng phổ thông, trong đó khẳng định tầm quan trọng của GDMT ở Việt Nam. Từ đó trở đi, công tác GDMT trong nhà trƣờng phổ thông mới thực sự đƣợc chú trọng và GDMT mới đƣợc lồng ghép vào môn TNXH trong nhà trƣờng tiểu học. 2 Đối với bậc Tiểu học, có nhiều công trình nghiên cứu đáng chú ý nghiên cứu về mục tiêu, nội dung và các phƣơng pháp nhằm nâng cao chất lƣợng GDMT cho học sinh tiểu học, nhƣ: “Vị trí và bước đầu định hướng nội dung, biện pháp GDMT ở bậc tiểu học ở Việt Nam” của tác giả Phạm Đình Thái; “Một số biện pháp nâng cao chất lượng GDMT cho học sinh tiểu học” của tác giả Nguyễn Thị Vân Hƣơng. Riêng với nội dung: GDMT qua các hoạt động ngoại khoá môn TNXH ở trƣờng tiểu học, nghiên cứu về nội dung và cách thức tổ chức các hoạt động ngoại khoá GDMT qua môn TNXH, qua tìm hiểu tôi nhận thấy vấn đề này chƣa nhận đƣợc nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu. Các công trình nghiên cứu về hoạt động ngoại khoá GDMT qua môn TNXH vẫn còn khiêm tốn, chủ yếu đi sâu nghiên cứu cơ sở lí luận và xây dựng các mẫu thiết kế hoạt động ở mức độ chung chung, các giải pháp mang tính định hƣớng chung, còn thiếu những gợi ý cụ thể cho giáo viên. Cũng đã có một số công trình nghiên cứu về vấn đề GDMT qua môn TNXH nhƣng chủ yếu đi sâu phân tích, xây dựng kế hoạch dạy học cho một bài học cụ thể trong các giờ học nội khoá nhƣ: “Các mẫu hoạt động GDMT dùng cho trường tiểu học” (Dự án VIE/95/ 041, GDMT trong nhà trƣờng phổ thông Việt Nam); “Thiết kế mẫu mô - đun giáo dục môi trường ở trường phổ thông”, (Chƣơng trình phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) & DANIDA). Bên cạnh đó, qua tìm hiểu tôi nhận thấy, có rất ít công trình nghiên cứu đi sâu tìm hiểu và xây dựng quy trình tổ chức chung cho các hoạt động ngoại khoá qua môn TNXH. Điều này sẽ gây khó khăn cho ngƣời giáo viên tiểu học khi tiến hành các hoạt động ngoại khoá GDMT cho học sinh, hạn chế chất lƣợng GDMT qua mỗi hoạt động ngoại khoá. Chính vì vậy, tôi lựa chọn nghiên cứu loại hình tổ chức dạy học này, mong sao sẽ góp phần nâng cao hiệu quả của việc dạy học môn TNXH nói chung và việc GDMT nói riêng. 3. Mục đích nghiên cứu - Tìm hiểu vai trò, ý nghĩa của việc tổ chức các hoạt động ngoại khóa GDMT cho học sinh qua môn TNXH. 3 - Nghiên cứu cách tổ chức các hoạt động ngoại khóa GDMT cho học sinh lớp 3 qua môn TNXH. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của vấn đề GDMT, việc tổ chức các hoạt động ngoại khoá GDMT qua môn TNXH lớp 3. - Nghiên cứu cách tổ chức một số hoạt động ngoại khoá GDMT qua môn TNXH cho học sinh lớp 3. - Thực nghiệm một số hình thức tổ chức hoạt động ngoại khoá GDMT để đánh giá tính khả thi, hiệu quả của các hình thức tổ chức hoạt động ngoại khoá. 5. Giả thiết khoa học Nếu thiết kế và tổ chức tốt các hoạt động ngoại khoá GDMT qua môn TNXH sẽ nâng cao đƣợc chất lƣợng GDMT cho học sinh lớp 3. 6. Phạm vi, đối tƣợng, khách thể nghiên cứu của đề tài 6.1. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu việc giáo dục môi trƣờng qua các hoạt động ngoại khoá môn TNXH cho học sinh lớp 3 6.2. Khách thể nghiên cứu Học sinh, giáo viên trƣờng tiểu học Phong Vân – huyện Lục Ngạn – tỉnh Bắc Giang. 6.3. Đối tượng nghiên cứu GDMT qua hình thức tổ chức các hoạt động ngoại khoá môn TNXH lớp 3 7. Phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài Để hoàn thành các nhiệm vụ trên của đề tài, tôi đã sử dụng kết hợp các phƣơng pháp sau: 7.1. Phương pháp phân tích và tổng hợp tài liệu Nghiên cứu các tài liệu về môi trƣờng, giáo dục môi trƣờng, các tài liệu về tâm lí học… và các tài liệu bàn về vấn đề tổ chức các hoạt động ngoại khoá. Việc nghiên cứu cơ sở lí luận này giúp tôi có căn cứ để xác định đƣợc các khả năng, tiêu chí lựa chọn các hình thức tổ chức các hoạt động ngoại khoá GDMT qua môn TNXH lớp 3. 4 7.2. Phương pháp điều tra, khảo sát Tiến hành dự giờ, lập các phiếu điều tra thực trạng nhận thức và hành vi của giáo viên và học sinh về vấn đề môi trƣờng và bảo vệ môi trƣờng, tìm hiểu thực trạng vấn đề tổ chức các hoạt động ngoại khoá GDMT trong nhà trƣờng tiểu học nhằm tìm ra những khó khăn, hạn chế của giáo viên khi tiến hành các hoạt động ngoại khoá GDMT. Đây chính là cơ sở thực tiễn cho việc thiết kế các hình thức tổ chức hoạt động ngoại khoá GDMT phù hợp với trình độ, năng lực của giáo viên cũng nhƣ của học sinh. 7.3. Phương pháp thống kê toán học Đƣợc dùng để phân tích và xử lí các kết quả thu đƣợc qua điều tra và thực nghiệm. 7.4. Phương pháp thực nghiệm Đây là phƣơng pháp đƣợc sử dụng để kiểm tra tính đúng đắn của mục đích đã đề ra, kiểm định tính khả thi và hiệu quả của các hình thức hoạt động ngoại khoá GDMT. 8. Đóng góp của đề tài - Làm sáng tỏ một số vấn đề lí luận về GDMT và hoạt động ngoại khoá. - Khái quát đƣợc một số vấn đề về thực trạng dạy và học các nội dung GDMT, đặc biệt là thông qua các hoạt động ngoại khoá. - Thống kê đƣợc những nội dung TNXH lớp 3 có thể tích hợp các hoạt động ngoại khoá GDMT. - Xây dựng đƣợc cách thức tổ chức các hoạt động ngoại khoá GDMT môn TNXH lớp 3. - Thiết kế một số hoạt động ngoại khoá GDMT qua môn TNXH lớp 3. 9. Cấu trúc của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, khoá luận gồm 3 chƣơng. Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc tổ chức hoạt động ngoại khoá GDMT qua môn TNXH. Chương 2: Tổ chức hoạt động ngoại khoá GDMT cho học sinh tiểu học qua môn TNXH lớp 3. Chương 3: Thực nghiệm sƣ phạm 5 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHOÁ GDMT QUA MÔN TNXH 1.1. CƠ SỞ LÍ LUẬN 1.1.1. Một số vấn đề về GDMT 1.1.1.1 Các khái niệm cơ bản a. Môi trường Môi trƣờng là một khái niệm rộng, chỉ không gian bao quanh có mối liên hệ qua lại với chủ thể. Khái niệm môi trƣờng đƣợc sử dụng ở nhiều mức độ khác nhau. Ví dụ: môi trƣờng kinh doanh của xí nghiệp, môi trƣờng ngoại giao của một nƣớc,…. Trong giáo dục môi trƣờng: Chủ thể của môi trƣờng ở đây đƣợc coi là con ngƣời cho nên môi trƣờng là “những điều kiện để ủng hộ cho chủ thể”. Hay nói cách khác, môi trƣờng chính là tập hợp những điều kiện ảnh hƣởng đến đời sống con ngƣời. Khái niệm “Môi trƣờng” đƣợc Chƣơng trình Môi trƣờng của Liên hợp quốc (UNEP) sử dụng là khái niệm do tổ chức UNESSCO đƣa ra vào năm 1981: Môi trƣờng của con ngƣời là toàn bộ hệ thống tự nhiên và hệ thống do con ngƣời tạo ra (các hệ sinh thái, các môi trƣờng văn hoá,…) trong đó con ngƣời sống và bằng lao động của mình, khai thác những tài nguyên tự nhiên và nhân tạo nhằm thoả mãn những nhu cầu của con ngƣời. Các khái niệm về MT rất phong phú và đa đạng. Tuy nhiên, trong phạm vi đề tài này, thuật ngữ “Môi trƣờng” đƣợc hiểu theo khái niệm MT tƣơng đối rõ ràng và đầy đủ tại Điều 1 “Luật bảo vệ Môi trƣờng” của Việt Nam ban hành tháng 1 năm 1994 nhƣ sau: “Môi trường bao gồm toàn bộ các yếu tố tự nhiên, các yếu tố vật chất nhân tạo có quan hệ mật thiết với nhau, bao quanh con người, có ảnh hưởng tới đời sống, sản xuất, sự tồn tại và phát triển của con người và thiên nhiên”. b. Bảo vệ môi trường F.Ănghen đã nói “Bản thân con người là sản phẩm của tự nhiên, con người tồn tại trong môi trường tự nhiên và cùng phát triển với môi trường tự 6 nhiên đó”. Do đó, BVMT là yêu cầu cấp thiết của con ngƣời, cho con ngƣời và vì con ngƣời. Khái niệm “Bảo vệ môi trƣờng” đƣợc luật “Bảo vệ môi trƣờng” của Việt Nam, 1993, ghi rõ : “Bảo vệ môi trường là những hoạt động giữ gìn cho môi trường trong lành, sạch đẹp, cải thiện môi trường, đảm bảo cân bằng sinh thái, ngăn chặn, khắc phục những hậu quả xấu do con người và thiên nhiên gây ra cho môi trường, khai thác, sử dụng hợp lí và tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên” Nhƣ vậy, BVMT không hạn chế quá trình phát triển kinh tế - xã hội mà chính là đảm bảo hiệu quả kinh tế - xã hội cao hơn, đồng thời bảo vệ đƣợc chất lƣợng cuộc sống của mỗi chúng ta. Ngƣợc lại, chúng ta phải phát triển kinh tế xã hội mà không tàn phá, huỷ hoại môi trƣờng thiên nhiên, không giảm thiểu tiềm năng tƣơng lai, bảo vệ môi trƣờng sống và nâng cao không ngừng chất lƣợng cuộc sống. c. Giáo dục môi trường Theo các tác giả nhƣ Abe (1980), Kirk (1980) thì thuật ngữ “giáo dục môi trƣờng” (Environmental) lần đầu tiên xuất hiện trên thế giới vào năm 1948. Trong Luật giáo dục Môi trƣờng của Mĩ (1970), GDMT đƣợc định nghĩa nhƣ sau: “GDMT là quá trình giúp cho người học hiểu được mối quan hệ giữa con người với môi trường tự nhiên và môi trường xã hội bao quanh, nhận thức được các vấn đề dân số, ô nhiễm, bảo toàn thiên nhiên, kĩ thuật, phát triển đô thị và nông thôn… có ảnh hưởng đến môi trường con người như thế nào”. Tại hội thảo “Giáo dục môi trƣờng trong chƣơng trình của trƣờng học” của IUCN (Hiệp hội Quốc tế về Tự nhiên và Tài nguyên thiên nhiên) năm 1970, giáo dục môi trƣờng đƣợc định nghĩa nhƣ sau: “GDMT là một quá trình hình thành những nhận thức, hiểu biết về mối quan hệ qua lại giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội bao quanh con người. Hơn nữa, giáo dục môi trường cũng đòi hỏi hình thành ở người học khả năng quyết định và những hành động liên quan tới chất lượng môi trường”. Trong tài liệu của Dự án GDMT do Bộ giáo dục – Đào tạo và Chƣơng trình Môi trƣờng của Liên hợp quốc thực hiện, giáo dục môi trƣờng đƣợc định 7 nghĩa nhƣ sau: “GDMT là một quá trình tác động thường xuyên qua đó con người nhận thức được môi trường của họ và thu được kiến thức, giá trị, kĩ năng, kinh nghiệm cùng quyết tâm hành động để giải quyết các vấn đề môi trường hiện tại và tương lai, đáp ứng các yêu cầu của các thế hệ hiện tại mà không vi phạm khả năng đáp ứng các nhu cầu của các thế hệ tương lai" Nhƣ vậy, GDMT là một bộ phận trong việc giáo dục nhân cách con ngƣời mới. Thực chất của GDMT là hình thành văn hoá sinh thái cho thế hệ trẻ, cụ thể đó là: về mặt tri thức, phải từng bƣớc làm cho học sinh nắm đƣợc những tri thức cơ sở của sinh thái học. Về niềm tin và hành vi BVMT, ở đây có nghĩa là chỉ cho mỗi cá nhân thấy rằng mỗi việc làm của họ đều ảnh hƣởng tốt hoặc xấu đến môi trƣờng và họ có nghĩa vụ giữ gìn, bảo vệ và cải thiện môi trƣờng cho hôm nay và cho thế hệ mai sau bằng những hành động cụ thể. Mục đích cuối cùng của GDMT chính là để bảo vệ môi trƣờng. 1.1.1.2. Giáo dục môi trường trong trường tiểu học a. Vị trí, vai trò của GDMT đối với học sinh tiểu học Từ hàng chục năm nay, chúng ta đã bằng cách này hay cách khác, bằng con đƣờng này hay con đƣờng khác, bằng phƣơng tiện này hay phƣơng tiện khác, đã cố gắng bảo vệ môi trƣờng, song kết quả còn nhiều hạn chế. Có lẽ, chính thực trạng môi trƣờng hiện nay buộc chúng ta phải có nhiều cách làm mới, nghĩa là chúng ta không thể chỉ dừng lại ở mức độ bảo vệ môi trƣờng về mặt kĩ thuật mà phải đặt ra vấn đề ý thức trách nhiệm và tình cảm vì môi trƣờng, bởi ý thức và tình cảm vì môi trƣờng sẽ giúp con ngƣời tự giác, tích cực bảo vệ môi trƣờng bằng mọi cách. Để đạt đƣợc điều này, chúng ta phải thực hiện hàng loạt các biện pháp, trong đó GDMT đƣợc coi là một trong các biện pháp có hiệu quả nhất. GDMT cần thiết cho mọi thành phần trong xã hội và là cơ sở cho mọi hoạt động bảo vệ môi trƣờng. Thông qua GDMT để cung cấp cho mỗi cá nhân một năng lực biết suy xét và xử lí thông tin dựa trên khía cạnh sinh thái, thẩm mĩ và đạo đức. Điều quan trọng hơn, GDMT thúc đẩy mạnh mẽ sự thay đổi hành vi, giúp chúng ta biết quyết định và biết tham gia bảo vệ môi trƣờng một cách tự giác và tích cực. 8 Học sinh tiểu học, lứa tuổi dễ tiếp thu những định hƣớng giá trị mới, giàu cảm xúc, đó là một thuận lợi cơ bản để xây dựng ở các em tình yêu thiên nhiên, trân trọng và tha thiết bảo vệ môi trƣờng. Đồng thời trẻ ở lứa tuổi này có tính tích cực cao, dễ hƣng phấn, hiếu động, nghịch ngợm, nếu không đƣợc giáo dục về môi trƣờng một cách nghiêm túc và đầy đủ thì có thể chính các em sẽ trở thành những kẻ phá hoại môi trƣờng một cách vô ý thức hoặc có ý thức. Thực tế đã cho thấy GDMT cho thế hệ trẻ một cách có hiệu quả nhất là thông qua hệ thống trƣờng học, vì trƣờng học có khả năng thực hiện chƣơng trình học tập theo khuôn khổ chính quy, có cấu trúc và đƣợc hỗ trợ chính thức. b. Các nguyên tắc GDMT ở trường tiểu học Việc đƣa GDMT vào các môn văn hoá ở trƣờng học cần tuân thủ những nguyên tắc nhất định sau: - GDMT đƣợc lồng ghép vào tất cả các môn học nhƣng không làm thay đổi chƣơng trình và quỹ thời gian của môn học, nhằm trang bị cho học sinh một hệ thống kiến thức tƣơng đối đầy đủ về môi trƣờng cũng nhƣ các phƣơng pháp bảo vệ môi trƣờng (dựa vào đặc thù của từng môn học mà đƣa nội dung GDMT vào ở các mức độ phù hợp). - Nội dung GDMT phải đƣợc đƣa vào chƣơng trình dạy học của toàn bộ hệ thống giáo dục chính quy và không chính quy. - Nội dung GDMT phải ƣu tiên khai thác tình hình môi trƣờng địa phƣơng và của đất nƣớc cùng với những biện pháp ngăn ngừa những tác động xấu tới môi trƣờng đó. - Nội dung và phƣơng pháp GDMT phải phù hợp với mục tiêu dạy học của trƣờng tiểu học và đặc điểm của học sinh theo các lứa tuổi khác nhau. - Ở bậc tiểu học: nội dung GDMT có thể đƣợc đề cập thông qua các chủ đề nhƣ: khí hậu, nƣớc, không khí, thực vật, tăng trƣởng dân số, con ngƣời và động vật… c. Mục tiêu GDMT ở trường tiểu học Dựa trên đặc điểm lứa tuổi, trình độ nhận thức và khả năng hành động của từng cấp học theo tiêu chuẩn quan trọng là “hành động tích cực của cá nhân và tập thể trong việc cải thiện chất lƣợng môi trƣờng”, các nhà nghiên cứu về 9 GDMT đã đƣa ra những mục tiêu cụ thể trong GDMT mà học sinh tiểu học cần đạt đƣợc nhƣ sau: - Trang bị hệ thống những kiến thức cơ bản ban đầu về môi trƣờng phù hợp với độ tuổi và tâm sinh lý cho học sinh. Cụ thể: + Có những hiểu biết cơ bản ban đầu về tự nhiên, về môi trƣờng. + Nhận thức đƣợc mối quan hệ khăng khít, tác động lẫn nhau giữa con ngƣời với môi trƣờng tự nhiên và xã hội xung quanh. - Trang bị cho học sinh những kĩ năng và hành vi tích cực đối với môi trƣờng. + Kĩ năng đánh giá những tác động của con ngƣời tới tự nhiên, dự đoán đƣợc những hậu quả của những tác động đó. + Kĩ năng đề ra cách giải quyết đúng, những biện pháp nhằm bảo vệ và cải thiện môi trƣờng. + Kĩ năng phổ biến những tƣ tƣởng và thái độ quan tâm tới môi trƣờng. - Hình thành ý thức, thái độ quan tâm, có trách nhiệm đối với môi trƣờng. Cụ thể: + Từng bƣớc bồi dƣỡng cho học sinh lòng yêu quý thiên nhiên, tình cảm trân trọng tự nhiên, tha thiết muốn bảo vệ môi trƣờng. + Có ý thức về tầm quan trọng của môi trƣờng trong sạch đối với sức khoẻ con ngƣời, phát triển thái độ tích cực đối với môi trƣờng, không khoan nhƣợng với thái độ và việc làm gây ảnh hƣởng tới môi trƣờng. + Có ý thức tuyên truyền, vận động mọi ngƣời cùng tham gia bảo vệ môi trƣờng sống. + Tham gia tích cực và có hiệu quả vào các hoạt động giữ gìn vệ sinh, bảo đảm sự trong sạch của môi trƣờng sống, bảo tồn và phát triển nguồn tài nguyên. Nhƣ vậy, “GDMT trong nhà trƣờng phổ thông nhằm đạt đến mục đích cuối cùng là: mỗi trẻ đƣợc trang bị một ý thức trách nhiệm đối với sự phát triển bền vững của trái đất, một khả năng đánh giá vẻ đẹp của thiên nhiên và một giá trị nhân cách đƣợc khắc sâu bởi một nền tảng đạo lí về môi trƣờng” (Bộ Giáo dục và Đào tạo, Dự án Quốc gia VIE/95/014. Các hƣớng dẫn chung về giáo dục môi trƣờng dành cho ngƣời đào tạo giáo viên trƣờng Tiểu học, tr.24). 10 d. Nhiệm vụ GDMT ở trường tiểu học Giáo dục môi trƣờng là một quá trình nâng cao nhận thức, rèn luyện kĩ năng, hình thành thái độ và hành vi đúng đắn cho học sinh đối với môi trƣờng, do đó nó có nhiệm vụ: - Làm cho học sinh hiểu biết về môi trƣờng nói chung và môi trƣờng Việt Nam nói riêng, nhận thức rõ mối quan hệ khăng khít với sự tác động tƣơng hỗ giữa con ngƣời với các yếu tố của môi trƣờng và tầm quan trọng của môi trƣờng đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội loài ngƣời. - Trang bị cho học sinh một số biện pháp và kĩ năng bảo vệ môi trƣờng để họ có thể thực hành các nhiệm vụ bảo vệ môi trƣờng ở địa phƣơng. - Trên có sở những hiểu biết, giáo dục cho học sinh ý thức quan tâm thƣờng xuyên đến môi trƣờng, dần dần hình thành lòng yêu thiên nhiên, muốn đƣợc bảo vệ môi trƣờng sống, các phong cảnh đẹp và cuối cùng là làm cho việc bảo vệ môi trƣờng trở thành phong cách, nếp sống của học sinh. 1.1.2. Hoạt động ngoại khoá ở trƣờng tiểu học 1.1.2.1 Khái niệm Hoạt động ngoại khoá đƣợc hiểu là một hình thức tổ chức học tập ngoài lớp có tổ chức, có kế hoạch có phƣơng hƣớng xác định; không bắt buộc trong chƣơng trình, đƣợc học sinh tiến hành theo nguyên tắc tự nguyện dƣới sự điều khiển, hƣớng dẫn của giáo viên nhằm bổ sung, củng cố, nâng cao những kiến thức, kĩ năng học tập về môi trƣờng và bảo vệ môi trƣờng đã đƣợc học trong chƣơng trình chính khoá. Với cách hiểu nhƣ trên, hoạt động ngoại khoá đƣợc xem là một hình thức tổ chức dạy học quan trọng, là một trong những con đƣờng để thực hiện đổi mới phƣơng pháp dạy học theo định hƣớng: “phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc điểm từng lứa tuổi, môn học; bồi dƣỡng phƣơng pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức đó vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”. Nhƣ vậy, việc học tập trên lớp và học tập ngoài lớp là hai bộ phận hữu cơ hợp thành một thể thống nhất trong quá trình thực hiện mục tiêu giáo dục của 11 nhà trƣờng phổ thông. Các hình thức tổ chức học tập ngoại khoá phải đƣợc đặt trong mối quan hệ biện chứng với học tập chính khoá. 1.1.2.2 Vai trò của các hoạt động ngoại khoá trong nhà trường tiểu học Các hoạt động ngoại khoá GDMT góp phần hình thành tinh thần trách nhiệm, ý thức gắn bó với tập thể ở học sinh. Thông qua các hoạt động ngoại khoá, học sinh sẽ hoà nhập vào môi trƣờng, vào cuộc sống tập thể một cách vui vẻ, tự nguyện và tự tin, có hứng thú học tập và có lòng yêu thiên nhiên, yêu quê hƣơng, đất nƣớc. Đó là những tiền đề quan trọng để rèn luyện các em trở thành những con ngƣời lao động mới, đáp ứng mục tiêu giáo dục hiện nay. Đặc biệt, trong quá trình tham gia ngoại khoá GDMT, tính độc lập và sáng tạo của học sinh đƣợc phát huy, các kĩ năng làm việc độc lập hay tập thể đƣợc rèn luyện. Nhƣ vậy, hoạt động ngoại khoá sẽ phát huy đƣợc tính tích cực, tự giác, chủ động và sáng tạo của học sinh, bồi dƣỡng phƣơng pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tế để các em có thể tham gia các hoạt động bảo vệ môi trƣờng ở địa phƣơng. Với vai trò to lớn nhƣ trên, nếu ngƣời giáo viên tổ chức tốt đƣợc các hoạt động ngoại khoá GDMT cho học sinh thì có thể tạo nên chiếc cầu nối, sự liên kết chặt chẽ giữa lí thuyết và thực hành, giữa những kiến thức GDMT trong sách vở với những hoạt động thực tiễn bảo vệ môi trƣờng trong đời sống xã hội. Nhƣ vậy, hoạt động ngoại khóa là một hình thức dạy học mang tính tích hợp cao, có tác dụng phát triển ở học sinh không chỉ kiến thức mà còn rèn luyện kĩ năng, phát triển thái độ và hành vi tích cực đối với môi trƣờng. 1.1.2.3. Đặc điểm của hoạt động ngoại khoá GDMT Hoạt động ngoại khoá GDMT đƣợc phân biệt với các hình thức tổ chức dạy học khác dựa trên những đặc điểm chủ yếu sau: - Là hoạt động ngoài giờ lên lớp, không đƣợc quy định trong chƣơng trình chính khoá. - Là hoạt động tự nguyện cá nhân hay một nhóm học sinh có cùng hứng thú, sở thích, mối quan tâm về một vấn đề nào đó của nội dung học tập, không phân biệt học sinh giỏi hay yếu kém. 12 - Giáo viên không trực tiếp tham gia cùng học sinh mà là ngƣời hƣớng dẫn, tổ chức, tƣ vấn hay chỉ đạo, điều khiển các buổi hoạt động ngoại khoá này. - Nội dung hoạt động ngoại khoá thƣờng liên quan tới nội dung đã đƣợc học tập trên lớp, phù hợp với hoàn cảnh từng địa phƣơng và đặc điểm của đối tƣợng tham gia. - Không tổ chức kiểm tra, đánh giá kết quả hoạt động ngoại khoá của học sinh bằng điểm số mà đánh giá dựa trên các yếu tố sau: + Sản phẩm của buổi hoạt động ngoại khoá. + Tính tích cực và tự lực sáng tạo của học sinh. Những kết quả này phải đƣợc tiến hành công khai, cho học sinh có cơ hội tự đánh giá mình, đánh giá bạn. Giáo viên tuy không cho điểm nhƣng cần có hình thức động viên, khích lệ kịp thời nhƣ biểu dƣơng, tặng phần thƣởng… 1.1.3. Mục tiêu của môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3. - Sau khi học xong môn TNXH lớp 3, học sinh sẽ: + Biết tên, chức năng và biết giữ vệ sinh các cơ quan hô hấp, tuần hoàn, bài tiết nƣớc tiểu và thần kinh. Biết tên và cách phòng tránh một số bệnh thƣờng gặp ở cơ quan hô hấp, tuần hoàn và bài tiết nƣớc tiểu. + Biết mối quan hệ họ hàng nội ngoại. Biết phòng tránh cháy khi ở nhà. Biết đƣợc những hoạt động chủ yếu của nhà trƣờng và giữ an toàn khi ở trƣờng. Biết tên một số cơ quan hành chính, văn hoá, giáo dục, y tế và một số hoạt động thông tin liên lạc, nông nghiệp, công nghiệp, thƣơng mại ở tỉnh (thành phố) nơi học sinh ở. Biết một số quy tắc đối với ngƣời đi xe đạp. Biết về cuộc sống trƣớc kia và hiện nay ở địa phƣơng và giữ vệ sinh môi trƣờng. + Biết đƣợc sự đa dạng, phong phú của thực vật và động vật; chức năng của thân, rễ, lá, hoa, quả đối với đời sống của cây và ích lợi đối với con ngƣời. Biết vai trò của Mặt Trời đối với Trái Đất và đời sống con ngƣời; vị trí và sự chuyển động của Trái Đất trong hệ Mặt Trời; sự chuyển động của Mặt Trăng quanh Trái Đất; hình dạng và đặc điểm bề mặt Trái Đất; biết ngày đêm, năm tháng, các mùa. 13 - Về vấn đề hình thành và phát triển những thái độ và hành vi, mục tiêu môn TNXH chỉ rõ: + Có ý thức thực hiện các quy tắc giữ vệ sinh, an toàn cho bản thân, gia đình và cộng đồng. + Yêu thiên nhiên, gia đình, trƣờng học và quê hƣơng. Với mục tiêu giáo dục nhƣ trên, ta nhận thấy môn TNXH, đặc biệt là môn TNXH lớp 3 là môn học có rất nhiều nội dung GDMT gắn liền với tự nhiên và xã hội đƣợc lồng ghép. Có thể hiểu các em đƣợc học môn TNXH chính là đƣợc học về tự nhiên, học về cuộc sống đang hàng ngày, hàng giờ diễn ra xung quanh các em. Nhƣ vậy, để đạt đƣợc mục tiêu GDMT qua môn TNXH cho học sinh lớp 3, việc dạy học kết hợp nội khoá và ngoại khoá là hết sức hiệu quả và thực sự cần thiết nhằm phát huy đƣợc hết những ƣu điểm của nội dung chƣơng trình và đạt đƣợc mục tiêu giáo dục đã đề ra. 1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN 1.2.1. Nhận thức và hành vi của học sinh tiểu học về môi trƣờng và bảo vệ môi trƣờng Dựa trên những phiếu điều tra tôi thu đƣợc về nhận thức và hành vi, sự tƣơng quan giữa nhận thức và hành vi, tôi tiến hành đánh giá kết quả thu đƣợc theo 3 vấn đề chính: Mức độ tiếp nhận những thông tin về vấn đề môi trƣờng và bảo vệ môi trƣờng; Khả năng nhận thức về trách nhiệm và các biện pháp bảo vệ môi trƣờng; Nhận thức, thái độ, hành vi bảo vệ môi trƣờng của học sinh tiểu học. - Về mức độ tiếp nhận những thông tin về vấn đề môi trường và bảo vệ môi trường: Kết quả điều tra cho thấy: 75.19% học sinh đƣợc điều tra thƣờng xuyên đƣợc nghe những lời nhắc nhở về BVMT. Đây là con số khá cao nói lên mức độ quan tâm của gia đình, nhà trƣờng và xã hội (các phƣơng tiện thông tin đại chúng: đài, báo, tivi…) đối với việc giáo dục nhận thức và hành vi BVMT cho trẻ. Tiếp đó, tôi nghiên cứu về những nguồn mà học sinh thƣờng đƣợc nghe nhắc nhở về BVMT. “Thầy cô” và “bài học” là nguồn nhắc nhở BVMT đƣợc 14