Tài liệu Giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp nghiên cứu trên địa bàn một số tỉnh bắc trung bộ

Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n
bïi v¨n dòng GI¶I QUYÕT VÊN §Ò NHµ ë CHO NG¦êI LAO §éNG C¸C KHU C¤NG NGHIÖP - NGHI£N CøU TR£N §ÞA BµN MéT Sè TØNH B¾C TRUNG Bé Hµ Néi - 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN BÙI VĂN DŨNG GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ NHÀ Ở CHO NGƯỜI LAO ĐỘNG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP - NGHIÊN CỨU TRÊN ĐỊA BÀN MỘT SỐ TỈNH BẮC TRUNG BỘ Chuyên ngành: Kinh tế Chính trị Mã số: 62 31 01 02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. TRẦN BÌNH TRỌNG Hà Nội - 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan đây là công trình khoa học độc lập của mình. Những số liệu và nội dung được đưa ra trong luận án là trung thực. Nội dung của luận án chưa từng được công bố ở cả trong và ngoài nước. Người cam đoan NCS. Bùi Văn Dũng ii MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG, SƠ ĐỒ, HÌNH, HỘP ................................................vii MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Giới thiệu luận án................................................................................................ 1 2. Lý do chọn đề tài ................................................................................................ 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án .................................................. 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 4 5. Các kết quả nghiên cứu chủ yếu đạt được .......................................................... 5 Chương 1. TỔNG QUAN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ NHÀ Ở CHO NGƯỜI LAO ĐỘNG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP ...... 7 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến chủ đề ..................... 7 1.1.1. Các nghiên cứu quốc tế về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp ...................................................................................................... 7 1.1.2. Các nghiên cứu trong nước về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp ............................................................................................... 9 1.1.3. Nhận xét chung và những khoảng trống về chủ đề nghiên cứu.................. 16 1.1.4. Câu hỏi nghiên cứu ..................................................................................... 19 1.2. Phương pháp nghiên cứu................................................................................. 20 1.2.1. Khung nghiên cứu đề tài ............................................................................. 20 1.2.2. Quy trình nghiên cứu của đề tài .................................................................. 22 1.2.3. Phương pháp điều tra .................................................................................. 22 1.2.4. Phương pháp phân tích và xử lý dữ liệu ..................................................... 27 Tiểu kết chương 1 .................................................................................................... 29 Chương 2. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM VỀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ NHÀ Ở CHO NGƯỜI LAO ĐỘNG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP .... 30 2.1. Bản chất và ý nghĩa của việc giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp ................................................................................................ 30 2.1.1. Khu công nghiệp: Khái niệm và vai trò ...................................................... 30 iii 2.1.2. Bản chất của việc giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp.................................................................................................................... 36 2.1.3. Ý nghĩa của giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các KCN ........... 43 2.2. Yêu cầu, tiêu chí đánh giá và nhân tố ảnh hưởng đến giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp ........................................................... 49 2.2.1. Yêu cầu của việc giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các KCN....... 49 2.2.2. Tiêu chí đánh giá giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động làm việc các khu công nghiệp .................................................................................................... 56 2.2.3. Nhân tố ảnh hưởng đến giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp .................................................................................................... 59 2.3. Kinh nghiệm quốc tế và địa phương về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp và những bài học kinh nghiệm có thể vận dụng trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ ................................................................. 64 2.3.1. Kinh nghiệm quốc tế về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp .................................................................................................... 64 2.3.2. Thực tiễn giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động của một số địa phương nước ta ..................................................................................................... 69 2.3.3. Bài học kinh nghiệm có thể vận dụng trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ .......................................................................................................................... 76 Tiểu kết chương 2 .................................................................................................... 79 Chương 3. THỰC TRẠNG GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ NHÀ Ở CHO NGƯỜI LAO ĐỘNG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN MỘT SỐ TỈNH BẮC TRUNG BỘ .................................................................................................... 80 3.1. Đặc điểm địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ có liên quan đến giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp ....................................... 80 3.1.1. Điều kiện thuận lợi và những khó khăn ảnh hưởng đến giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ ................................................................................................................ 80 3.1.2. Khái quát về các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ 81 3.1.3. Khái quát tình hình nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ ......................................................................... 90 iv 3.2. Tình hình giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ ................................................................. 93 3.2.1. Tình hình cung ứng nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp......... 93 3.2.2. ..... Tình trạng nhà ở của người lao động làm việc tại các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ ......................................................................... 95 3.2.3. Tác động của giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động tại các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ.................................................... 100 3.2.4. Đánh giá về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ.................................................... 107 3.3. Phân tích nguyên nhân, hạn chế trong giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ ............ 118 3.3.1. Môi trường chính sách vĩ mô còn nhiều bất cập....................................... 118 3.3.2. Sự tham gia của doanh nghiệp sử dụng lao động tại các khu công nghiệp vào cung ứng các dịch vụ xã hội nói chung và giải quyết vấn đề nhà ở nói riêng là chưa nhiều ....................................................................................................... 124 3.3.3. Tổ chức quản lý, phối hợp các chương trình, kiểm tra, giám sát của Nhà nước và sự tham gia của các tổ chức công đoàn chưa chặt chẽ.......................... 127 3.3.4. Khả năng chi trả của người lao động thuê nhà ở còn hạn chế .................. 132 Tiểu kết chương 3 .................................................................................................. 134 Chương 4. PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ NHÀ Ở CHO NGƯỜI LAO ĐỘNG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN MỘT SỐ TỈNH BẮC TRUNG BỘ NHỮNG NĂM TỚI ................................... 136 4.1. Quan điểm và phương hướng giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ những năm tới............ 136 4.1.1. Bối cảnh phát triển nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ những năm tới .................................................... 136 4.1.2. Quan điểm giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ những năm tới ........................... 141 4.1.3. Phương hướng giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ những năm tới ........................... 143 v 4.2. Những giải pháp cơ bản giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ những năm tới ....... 150 4.2.1. .Hoàn thiện môi trường pháp lý và cơ chế chính sách giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp ........................................................ 150 4.2.2. Tăng cường sự tham gia của doanh nghiệp sử dụng lao động tại các khu công nghiệp và các ban quản lý khu công nghiệp, các công ty xây dựng kết cấu hạ tầng khu công nghiệp, nhà nước và người dân có nhà ở cho thuê vào cung ứng các dịch vụ xã hội nói chung và giải quyết vấn đề nhà ở nói riêng .................... 153 4.2.3. Tăng cường vai trò nhà nước trong tổ chức quản lý, phối hợp các chương trình, thực hiện kiểm tra, giám sát và sự tham gia của các tổ chức chính trị, xã hội, trước hết là tổ chức công đoàn trong việc giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động............................................................................................................... 159 4.2.4. ........... Cải thiện điều kiện làm việc, nâng cao năng suất lao động và tăng thu nhập cho người lao động các khu công nghiệp ........................................................... 162 Tiểu kết chương 4 .................................................................................................. 162 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 164 DANH MỤC CÔNG TRÌNH Đà CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Diễn giải ATLĐ-VSLĐ An toàn lao động - vệ sinh lao động BHXH Bảo hiểm xã hội BQL Ban quản lý CNH Công nghiệp hóa CHH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa CSHT Cơ sở hạ tầng ĐTB Điểm trung bình GTVTVN Giao thông vận tải Việt Nam KCHT Kết cấu hạ tầng KCN Khu công nghiệp KCX Khu chế xuất KKT Khu kinh tế KT-XH Kinh tế - xã hội KKTVA Khu kinh tế Vũng Áng KT-TM Kinh tế - Thương mại HĐH Hiện đại hóa LCN Làng công nghiệp NLĐ Người lao động NSNN Ngân sách nhà nước Nxb Nhà xuất bản TNHH Trách nhiệm hữu hạn SXCN Sản xuất công nghiệp UBND Ủy ban nhân dân vii DANH MỤC CÁC BẢNG, SƠ ĐỒ, HÌNH, HỘP Trang Bảng: Bảng 1.1. Số lượng, đối tượng được điều tra ......................................................... 23 Bảng 1.2. Thang đánh giá Likert ........................................................................... 27 Bảng 3.1. Tình hình lao động và nhà ở tại các KKT, KCN trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ năm 2014 ............................................................ 90 Bảng 3.2. Tình trạng cung ứng nhà ở cho người lao động làm việc các KCN ...... 93 Bảng 3.3. Tình trạng nhà ở cho thuê được xây dựng dựa trên diện tích đất.......... 94 Bảng 3.4. Số người thuê nhà trên diện tích nhà cho thuê của người dân .............. 95 Bảng 3.5. Thực trạng nhà ở của người lao động các KCN trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ theo sở hữu năm 2013 ............................................. 96 Bảng 3.6. Tình trạng nhà ở của người lao động theo giới tính, hôn nhân và hộ khẩu năm 2013 ...................................................................................... 97 Bảng 3.7. Tình trạng thuê phòng ở của người lao động năm 2013 ....................... 98 Bảng 3.8. Diện tích phòng thuê trung bình của người lao động năm 2013 ........... 99 Bảng 3.9. Thu nhập hàng tháng mà doanh nghiệp trả cho người lao động ở năm thành lập và năm 2013 ................................................................. 101 Bảng 3.10. Thu nhập thực tế của người lao động làm việc các KCN năm 2013... 102 Bảng 3.11. Chi tiêu thực tế một tháng của người lao động làm việc các KCN năm 2013 ............................................................................................. 103 Bảng 3.12. Thời gian làm việc của người lao động ở các doanh nghiệp tại các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ .................... 104 Bảng 3.13. Sự gắn bó của người lao động với các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ phân theo trạng thái lao động nhập cư, độ tuổi và có gia đình .................................................................... 105 Bảng 3.14. Điều kiện sinh hoạt của công nhân lao động ....................................... 106 Bảng 3.15. Tỷ lệ giải quyết nhà ở cho công nhân lao động của các loại doanh nghiệp năm 2013 ................................................................................. 107 viii Bảng 3.16. Tỷ lệ tình trạng phòng cho thuê đối với người lao động năm 2013 .... 108 Bảng 3.17. Xu thế thuê phòng ở của người lao động làm việc các KCN .............. 109 Bảng 3.18. Đánh giá của đối tượng được điều tra theo giới, tình trạng hôn nhân và trình độ đào tạo về mức độ đáp ứng các nhu cầu nhà ở ......... 110 Bảng 3.19. Đánh giá của đối tượng được điều tra (theo nhóm tiêu chí về thu nhập, chi thuê nhà hàng tháng) về mức độ tiếp cận nhà cho thuê từ hộ gia đình ........................................................................................... 113 Bảng 3.20. Cảm nhận của người lao động về chất lượng dịch vụ nhà ở ............... 115 Bảng 3.21. Nhận định của doanh nghiệp, người lao động và cán bộ quản lý về môi trường chính sách với nhà cho thuê hiện nay ............................... 123 Bảng 3.22. Đánh giá của các đối tượng điều tra về sự tham gia của các bên vào hoạt động xây dựng nhà ở cho người lao động làm việc các KCN trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ ................................................ 126 Bảng 3.23. Điểm trung bình về nhận định của các đối tượng về công tác quy hoạch phát triển các KCN và xây dựng nhà ở của Nhà nước .............. 129 Bảng 3.24. Đánh giá của doanh nghiệp, người lao động và cán bộ quản lý các cấp về hoạt động kiểm tra, giám sát của chính quyền địa phương trong việc đảm bảo cung ứng cho thuê nhà đối với người lao động ... 131 Bảng 3.25. Thu nhập chi tiêu của người lao động làm việc các KCN trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ năm 2013............................................. 133 Bảng 4.1. Dự báo về số lượng diện tích và lao động và nhu cầu nhà ở các KCN trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ ....................................... 139 Bảng 4.2. Nhu cầu nhà ở của người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ.............................................................. 144 Bảng 4.3. Diện tích, giá cả, thời hạn thanh toán mua nhà ................................... 144 Bảng 4.4. Nguyện vọng về thuê nhà ở để làm việc các khu công nghiệp ........... 145 Bảng 4.5. Cải thiện mức độ tiếp cận nhà ở được cung cấp bởi khu vực người dân cho người lao động (điểm từ 1-5, trong đó 5 tốt nhất) ................. 147 ix Bảng 4.6. Các vấn đề cần được ưu tiên giải quyết để nâng mức cảm nhận của người lao động các khu công nghiệp về chất lượng dịch vụ nhà ở ..... 149 Bảng 4.7. Tổng hợp ý kiến trả lời về việc xây dựng nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp ............................................................................ 151 Bảng 4.8. Dự kiến tỷ lệ người lao động của doanh nghiệp Ông/Bà được thuê nhà ở từ doanh nghiệp, hoặc từ các Ban quản lý khu công nghiệp ..... 153 Bảng 4.9. Dự kiến tỷ lệ người lao động của doanh nghiệp Ông/Bà được thuê nhà ở từ các Ban quản lý khu công nghiệp, Công ty xây dựng kết cấu hạ tầng KCN .................................................................................. 155 Sơ đồ: Sơ đồ 1.1. Khung phân tích của luận án ................................................................. 21 Hình: Hình 1.1. Quy trình nghiên cứu của luận án .......................................................... 22 Hộp: Hộp 4.1. Viglacera hỗ trợ vay vốn ..................................................................... 158 Hộp 4.2. Lời than vãn của người dân có đất xây dựng nhà ở cho thuê .............. 159 1 MỞ ĐẦU 1. Giới thiệu luận án Luận án được viết với tổng số trang là 166, trong đó số trang của từng chương, từng phần được chia cụ thể như sau: (mở đầu: 6 trang, chương 1: 23 trang, chương 2: 50 trang, chương 3: 56 trang, chương 4: 28 trang, kết luận: 3 trang). Luận án được thực hiện thông qua quá trình tham khảo 128 tài liệu (gồm có 78 tài liệu tiếng Việt, 18 tài liệu nước ngoài và 32 tài liệu trên mạng internet). Tổng số phụ lục của luận án là 26 trang (bao gồm 03 phụ lục). Luận án được minh họa thông qua 36 bảng, 01 sơ đồ, 01 hình và 02 hộp trích dẫn. Luận án được kết cầu gồm phần mở đầu, kết luận, danh mục các tài liệu tham khảo, các bản phụ lục và 4 chương, 10 tiết. Chương 1. Tổng quan và phương pháp nghiên cứu giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp. Chương 2. Những vấn đề lý luận và kinh nghiệm về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp. Chương 3. Thực trạng giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp ở một số tỉnh Bắc Trung bộ. Chương 4. Phương hướng và giải pháp giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp ở một số tỉnh Bắc Trung bộ những năm tới. Luận án được thực hiện có ý nghĩa về lý luận và thực tiễn về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp. Luận án đã góp phần hệ thống hóa và làm rõ những vấn đề lý luận về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động tại các khu công nghiệp, trên quan niệm nhà ở cho người lao động là một trong những nhân tố quan trọng cho việc phát triển bền vững khu công nghiệp nói riêng, phát triển bền vững kinh tế - xã hội ở địa phương nói chung. Luận án đã phân tích thực trạng giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp ở một số tỉnh Bắc Trung bộ; đánh giá thành tựu và hạn chế trong việc giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các KCN về hình thức sở hữu, mức độ đáp ứng về diện tích nhà ở cho người lao động; dịch vụ nhà ở, các tiện 2 ích, dịch vụ xã hội và an toàn cho người lao động; tác động đến lợi ích của doanh nghiệp và xã hội. Phân tích nguyên nhân của những thành tựu và hạn chế trong giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp ở một số tỉnh Bắc Trung bộ trên phương diện môi trường chính sách vĩ mô; động lực tham gia cung ứng nhà ở của các chủ thể, sự gắn bó làm việc và khả năng tài chính của người lao động thuê nhà ở; và tổ chức quản lý cung ứng và kiểm tra, giám sát giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các KCN. Luận án đã đề xuất các phương hướng và các giải pháp chủ yếu giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ những năm tới. 2. Lý do chọn đề tài Bắc Trung bộ là phần phía Bắc của Trung bộ Việt Nam có địa bàn từ Nam dãy núi Tam Điệp tới Bắc đèo Hải Vân, gồm 6 tỉnh Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên Huế. Vùng Bắc Trung bộ nằm kề vùng kinh tế trọng điểm Bắc bộ và kinh tế trọng điểm miền Trung, trên trục giao thông Bắc Nam về đường sắt, bộ; nhiều đường ôtô hướng Đông Tây nối Lào với biển Đông. Có hệ thống sân bay (Thọ Xuân, Vinh, Đồng Hới, Phú Bài), bến cảng (Nghi Sơn, Cửa Lò, Cửa Hội, Vũng Áng, Sơn Dương, Cửa Gianh, Nhật Lệ, Cửa Việt, Thuận An, Chân Mây…) có các đầm phá thuận lợi cho việc nuôi trồng thuỷ hải sản, là trung tâm du lịch quan trọng của đất nước (động Phong Nha - Kẻ Bàng, Cố đô Huế, Khu di tích Kim Liên v.v..) tạo điều kiện cho việc giao lưu kinh tế giữa Việt Nam và các nước Lào, Mianma… Bắc Trung bộ có diện tích: khoảng 51.552 km2, dân số: khoảng gần 12 triệu dân. Bắc Trung bộ có nhiều khoáng sản quý, đặc biệt là đá vôi nên có nhiều điều kiện phát triển ngành khai thác khoáng và sản xuất vật liệu xây dựng. Đây là ngành quan trọng nhất của vùng. Ngoài ra vùng còn có các ngành khác như chế biến gỗ, cơ khí, dệt may, chế biến thực phẩm. Kết cấu hạ tầng, công nghệ, máy móc, nhiên liệu vùng Bắc Trung bộ cũng đang được cải thiện; cung ứng được nhiên liệu, năng lượng. Các trung tâm có nhiều ngành công nghiệp: Thanh Hoá, Vinh, Huế với qui mô vừa và nhỏ. Nhiều khu công nghiệp đã và đang được triển khai. 3 Sau hơn 15 năm triển khai, các khu công nghiệp của 6 tỉnh Bắc Trung bộ đã và đang khẳng định được hướng đi của mình. Các khu công nghiệp đã từng bước khẳng định được vị trí, vai trò quan trọng trong công cuộc phát triển kinh tế - xã hội của địa phương; tạo việc làm cho hàng ngàn lao động, góp phần quan trọng đảm bảo an sinh xã hội; đào tạo đội ngũ công nhân mới có trình độ kỹ thuật, kỷ luật cao, v.v.. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, hiện tại cũng đang nảy sinh các vấn đề xã hội ở các khu công nghiệp ở các tỉnh Bắc Trung bộ, đặc biệt là vấn đề nhà ở cho người lao động rất thiếu, người lao động nhập cư từ các địa phương khác về khu công nghiệp phần lớn phải thuê nhà ở, đời sống của họ còn gặp nhiều khó khăn, từ đó nảy sinh nhiều vấn đề xã hội phức tạp, khó khăn về quản lý nhân lực, tâm lý người lao động không ổn định, các dịch vụ xã hội đi cùng không đảm bảo, v.v..; về phía quản lý nhà nước thì cơ chế chính sách chưa thực sự đầy đủ và hoàn thiện để khuyến khích sự đầu tư, ràng buộc, tạo điều kiện đầy đủ cho các doanh nghiệp quan tâm đến vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ. Xuất phát từ nhu cầu thực tế, một số doanh nghiệp các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ đã đầu tư xây dựng khu nhà ở cho người lao động nhưng qua một thời gian triển khai vẫn không hiệu quả. Nguyên nhân là do không được đầu tư đồng bộ, chuyên nghiệp như: công tác quản lý, an ninh, trật tự chưa đảm bảo, thiếu các công trình phụ trợ như sân chơi, nhà trẻ, nhà mẫu giáo... trong khi giá cho thuê lại cao, không phù hợp với đối tượng người lao động. Trong những năm tới, yêu cầu về phát triển kinh tế - xã hội của các tỉnh Bắc Trung bộ càng trở nên bức thiết và điều đó phải thực hiện các chiến lược phát triển kinh tế - xã hội và đặc biệt phải tập trung phát huy những thế mạnh của vùng, của địa phương, trong đó có hoàn thiện và phát triển các khu công nghiệp. Việc phát triển các khu công nghiệp tiếp tục nảy sinh nhiều vấn đề về kết cấu hạ tầng xã hội mà trước hết là giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp. Vì thế, việc nghiên cứu đề tài: Giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp - Nghiên cứu trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ là vấn đề có ý nghĩa lý luận và thực tiễn cấp bách. 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 3.1. Mục đích nghiên cứu của luận án Trên cơ sở hệ thống hóa lý luận về việc giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp, khảo sát thực trạng giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ, luận án đưa ra phương hướng và các giải pháp nhằm giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ những năm tới. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án Xuất phát từ mục đích nghiên cứu của luận án, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án là tập trung giải quyết những vấn đề chủ yếu sau: - Góp phần làm rõ các vấn đề lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động tại các khu công nghiệp; - Phân tích thực trạng giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ, chỉ ra thành tựu, hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ hiện nay; - Đề xuất các phương hướng và các giải pháp giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ những năm tới. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Về đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp. 4.2. Về phạm vi nghiên cứu 4.2.1. Về nội dung Đề cập đến các khía cạnh về hình thức sở hữu, số lượng, chất lượng và giá cả nhà ở đối với người lao động dưới tác động của môi trường luật pháp, cơ chế chính sách, giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động tại các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ. Phạm trù người lao động ở đây được hiểu là công nhân lao động. 5 4.2.2. Phạm vi không gian và thời gian - Về không gian, giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động tại các khu công nghiệp - nghiên cứu trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ. - Về thời gian, số liệu nghiên cứu thực trạng từ năm 2008 đến năm 2015 và khuyến nghị những giải pháp cho đến năm 2020. 5. Các kết quả nghiên cứu chủ yếu đạt được Thứ nhất, góp phần hệ thống hóa và làm rõ những vấn đề lý luận về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động tại các khu công nghiệp, trên quan niệm nhà ở cho người lao động là một trong những nhân tố quan trọng cho việc phát triển bền vững khu công nghiệp nói riêng, phát triển bền vững kinh tế - xã hội ở địa phương nói chung, luận án đã phân tích rõ mối quan hệ giữa nhu cầu về hình thức sở hữu, số lượng và chất lượng nhà ở cho người lao động các KCN và các nhân tố tác động đến việc giải quyết nhà ở như luật pháp, cơ chế chính sách, sự tham gia của các chủ thể cung ứng nhà ở, sự gắn bó và khả năng chi trả của người lao động, tổ chức quản lý kiểm tra giám sát nhà nước. Thứ hai, phân tích được kinh nghiệm của một số nước và một số khu công nghiệp trong nước về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các KCN và rút ra bài học cho Việt Nam về mô hình nhà ở, quyền sở hữu của người lao động làm việc các KCN về nhà ở, về số lượng và chất lượng nhà ở, cũng như cơ chế, chính sách, tổ chức quản lý cung ứng nhà ở và kiểm tra, giám sát của nhà nước về giải quyết nhà ở cho người lao động các KCN. Thứ ba, qua số liệu thu thập được từ điều tra khảo sát trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ, luận án phân tích tình hình nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ; đánh giá thành tựu và hạn chế trong việc giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các KCN về hình thức sở hữu, mức độ đáp ứng về diện tích nhà ở cho người lao động; dịch vụ nhà ở, các tiện ích, dịch vụ xã hội và an toàn cho người lao động; tác động đến lợi ích của doanh nghiệp và xã hội. Phân tích nguyên nhân của những hạn chế trong giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp ở một số tỉnh Bắc Trung bộ trên phương diện 6 môi trường chính sách vĩ mô; động lực tham gia cung ứng nhà ở của các chủ thể, sự gắn bó làm việc và khả năng tài chính của người lao động thuê nhà ở; và tổ chức quản lý cung ứng và kiểm tra, giám sát giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các KCN. Thứ tư, đề xuất các phương hướng và các giải pháp chủ yếu giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp trên địa bàn một số tỉnh Bắc Trung bộ những năm tới. Thứ năm, ba nội dung mà các nghiên cứu trước đây ở Việt Nam chưa đề cập đến hoặc chưa phân tích một cách có cơ sở khoa học thuyết phục được luận án tập trung làm rõ là: 1) Xác định hình thức sở hữu, sử dụng nhà ở phù hợp với các đối tượng lao động làm việc tại các khu công nghiệp; 2) Đề xuất hình thức hỗ trợ tài chính phù hợp với từng hình thức sở hữu, sử dụng nhà ở đối với người lao động; 3) Mối quan hệ giữa trách nhiệm và lợi ích của nhà nước - doanh nghiệp người có nhà cho thuê trong giải quyết nhà ở cho người lao động các KCN. 7 Chương 1 TỔNG QUAN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ NHÀ Ở CHO NGƯỜI LAO ĐỘNG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến chủ đề Nghiên cứu vấn đề nhà ở cho người lao động ở các khu công nghiệp (KCN) là vấn đề đang được sự quan tâm đặc biệt, là sự đòi hỏi từ thực tiễn xây dựng và phát triển các KCN nói riêng và trong sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước nói chung. Sau đây, xin tổng quan một số nghiên cứu trong và ngoài nước về chủ đề này. 1.1.1. Các nghiên cứu quốc tế về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp Thứ nhất, về hình thức sở hữu, sử dụng và các quy chuẩn về nhà ở của người lao động trong khu công nghiệp Trong tác phẩm Tình cảnh của giai cấp lao động ở Anh (1995) [14], Ph.Ăngghen đã chú ý nghiên cứu điều kiện sinh hoạt của giai cấp vô sản Anh trong giai đoạn giữa thế kỷ XIX, làm sáng tỏ vai trò đặc biệt của giai cấp vô sản trong xã hội tư sản. Theo Ph.Ăngghen, cuộc cách mạng công nghiệp đã đưa giai cấp lao động vào những điều kiện sinh hoạt khác hẳn trước đây, đó là, sự tập trung sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất, sự phát sinh và phát triển của giai cấp đại tư sản công nghiệp và của giai cấp vô sản công nghiệp. Trong khi bàn đến sự thay đổi về điều kiện sinh hoạt của giai cấp vô sản Anh, Ph.Ăngghen cũng đã bàn đến sự thay đổi về sở hữu nhà ở, việc khó khăn trong tìm, thuê nhà ở của giai cấp vô sản Anh. Trong tác phẩm Về vấn đề nhà ở (1995) [15] - một trong số những tác phẩm cơ bản của chủ nghĩa Mác - công bố từ tháng 5 năm 1872 đến tháng 1 năm 1873, Ph.Ăngghen đã luận chiến gay gắt chống lại các đề án tư sản và tiểu tư sản về việc giải quyết vấn đề nhà ở, trong đó ông phê phán những biện pháp bác ái tư sản nhằm giải quyết vấn đề nhà ở hết sức đầy đủ trong cuốn sách của E.Dacxo “Những điều 8 kiện cư trú của các giai cấp lao động và việc cải cách những điều kiện đó”. Ph.Ăngghen cho rằng, nạn khan hiếm nhà ở, nạn khủng hoảng nhà ở là sản phẩm tất yếu của hình thái xã hội tư sản... người ta chỉ có thể loại trừ được nạn khủng hoảng nhà ở cũng như những hậu quả của nó đối với sức khỏe, v.v.., khi đã hoàn toàn thay đổi toàn bộ trật tự xã hội đã sản sinh ra nạn khủng hoảng đó. Trong bài viết về: Cung cấp nhà ở cho công nhân nhà máy (Housing provision for factory workers) được Liliany S.Arifin (2004) [90], khẳng định những nhu cầu bức thiết về vấn đề nhà ở của công nhân các nhà máy công nghiệp ở các quốc gia trên thế giới. Trên thực tế ở châu Âu vào thế kỷ XVIII, châu Á vào thế kỷ XX, quá trình công nghiệp hóa đã dẫn đến những vấn đề nhà ở hết sức nghiêm trọng như: thiếu nhà ở cho người lao động thu nhập thấp, nhà ở không đảm bảo tiêu chuẩn an toàn, vệ sinh môi trường… nhưng chỉ nhận được rất ít sự quan tâm của các công ty cũng như Chính phủ. Những vấn đề liên quan đến cung ứng nhà ở cho người lao động tại khu công nghiệp do Liliany S.Arifin đặt ra đã từng được các nhà khoa học như Rahman (1993) [93], Chia (1981) [81]... đề cập đến. Nghiên cứu của IFC (2009) [85] tiếp tục làm rõ những nội dung liên quan đến vấn đề nhà ở cho người lao động làm việc các KCN. Thứ hai, về vai trò nhà nước trong giải quyết nhà ở cho người lao động Haryana Government (2010) [83] đã làm rõ vai trò của chính quyền trung ương, chính quyền địa phương trong việc thu hút các doanh nghiệp vào làm việc các KCN cũng như xây dựng và tổ chức thực thi các chính sách liên quan đến giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động làm việc tại khu vực này trong đó nhấn mạnh đến việc xây những nhà ở độc thân cho người lao động làm việc các KCN; Kim, Kyeong-Duk (1996; 2012) [87; 88] đã phân tích sự cần thiết của việc nhà nước phải can thiệp để giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động làm việc các KCN cũng như các biện pháp chính sách mà quốc gia này đã sử dụng để hỗ trợ người lao động dù đơn thân hay cùng gia đình di cư ra làm việc các KCN nơi đô thị đều có khả năng sở hữu, hoặc thuê để ở trong những ngôi nhà phù hợp với hoàn cảnh của họ... 9 1.1.2. Các nghiên cứu trong nước về giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động các khu công nghiệp Thứ nhất, ý nghĩa, tầm quan trọng của việc giải quyết vấn đề nhà ở cho người lao động tại các khu công nghiệp Nguyễn Ngọc Dũng, Một số vấn đề xã hội - Trong xây dựng và phát triển các khu công nghiệp ở Việt Nam (2005) [47] đã chỉ ra, trong xây dựng và phát triển các KCN ở Việt Nam đang còn nảy sinh một số các vấn đề xã hội. Việc xây dựng các KCN mang lại hiệu quả kinh tế cao nhưng đồng thời phát sinh hàng loạt vấn đề tác động đến môi trường sống, sinh hoạt của cư dân đô thị. Nó đòi hỏi phải giải quyết đồng bộ giữa phát triển KCN với xây dựng hệ thống hạ tầng xã hội (nhà ở, y tế, văn hóa, giáo dục, vui chơi giải trí, môi trường đô thị...). Việc thu hút lao động vào các khu công nghiệp đã bước đầu tạo nên các hiện tượng di dân cơ học, đặc biệt là lực lượng lao động trẻ với số lượng lớn từ các địa phương khác mà chủ yếu từ các vùng nông thôn vào các địa bàn có khu công nghiệp đã tạo nên sức ép lớn về nhà ở và các công trình phục vụ xã hội như trường học, bệnh viện... cho người lao động. Vì vậy, việc quy hoạch xây dựng khu công nghiệp ngoài việc tổ chức khu sản xuất, khu các công trình kỹ thuật phục vụ sản xuất, đồng thời cần phải tổ chức hệ thống công trình dịch vụ xã hội nhằm đảm bảo tốt cho môi trường lao động, sinh hoạt cho người lao động KCN. Hệ thống các công trình phục vụ công cộng của KCN được hình thành như một bộ phận của hệ thống phục vụ công cộng của đô thị... Trong bài Bảo đảm ngày càng tốt hơn an sinh xã hội và phúc lợi xã hội là một nội dung chủ yếu của Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2011 - 2020 (2010) [48], Nguyễn Tấn Dũng đã phân tích những nội dung cơ bản về an sinh xã hội và phúc lợi xã hội nhằm khẳng định là một trong những nội dung chủ yếu của Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2011 - 2020. Tác giả khẳng định, an sinh xã hội và phúc lợi xã hội là hệ thống các chính sách và giải pháp nhằm vừa bảo vệ mức sống tối thiểu của người dân trước những rủi ro và tác động bất thường về kinh tế, xã hội và môi trường; vừa góp phần không ngừng nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho nhân dân. Bảo đảm an sinh xã hội và phúc lợi xã hội không chỉ là bảo vệ quyền