Tài liệu Giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông qua dạy học địa lí 12 ở tỉnh điện biên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ DUNG GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG QUA DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 Ở TỈNH ĐIỆN BIÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2020 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ DUNG GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG QUA DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 Ở TỈNH ĐIỆN BIÊN Ngành: Lý luận và Phương pháp dạy học môn Địa lý Mã ngành: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. DƯƠNG QUỲNH PHƯƠNG THÁI NGUYÊN - 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận văn này là kết quả nghiên cứu của cá nhân tôi. Các số liệu và tài liệu được trích dẫn trong luận văn là trung thực. Kết quả nghiên cứu này không trùng với bất cứ công trình nào đã được công bố trước đó. Tôi chịu trách nhiệm với lời cam đoan của mình. Thái Nguyên, tháng 9 năm 2020 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Dung i LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thiện luận văn, tác giả đã nhận được sự động viên, khuyến khích và tạo điều kiện giúp đỡ nhiệt tình từ nhiều thầy cô, đồng nghiệp và bạn bè. Trước hết, tác giả luận văn xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc PGS. TS Dương Quỳnh Phương - người trực tiếp hướng dẫn khoa học đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ, góp ý, định hướng cho tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài luận văn này. Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn các thầy,cô giáo trong khoa Địa lí, trường Đại học sư phạm - Đại học Thái Nguyên; phòng đào tạo, thư viện nhà trường, thư viện tỉnh Điện biên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp tác giả hoàn thành luận văn này. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè đã luôn cổ vũ, động viên trong suốt thời gian nghiên cứu đề tài. Do thời gian hạn hẹp nên luận văn không thể tránh khỏi những hạn chế. Kính mong các thầy cô, các nhà khoa học, những người quan tâm đến đề tài cho ý kiến đóng góp để tác giả thực hiện tốt hơn nữa trong những nghiên cứu tiếp theo. Xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, Ngày tháng Tác giả Nguyễn Thị Dung ii năm 2020 MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................................ vi DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU .............................................................................vii DANH MỤC CÁC HÌNH ....................................................................................... viii MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ...................................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ...................................................................................... 2 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài .......................................................... 4 4. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu ............................................................................. 4 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ................................................................. 5 6. Những đóng góp của đề tài ..................................................................................... 8 NỘI DUNG ................................................................................................................. 9 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ............ 9 1.1. Cơ sở lý luận ........................................................................................................ 9 1.1.1. Các khái niệm .................................................................................................... 9 1.1.2. Mục đích của giáo dục hướng nghiệp ............................................................. 14 1.1.3. Phương pháp và hình thức tổ chức hoạt động hướng nghiệp ......................... 13 1.1.4. Nhiệm vụ và ý nghĩa của giáo dục hướng nghiệp ........................................... 17 1.1.5. Các con đường hướng nghiệp ......................................................................... 18 1.1.6. Hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm ở trường phổ thông ....................... 20 1.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................... 26 1.2.1. Kinh nghiệm giáo dục hướng nghiệp và phân luồng học sinh trung học ở một số nước trên thế giới .......................................................................................... 26 1.2.3. Thực trạng về tổ chức hoạt động trải nghiệm để hướng nghiệp cho học sinh THPT ................................................................................................................. 35 1.2.4. Đặc điểm tâm sinh lý và trình độ nhận thức của học sinh lớp 12 ở tỉnh Điện Biên .................................................................................................................. 36 Tiểu kết chương 1...................................................................................................... 37 iii Chương 2. THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC CÁC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM QUA MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 ĐỂ HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH Ở CÁC TRƯỜNG THPT TỈNH ĐIỆN BIÊN .......................................... 38 2.1. Nguyên tắc, yêu cầu và quy trình của việc thiết kế hoạt động trải nghiệm để hướng nghiệp môn Địa lí ...................................................................................... 38 2.1.1. Nguyên tắc, yêu cầu của việc thiết kế hoạt động trải nghiệm môn địa lí.............. 38 2.1.2. Nguyên tắc và yêu cầu đối với việc thiết kế giáo dục hướng nghiệp trong dạy học Địa lí 12 THPT ............................................................................................ 40 2.1.3. Quy trình thiết kế hoạt động giáo dục trải nghiệm ......................................... 40 2.2. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của địa lí Việt Nam trong chương trình lớp 12 ......................................................................................................................... 41 2.2.1. Vị trí ................................................................................................................ 41 2.2.2. Mục tiêu .......................................................................................................... 42 2.2.3. Nội dung cơ bản của Địa lí Việt Nam trong chương trình lớp 12 .................. 43 2.3. Xác định nội dung chương trình môn địa lí lớp 12 có thể thiết kế các hoạt động giáo dục hướng nghiệp ..................................................................................... 43 2.4. Lựa chọn nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm để hướng nghiệp cho học sinh trong chương trình Địa lí 12 ............. 46 2.5. Thiết kế và tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong giờ nội khóa để hướng nghiệp cho học sinh tại các trường THPT tỉnh Điện Biên............................. 49 2.5.1. Các hoạt động trải nghiệm để hướng nghiệp trong giờ nội khóa .................... 49 2.5.2. Thiết kế kế hoạch dạy học .................................................................................. 50 2.6. Thiết kế một số hoạt động trải nghiệm để giáo dục hướng nghiệp cho học sinh ở tỉnh điện biên trong giờ ngoại khóa................................................................ 59 2.6.1. Các hoạt động trải nghiệm trong giờ ngoại khóa ............................................ 59 2.6.2. Thiết kế một số hoạt động trải nghiệm để hướng nghiệp ............................... 60 2.7. Nhận định chung về việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm để hướng nghiệp cho học sinh thông qua thực tế ở tỉnh Điện Biên .......................................... 73 Tiểu kết chương 2...................................................................................................... 75 iv Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .............................................................. 76 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm ................................................................... 76 3.1.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................................... 76 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm .................................................................................... 76 3.2. Nguyên tắc tiến hành thực nghiệm..................................................................... 77 3.3. Phương pháp và phương pháp đánh giá thực nghiệm ........................................ 78 3.3.1. Phương pháp thực nghiệm .............................................................................. 78 3.3.2. Phương pháp đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................... 79 3.4. Tổ chức thực nghiệm.......................................................................................... 79 3.4.1. Chọn bài thực nghiệm ..................................................................................... 79 3.4.2. Chọn trường .................................................................................................... 80 3.4.3. Chọn lớp .......................................................................................................... 80 3.4.4. Chọn giáo viên ................................................................................................ 81 3.4.5. Thời gian thực nghiệm .................................................................................... 81 3.5. Nội dung thực nghiệm ........................................................................................ 81 3.6. Kết quả thực nghiệm .......................................................................................... 83 3.6.1. Kết quả định lượng .......................................................................................... 83 3.6.2. Kết quả định tính ............................................................................................. 87 Tiểu kết chương 3...................................................................................................... 90 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................ 91 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 95 v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Stt Chữ viết tắt Cụm từ đầy đủ 1 DLST 2 GD&ĐT 3 GV Giáo viên 4 HĐ Hoạt động 5 HN Hướng nghiệp 6 HS Học sinh 7 KT-XH Kinh tế xã hội 8 NXB Nhà xuất bản 9 PPDH Phương pháp dạy học 10 SGK Sách giáo khoa 11 THPT Trung học phổ thông 12 TN 13 TNHN Du lịch sinh thái Giáo dục và đào tạo Thực nghiệm Trải nghiệm hướng nghiệp vi DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Kết quả nhận thức của giáo viên về các hình thức của phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm hướng nghiệp ............................... 31 Bảng 1.2. Kết quả đánh giá của giáo viên về mức độ ảnh hưởng tới việc lựa chọn nghề nghiệp của học sinh .............................................................. 32 Bảng 1.3. Kết quả khảo sát học sinh về các hình thức tổ chức hoạt động hướng nghiệp ......................................................................................... 33 Bảng 1.4. Số liệu một số vấn đề nhận thức của học sinh về hướng nghiệp .................. 34 Bảng 2.1. Nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm để hướng nghiệp cho học sinh trong chương trình địa lí 12............................... 46 Bảng 3.1. Bảng phân phối điểm các bài kiểm tra các lớp TN và ĐC của 4 trường thực nghiệm ............................................................................... 85 Bảng 3.2. Bảng phân phối tần suất tổng điểm các bài kiểm tra ở các lớp TN và ĐC ..................................................................................................... 85 vii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Mối quan hệ giữa các khâu trong giáo dục hướng nghiệp .................11 Biểu đồ 3.1. Phân phối tần suất tổng điểm các bài kiểm tra ở các lớp TN ..................86 Biểu đồ 3.2. Phân phối tần suất tổng điểm các bài kiểm tra ở các lớp ĐC ................86 viii MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong những năm gần đây, ngành Giáo dục và Đào tạo đang tích cực triển khai công tác đổi mới phương pháp dạy học, nhằm đáp ứng những đòi hỏi mới của sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội, đưa những thành tựu mới nhất về khoa học giáo dục vào trong các nhà trường nhằm“Phát triển toàn diện cho người học về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ, kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo; hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa và trách nhiệm công dân; chuẩn bị cho người học tiếp tục học chương trình giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp hoặc tham gia lao động, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc". [30. Điều 29]. Do đó trên cơ sở những tinh hoa của phương pháp dạy học truyền thống, giáo dục phải tích cực, chủ động đổi mới phương pháp dạy học nhằm không ngừng nâng cao chất lượng dạy học. Mỗi môn học với đặc trưng của mình đều phải góp phần đào tạo thế hệ trẻ, đóng góp cụ thể vào việc thực hiện mục tiêu của sự nghiệp giáo dục và đào tạo. Trong đó, Địa lí là một môn học có vai trò rất quan trọng trong việc thực hiện mục tiêu chung của giáo dục phổ thông. Những năm gần đây, các trường THPT đã có nhiều cố gắng triển khai hoạt động giáo dục hướng nghiệp và bước đầu đạt được thành tựu nhất định. Tuy nhiên, đứng trước quá trình đổi mới căn bản toàn diện giáo dục; thực hiện đổi mới chương trình giáo dục phổ thông thì công tác giáo dục hướng nghiệp thông qua giảng dạy các môn văn hóa theo tinh thần giáo dục kỹ thuật tổng hợp chưa có sự chỉ đạo thống nhất và chặt chẽ, do vậy cần được các trường THPT chú trọng và đổi mới hơn nữa. Hiện nay, đại đa số ở các trường phổ thông, cách thức tổ chức hoạt động giáo dục hướng nghiệp chưa đa dạng, học sinh chưa thực sự hứng thú với hoạt động hướng nghiệp. Nội dung hướng nghiệp còn chung chung, chưa thiết thực với học sinh, chưa đi sâu vào việc giúp học sinh giải quyết những thắc mắc khi các em chọn nghề, chưa cập nhật với thay đổi nghề nghiệp trong thực tiễn. Vấn đề đặt ra là cần có những giải pháp giúp HS THPT hướng nghiệp hiệu quả tạo ra một nguồn nhân lực chất lượng cao đảm bảo cho kinh tế đất nước, cũng như tận dụng cơ hội dân số vàng ở giai đoạn Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Từ 1 những lí do nêu trên với mong muốn đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả các bài dạy Địa lí, góp phần giáo dục hướng nghiệp cho học sinh, tôi quyết định chọn đề tài “Giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông qua dạy học Địa lí lớp 12 ở tỉnh Điện Biên” để làm luận văn thạc sĩ. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 2.1. Trên thế giới Giáo dục hướng nghiệp đã được quan tâm, nghiên cứu bởi nhiều nhà khoa học trên thế giới. Nhưng những nghiên cứu sâu vấn đề tích hợp GDHN trong môn học ở trường THPT thì không có nhiều. Một trong những nghiên cứu đã đề cập đến vấn đề tích hợp GDHN được đăng bởi Dora Grote, GCDFi đã đề cập đến bốn cách tích hợp GDHN vào dạy học: (1). Kết nối nội dung học GDHN với kinh nghiệm làm việc thực tế. (2). Tạo ra môi trường để HS được chia sẻ cùng nhau. (3). GDHN là một phần nội dung trong các cuộc hội thảo được tổ chức tại trường. (4). Kết nối HS với thực tế. Cuốn: “Teachers and Careers’" của Tristram Hooley, A.G. Watts, David Andrews (2015), Trung tâm nghiên cứu hướng dẫn quốc tế - Trường ĐH Derby đã đề cập đến ý nghĩa của GDHN, các khái niệm và công việc của GV trong trường học đối với GDHN, các khóa học liên quan đến GDHN trong trường học,... Magumi Nishino ở Viện nghiên cứu giáo dục Nhật Bản đã nghiên cứu vấn đề bồi dưỡng tri thức và những kĩ năng cơ bản của những ngành nghề cần thiết cho học sinh phổ thông. Theo tác giả, học sinh trung học phải được: “Bồi dưỡng tri thức và kĩ năng cơ bản của ngành nghề cần thiết trong xã hội, có thái độ tôn trọng đối với lao động và có khả năng lựa chọn ngành nghề tương lai phù hợp với mỗi cá nhân’". Ở Đức, Các công trình nghiên cứu của các nhà sư phạm ở Viện Hàn lâm Khoa học Giáo dục - Cộng hòa Dân chủ Đức (cũ) như: Heiz Frankiewiez, Bernd Rothe, Ulrich Viets, B.Germer, K.Jaritr, D.Marschneider đã đề cập đến các vấn đề cơ sở khoa học sư phạm của tổ chức hoạt động dạy học lao động nghề nghiệp của học sinh. Ở Hoa Kỳ, hướng nghiệp được tiến hành khá sớm, từ bậc tiểu học. Ở bậc THPT, HS lớp 12 phải xác định rõ nghề nghiệp sau khi tốt nghiệp, hiểu về cách thức gia nhập giáo dục bậc cao hơn và tiếp cận với thế giới nghề nghiệp, các em được khuyến khích thực tập, làm thêm,... 2 Các nghiên cứu của các tác giả ở các nước trên thế giới quan tâm, nghiên cứu, đề cập đến tổ chức GDHN cho HS làm sao để HS đạt hiệu quả cao nhất trong việc lựa chọn nghề, tăng sự hiểu biết của bản thân về thế giới nghề nghiệp để tiếp cận nhiều hơn với các nghề, qua đó có sự lựa chọn nghề đúng đắn hơn; song tất cả các nghiên cứu trên chưa đi sâu vào nghiên cứu vấn đề tích hợp GDHN vào các môn học ở trường THPT. Một số tác giả đã đưa vào tích hợp GDHN ở môn công nghệ, còn các môn học khác hầu như chưa có. 2.2. Ở Việt Nam Từ cuối những năm 60 của thế kỷ XX, nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên cứu GDHN. Ngày 19 tháng 3 năm 1981, Chính phủ ban hành quyết định 126/CP về “Công tác hướng nghiệp và sử dụng hợp lý học sinh các cấp phổ thông cơ sở, phổ thông trung học tốt nghiệp ra trường" đã khẳng định mục tiêu của GDHN là giúp học sinh định hướng, chọn nghề phù hợp với hứng thú, nguyện vọng, năng lực và hoàn cảnh của bản thân và đáp ứng được sự phát triển của các ngành nghề trong xã hội. Trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học, từ năm 1979 đến năm 1981, tại viện Khoa học dạy nghề, Tổng cục dạy nghề, các tác giả Đặng Danh Ánh, Phạm Đức Quang, Phạm Ngọc Anh, Đỗ Thị Hòa đã tiến hành nghiên cứu với các đề tài: Nguyện vọng học nghề của học sinh phổ thông; Phân luồng học sinh sau trung học; Hứng thú nghề, tư vấn nghề và tuyển chọn nghề trong trường nghề... Các công trình này, đã đề cập đến nhiều khía cạnh của GDHN như: Tư vấn nghề nghiệp cho học sinh phổ thông, các phương thức giáo dục kĩ thuật và hướng nghiệp trong trường phổ thông. Trong chương trình giáo dục phổ thông được ban hành tháng 12/2018, giáo dục hướng nghiệp được thực hiện thông qua tất cả các môn học và hoạt động giáo dục, tập trung ở các môn Công nghệ, Tin học, Nghệ thuật, Giáo dục công dân ở cấp trung học cơ sở, các môn học ở cấp trung học phổ thông và Hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp cùng với nội dung giáo dục của địa phương. Các đề tài nghiên cứu GDHN tích hợp trong môn Địa lí còn rất ít như: bài viết đăng trên Kỉ yếu hội thảo khoa học của Viện nghiên cứu Sư phạm, trường Đại học Sư phạm Hà Nội của tác giả: Ngô Thị Hải Yến và Hà Văn Thắng với tiêu đề: “Khả năng tích hợp nội dung hướng nghiệp trong dạy - học môn Địa lí lớp 12 - THPT" [36]. 3 Như vậy, có thể thấy, các nghiên cứu trong và ngoài nước đã đề cập và giải quyết được rất nhiều các vấn đề của GDHN như: Tính tất yếu của công tác GDHN; nội dung và phương thức triển khai GDHN; tài liệu giảng dạy phục vụ công tác GDHN; mô tả thực trạng GDHN ở Việt Nam; tiềm năng phát triển nghề nghiệp của HS,... Tuy nhiên, các nghiên cứu về tích hợp GDHN trong môn học ở trường phổ thông, đặc biệt là tích hợp trong môn Địa lí THPT còn khá ít, đặc biệt là trên địa bàn tỉnh Điện Biên hiện chưa có một công trình nghiên cứu nào, do vậy cần có các nghiên cứu sâu về vấn đề này. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lí luận và thực tiễn về giáo dục hướng nghiệp cho học sinh, đề tài tập trung thiết kế một số hình thức tổ chức hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh lớp 12 qua môn địa lí theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở các trường trung học phổ thông tỉnh Điện Biên, đồng thời giúp học sinh có định hướng nghề nghiệp đúng đắn. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hóa những vấn đề lí luận và thực tiễn về giáo dục hướng nghiệp. - Thiết kế các hoạt động giáo dục hướng nghiệp tích hợp vào các bài giảng Địa lí lớp 12 gắn với các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Điện Biên. - Tổ chức cho học sinh tham gia các hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp trên địa bàn tỉnh Điện Biên. - Tổng kết, rút kinh nghiệm, đề xuất các giải pháp để tổ chức các hoạt động giáo dục hướng nghiệp qua môn Địa lí ở các trường THPT tỉnh Điện Biên. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm để khẳng định tính khả thi, đúng đắn của đề tài. 4. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: + Đưa ra các hình thức/ cách thức giáo dục hướng nghiệp cho học sinh phổ thông qua môn Địa lí lớp 12. + Hiện nay, có nhiều hình thức để giáo dục hướng nghiệp cho học sinh THPT, trong đề tài này lựa chọn hình thức tổ chức các hoạt động trải nghiệm để giáo dục hướng nghiệp cho học sinh THPT ở tỉnh Điện Biên. Do vậy, khung lí thuyết sẽ tập trung chủ yếu vào giáo dục hướng nghiệp và hoạt động trải nghiệm ở trường phổ thông. 4 - Về phạm vi: đề tài nghiên cứu được thực hiện tại các trường THPT tỉnh Điện Biên. - Về thời gian thực nghiệm: từ tháng 10/ 2019 đến tháng 6/2020 - Về chọn bài thực nghiệm: Do thời gian có hạn và phụ thuộc vào khung chương trình, kế hoạch năm học của các trường; mặt khác do ảnh hưởng của dịch Covid 19, thời gian học sinh nghỉ học nhiều, do vậy tác giả lựa chọn 2 bài thực nghiệm. + Bài 17: Lao động và việc làm (Trải nghiệm hướng nghiệm trong giờ nội khóa) + Bài 44, 45: Địa lí địa phương. Hình thức: Tổ chức hoạt động trải nghiệm hướng nghiệp; Chủ đề: Phát triển du lịch gắn với di sản văn hóa của tỉnh Điện Biên (Trải nghiệm hướng nghiệp trong giờ ngoại khóa) 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 5.1. Quan điểm nghiên cứu 5.1.1. Quan điểm hệ thống Mỗi đối tượng nghiên cứu đều là một chỉnh thể thống nhất, đồng thời nó lại là một bộ phận của một chỉnh thể, một hệ thống lớn hơn. Vì vậy, khi nghiên cứu phải đặt đối tượng nghiên cứu trong hệ thống lớn - nhỏ của nó để thấy được bản chất sâu sắc và toàn diện. Tính hệ thống trong nghiên cứu còn thể hiện ở sự thống nhất trong cách nhìn nhận,trong sự đồng bộ của hệ thống số liệu, tài liệu, đảm bảo tính hợp lý và logic của vấn đề nghiên cứu. Theo quan điểm hệ thống thì việc thiết kế và tổ chức các hoạt động giáo dục hướng nghiệp phải nằm trong cấu trúc chương trình các môn học của Bộ Giáo dục và Đào tạo và nội dung chương trình môn Địa lí. 5.1.2. Quan điểm tổng hợp Việc vận dụng quan điểm tổng hợp có ý nghĩa đặc biệt quan trọng khi nghiên cứu trong việc thiết kế và tổ chức các trong động tải nghiệm trong giảng giảng dạy địa lí. Sự phát triển sản xuất của một lĩnh vực kinh tế, một đơn vị kinh tế luôn chịu sự tác động tổng hợp của nhiều yếu tố bao gồm các yếu tố tự nhiên và kinh tế - xã hội. Các yếu tố này lại có mối quan hệ chặt chẽ với nhau tạo nên một thể thống nhất về tự nhiên và kinh tế - xã hội và tác động lớn đến sự phát triển của các ngành kinh tế, vùng kinh tế… 5 Vì vậy, khi nghiên cứu thiết kế các hoạt động giáo dục hướng nghiệp trong giảng dạy Địa lí phải dựa theo quan điểm tổng hợp, nhằm đánh giá được tác động, ảnh hưởng của các nhân tố (tự nhiên và kinh tế - xã hội), thấy được sự khác biệt lãnh thổ trong sản xuất tạo điều kiện giúp người nghiên cứu tìm ra thế mạnh và hạn chế của từng vùng để có những kế hoạch phát triển riêng cho từng vùng nhằm phát huy được lợi thế trong quá trình đầu tư phát triển. 5.1.3. Quan điểm lãnh thổ Nghiên cứu địa lí phải gắn với lãnh thổ, phải thấy được sự tương đồng, khác biệt về các yếu tố tự nhiên, kinh tế - xã hội trong cùng một lãnh thổ và sự tác động của các vùng lân cận. Việc thiết kế và tổ chức các hoạt động giáo dục hướng nghiệp phải gắn với các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Điện Biên, khu vực Tây bắc, vùng Trung du và miền núi Bắc Bộ. 5.1.4. Quan điểm phát triển bền vững Phát triển kinh tế xã hội nói chung hay bất cứ một lĩnh vực kinh tế cụ thể nào nói riêng luôn có mối quan hệ chặt chẽ với việc khai thác và sử dụng tài nguyên thiên nhiên. Vì vậy khi định hướng hướng nghiệp cho học sinh thông qua các hoạt động trải nghiệm cần phải giúp học sinh thấy được định hướng phát triển kinh tế xã hội của nước ta, cũng như tỉnh Điện Biên, đồng thời phải đánh giá tác động của chúng đến môi trường sinh thái, đảm bảo sự phát triển bền vững của thiên nhiên, cân bằng hài hòa giữa tự nhiên và phát triển kinh tế xã hội. 5.2. Phương pháp nghiên cứu 5.2.1. Nghiên cứu và tổng hợp tài liệu Nghiên cứu các tài liệu giáo dục học, tâm lí học, các công trình của các nhà khoa học giáo dục và các tài liệu có liên quan. Nghiên cứu các văn bản, nghị quyết của Đảng, Nhà nước, Bộ GD&ĐT. Nghiên cứu về chương trình phổ thông tổng thể; Chương trình môn Địa lí; Chương trình hoạt động trải nghiệm và hướng nghiệp. Nghiên cứu cơ sở lí luận về việc đổi mới PPDH Địa lí. Nghiên cứu về chương trình, nội dung sách giáo khoa Địa lí lớp 12. 6 Trên cơ sở các tài liệu đã được nghiên cứu đưa ra hình thức tổ chức các hoạt động trải nghiệm để giáo dục hướng nghiệp cho học sinh THPT ở tỉnh Điện Biên qua môn Địa lí lớp 12. 5.2.2. Phương pháp khảo sát thực địa Đề tài khảo sát thực tế dạy học Địa lí ở trường phổ thông hiện nay làm cơ sở cho việc đề xuất các biện pháp sư phạm phù hợp. Đối tượng khảo sát là GV, cán bộ quản lý chuyên môn và HS các trường THPT trong tỉnh Điện Biên, thông qua phiếu điều tra, phỏng vấn, dự giờ…Khảo sát thực địa, xây dựng các kế hoạch tham quan, nghiên cứu ngoài thực địa. 5.2.3. Phương pháp thống kê Trên cơ sở những số liệu đã thu thập, phương pháp thống kê được sử dụng để xử lí các số liệu phục vụ mục đích nghiên cứu đề tài. Dựa trên các nguồn tài liệu để tìm ra bản chất của vấn đề, thống kê giúp tránh sự chênh lệch giữa các nguồn số liệu. Sản phẩm của việc xử lý này được phân tích, tổng hợp hay hệ thống hóa bằng bảng số liệu, trực quan hóa thành biểu đồ. Việc xử lý số liệu còn kết hợp với các phương pháp phân tích, tổng hợp và so sánh để rút ra những nhận định, đánh giá của bản thân về vấn đề nghiên cứu. Đồng thời, những ý kiến đánh giá của các chuyên gia, những cán bộ nghiên cứu liên quan đến đề tài cũng được tiếp thu, học hỏi nhằm tìm hiểu rõ, sâu sắc về vấn đề nghiên cứu. 5.2.4. Tổ chức thực nghiệm sư phạm - Tiến hành thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần ở các trường phổ thông ở tỉnh Điện Biên để khẳng định tính khả thi của đề tài. - Các trường tổ chức thực nghiệm đề tài: trường THPT chuyên Lê Quý Đôn, trường THPT Thành phố Điện Biên Phủ, trường THPT dân tộc nội trú tỉnh, trường THPT Thanh Nưa, trung tâm giáo dục thường xuyên tỉnh. - Thời gian tổ chức thực nghiệm: Lần 1: tháng 12/2019. Lần 2: tháng 2/2020. Lần 3: tháng 6/2020. 7 6. Những đóng góp của đề tài - Về lí luận: Tổng quan có chọn lọc được những vấn đề lí luận về hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp trong dạy học Địa lí lớp ở các trường THPT. Góp phần làm sáng tỏ những vấn đề lý luận cơ bản về GDHN và tích hợp giáo dục hướng nghiệp trong Địa lí 12 THPT. Xác định được yêu cầu, nguyên tắc tích hợp GDHN trong dạy học Địa lí 12 THPT Đưa ra được quy trình, biện pháp tích hợp GDHN trong môn Địa lí 12 THPT một cách khả thi, nhằm nâng cao hiệu quả GDHN cho HS THPT. - Về thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của đề tài là tài liệu tham khảo cho GV ở trường THPT để thiết kế và tổ chức các hoạt động giáo dục hướng nghiệp tích hợp vào môn học Địa lí lớp 12 tại các trường THPT tỉnh Điện Biên. Đánh giá được thực trạng việc GDHN ở nhà trường hiện nay và việc tích hợp GDHN trong môn Địa lí lớp 12 THPT. Đã kiểm chứng được tính hiệu quả và khả thi của việc tích hợp GDHN trong dạy học Địa lí 12 THPT qua thực nghiệm sư phạm ở trường THPT. Đưa ra kết luận và khuyến nghị của việc tích hợp GDHN trong dạy học Địa lí 12 THPT. 7. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung gồm có 3 chương chính: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn giáo dục hướng nghiệp cho học sinh ở trường trung học phổ thông. Chương 2: Thiết kế và tổ chức các hoạt động giáo dục hướng nghiệp qua môn Địa lí lớp 12 cho học sinh ở các trường THPT tỉnh Điện Biên. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 8 NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Các khái niệm 1.1.1.1. Giáo dục Giáo dục là một khái niệm được quy định bởi ngôn ngữ, văn hóa và lịch sử với một ý nghĩa rất phức hợp. Tìm được một định nghĩa thống nhất của khái niệm giáo dục vì vậy là vô cùng khó khăn. Trong lịch sử phát triển giáo dục có rất nhiều cách hiểu khác nhau về khái niệm giáo dục. Ngày nay cũng không có sự thống nhất về khái niệm này. [10] Khái niệm hoạt động giáo dục (theo nghĩa hẹp) là quá trình tác động có mục đích, có hệ thống, liên tục của nhà sư phạm đến toàn bộ cuộc sống của học sinh để hình thành cho họ những phẩm chất nhân cách. Khái niệm này dùng để chỉ các hoạt động giáo dục được tổ chức ngoài giờ dạy học các môn học và được sử dụng cùng với khái niệm hoạt động dạy học các môn học. Hoạt động giáo dục (theo nghĩa rộng) bao gồm hoạt động dạy học và hoạt động giáo dục (theo nghĩa hẹp). Về bản chất, giáo dục là quá trình tổ chức cuộc sống, hoạt động và giao lưu cho học sinh nhằm giúp học sinh nhận thức đúng, tạo lập tình cảm và thái độ đúng, hình thành những thói quen hành vi văn minh trong cuộc sống, phù hợp với chuẩn mực xã hội. Trong chương trình giáo dục phổ thông mới, kế hoạch giáo dục bao gồm các môn học, chuyên đề học tập (gọi chung là môn học) và hoạt động trải nghiệm sáng tạo; hoạt động giáo dục (theo nghĩa rộng) bao gồm hoạt động dạy học và hoạt động trải nghiệm sáng tạo. 1.1.1.2. Hướng nghiệp Là các hoạt động nhằm hỗ trợ mọi cá nhân chọn lựa và phát triển chuyên môn nghề nghiệp phù hợp nhất với khả năng của họ, đồng thời đáp ứng nhu cầu nhân lực cho các lĩnh vực nghề nghiệp (thị trường lao động) ở cấp độ địa phương và quốc gia [41]. 9 Để đạt được mục tiêu đó, những người làm công tác hướng nghiệp phải chú ý đến 3 yếu tố cơ bản: + Đặc điểm của học sinh (năng lực, phẩm chất, sức khoẻ, sở thích…). + Hệ thống nghề nghiệp và đòi hỏi của nghề với người lao động. + Nhu cầu thị trường lao động của địa phương và quốc gia (ngày nay còn cần quan tâm đến thị trường lao động quốc tế. 1.1.1.3. Giáo dục hướng nghiệp Giáo dục hướng nghiệp bao gồm toàn bộ các hoạt động của nhà trường phối hợp với gia đình và xã hội nhằm trang bị kiến thức, hình thành năng lực định hướng nghề nghiệp cho học sinh, từ đó giúp học sinh lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực, tính cách, sở thích, quan niệm về giá trị của bản thân, phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của gia đình và phù hợp với nhu cầu của xã hội. Giáo dục hướng nghiệp có ý nghĩa quan trọng góp phần thực hiện mục tiêu giáo dục toàn diện và phân luồng học sinh sau trung học cơ sở và sau trung học phổ thông. Giáo dục hướng nghiệp là một bộ phận của giáo dục toàn diện giúp mỗi học sinh có sự hiểu biết về tính chất của ngành nghề mà mình hướng tới, biết phân tích thị trường hoạt động và tháo gỡ vướng mắc hoặc rèn luyện bản thân từ đó, mỗi học sinh tự xác định được đâu là nghề nghiệp phù hợp hoặc không phù hợp với mình [41] Các giai đoạn của Giáo dục hướng nghiệp: GDHN nói chung gồm ba giai đoạn, có mối quan hệ liên hoàn, chặt chẽ là: Định hướng nghề; tư vấn nghề và tuyển chọn nghề. Theo tác giả Đặng Danh Ánh, 3 giai đoạn của công tác GDHN kết hợp với nhau tạo thành tam giác hướng nghiệp (hình 1.1). [1]. Nhiệm vụ thứ nhất: Tìm hiểu nghiên cứu HS: Chiếm vị trí đặc biệt trong hướng nghiệp là các vấn đề: động cơ chọn nghề, hứng thú nghề nghiệp, khuynh hướng nghề nghiệp và năng lực nghề nghiệp. Nhiệm vụ thứ hai: Tổ chức các hoạt động giúp HS làm quen với nghề và các loại hình thông tin như: Thông tin về thế giới nghề nghiệp phân theo loại nghề; thông tin về nghề cụ thể hiện có trong cả nước và ở địa phương; thông tin về hệ thống trường đào tạo; Thông tin về thị trường lao động; Tổ chức các hoạt động giáo dục nghề nhằm hình thành hứng thú nghề, khuynh hướng nghề, năng lực nghề ở HS, giúp các em có ý thức chọn nghề. 10