Tài liệu Giải pháp thu hẹp khoảng cách kỳ vọng giữa kiểm toán viên và nhà quản lý trong việc kiểm toán báo cáo tài chính tại việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP.HCM ------------ NGÔ THỊ THÚY QUỲNH GIẢI PHÁP THU HẸP KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG GIỮA KIỂM TOÁN VIÊN VÀ NHÀ QUẢN LÝ TRONG VIỆC KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH TẠI VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ TP. Hồ Chí Minh - Năm 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP.HCM ------------ NGÔ THỊ THÚY QUỲNH GIẢI PHÁP THU HẸP KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG GIỮA KIỂM TOÁN VIÊN VÀ NHÀ QUẢN LÝ TRONG VIỆC KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế toán Mã số: 60340301 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS MAI THỊ HOÀNG MINH TP. Hồ Chí Minh - Năm 2015 LỜI CAM ĐOAN  Tôi xin cam đoan luận văn thạc sỹ kinh tế “Giải pháp thu hẹp khoảng cách kỳ vọng giữa Kiểm toán viên và nhà quản lý trong việc kiểm toán Báo cáo tài chính tại Việt Nam” là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là hoàn toàn trung thực. Luận văn này chƣa từng đƣợc ai công bố dƣới bất kỳ hình thức nào. Học viên NGÔ THỊ THÚY QUỲNH MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU, HÌNH VẼ PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI ....................................................................... 1 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI .................................................................. 2 3. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU ............................................................................. 4 4. PHẠM VI NGHIÊN CỨU ................................................................................... 4 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU........................................................................ 5 6. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI .................................. 6 7. BỐ CỤC VÀ KẾT CẤU DỰ KIẾN CỦA ĐỀ TÀI ............................................. 6 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ..................................... 7 1.1. NGHIÊN CỨU VỀ SỰ TỒN TẠI CỦA KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG KIỂM TOÁN ................................................................................................................... 7 1.2. NGHIÊN CỨU VỀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG VÀ THÀNH PHẦN CỦA KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG KIỂM TOÁN ..................................................... 9 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1.............................................................................................. 12 CHƢƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ KIỂM TOÁN VÀ KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG KIỂM TOÁN .................................................................................................. 13 2.1. TỔNG QUAN VỀ KIỂM TOÁN ...................................................................... 13 2.1.1. Khái niệm kiểm toán ....................................................................................... 13 2.1.2. Trách nhiệm của Kiểm toán viên .................................................................... 15 2.1.2.1. Luật Kiểm toán độc lập ban hành ngày 29/03/2011 ....................................... 15 2.1.2.2. Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam VSA 200 ..................................................... 17 2.1.2.3. Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam VSA 240 ..................................................... 18 2.1.2.4. Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam VSA 260 ..................................................... 19 2.2. TỔNG QUAN VỀ KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG KIỂM TOÁN ...................... 21 2.2.1. Khái niệm khoảng cách kỳ vọng ..................................................................... 21 2.2.2. Khuôn mẫu lý thuyết về khoảng cách kỳ vọng ............................................... 22 2.2.3. Các vụ thất bại kiểm toán trong và ngoài nƣớc............................................... 24 2.2.3.1. Enron và Anderson .......................................................................................... 25 2.2.3.2. Công ty Cổ phần Bông Bạch Tuyết ................................................................ 25 2.2.4. Nguyên nhân hình thành ................................................................................. 27 2.2.5. Thành phần và cấu trúc ................................................................................... 28 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2.............................................................................................. 31 CHƢƠNG 3: PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................................... 32 3.1. QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU .............................................................................. 32 3.2. THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU ................................................................................. 33 3.2.1. Thiết kế thang đo ................................................................................................ 33 3.2.2. Các giả thuyết nghiên cứu .................................................................................. 33 3.2.3. Xây dựng Bảng câu hỏi ...................................................................................... 35 3.2.4. Thiết kế mẫu ....................................................................................................... 36 3.2.5. Phƣơng pháp phân tích dữ liệu .......................................................................... 37 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3.............................................................................................. 39 CHƢƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU................................................................. 40 4.1. MẪU NGHIÊN CỨU ĐỊNH LƢỢNG .............................................................. 40 4.1.1. Thống kê theo đối tƣợng khảo sát ...................................................................... 40 4.1.2. Thống kê theo kiến thức kiểm toán .................................................................... 40 4.1.3. Thống kê theo kinh nghiệm làm việc ................................................................. 41 4.1.4. Thống kê theo lĩnh vực hoạt động ..................................................................... 41 4.2. KIỂM ĐỊNH GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU ................................................... 42 4.2.1. Kết quả thống kê mô tả ...................................................................................... 42 4.2.2. Kiểm định sự khác nhau theo đối tƣợng khảo sát .............................................. 43 4.2.3. Kiểm định sự khác biệt kỳ vọng theo các đặc điểm của đối tƣợng khảo sát ..... 47 4.2.3.1. Kiểm định sự khác nhau theo kiến thức kiểm toán ......................................... 47 4.2.3.2. Kiểm định sự khác nhau theo kinh nghiệm làm việc ...................................... 51 4.2.3.3. Kiểm định sự khác nhau theo lĩnh vực hoạt động ........................................... 57 KẾT LUẬN CHƢƠNG 4.............................................................................................. 61 CHƢƠNG 5: GIẢI PHÁP THU HẸP KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG GIỮA KIỂM TOÁN VIÊN VÀ NHÀ QUẢN LÝ TẠI VIỆT NAM .................................. 62 5.1. VỀ PHÍA CƠ QUAN NHÀ NƢỚC VÀ CÁC TỔ CHỨC, HỘI NGHỀ NGHIỆP KIỂM TOÁN ..................................................................................................... 62 5.2. VỀ PHÍA KIỂM TOÁN VIÊN VÀ DOANH NGHIỆP KIỂM TOÁN ............. 64 5.3. VỀ PHÍA ĐƠN VỊ BỊ KIỂM TOÁN .................................................................. 66 5.4. VỀ PHÍA NGƢỜI SỬ DỤNG BCTC ĐƢỢC KIỂM TOÁN ............................. 67 5.5. HẠN CHẾ CỦA ĐỀ TÀI VÀ ĐỀ XUẤT CHO NHỮNG HƢỚNG NGHIÊN CỨU TIẾP THEO ............................................................................................... 68 5.5.1. Hạn chế của đề tài .............................................................................................. 68 5.5.2. Hƣớng nghiên cứu tiếp theo ............................................................................... 68 KẾT LUẬN CHƢƠNG 5.............................................................................................. 69 TÀI LIỆU THAM KHẢO DANH MỤC PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT Ý nghĩa Ký hiệu, chữ viết tắt AAA Hiệp hội Kế toán Mỹ (American Accounting Association) AEG Khoảng cách kỳ vọng kiểm toán (Audit Expectation Gap) AICPA Hiệp hội Kế toán viên công chứng Mỹ (American Institute of Certified Public Accountants) BCKT Báo cáo kiểm toán BCTC Báo cáo tài chính BTC Bộ Tài chính CSH Chủ sở hữu DNKT Doanh nghiệp kiểm toán GAAP Nguyên tắc kế toán đƣợc chấp nhận rộng rãi (Generally Accepted Accounting Principles) KTV Kiểm toán viên NNKT Nghề nghiệp kiểm toán NQL Nhà quản lý VACPA Hiệp hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam (Vietnam Association of Certified Public Accountants) VSA Chuẩn mực Kiểm toán Việt Nam (Vietnamese Standards on Auditing) DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU, HÌNH VẼ DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 3.1 – Cấu trúc bảng câu hỏi và thang đo Bảng 4.1 – Thống kê theo đối tƣợng khảo sát Bảng 4.2 – Thống kê theo kiến thức kiểm toán Bảng 4.3 – Thống kê theo kinh nghiệm làm việc Bảng 4.4 – Thống kê theo lĩnh vực hoạt động Bảng 4.5 – Kết quả trả lời các câu hỏi điều tra Bảng 4.6 – Thống kê nhóm theo đối tƣợng Bảng 4.7 – Kiểm định Independent Samples Test theo đối tƣợng Bảng 4.8 – Thống kê nhóm theo kiến thức kiểm toán Bảng 4.9 – Kiểm định Independent Samples Test theo kiến thức kiểm toán Bảng 4.10 – Kiểm định phƣơng sai đồng nhất theo kinh nghiệm làm việc Bảng 4.11 – Phân tích phƣơng sai theo kinh nghiệm làm việc Bảng 4.12 – Kết quả phân tích so sánh đa nhóm bằng giá trị Turkey Bảng 4.13 – Kiểm định phƣơng sai đồng nhất theo lĩnh vực hoạt động Bảng 4.14 – Phân tích phƣơng sai theo theo lĩnh vực hoạt động DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 2.1 – Thành phần của khoảng cách kỳ vọng (Porter, 1993) Hình 2.2 – Cấu trúc của khoảng cách kỳ vọng Hình 3.1 – Quy trình nghiên cứu Hình 3.2 – Giả thuyết nghiên cứu về sự tồn tại của AEG Hình 3.3 – Các giả thuyết nghiên cứu 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Nghề nghiệp kiểm toán (NNKT) thực hiện chức năng xã hội, nó cung cấp dịch vụ cho các bên liên quan dựa vào niềm tin của kiểm toán viên (KTV) và ngƣời sử dụng Báo cáo tài chính (BCTC). Tầm quan trọng và trách nhiệm của NNKT ngày càng gia tăng trong những năm gần đây một phần là do sự tin cậy của các đối tƣợng khác vào dữ liệu từ BCTC và Báo cáo kiểm toán (BCKT). Tuy nhiên, với sự sụp đổ của các tập đoàn lớn nhƣ Lehman Brothers, Satyam, Enron và WorldCom, NNKT đang phải trải qua hàng loạt các khiếu kiện và cáo buộc chống lại nghề nghiệp (Porter và Gowthorpe, 2004). Fadzly và Ahmad (2004) khẳng định rằng nhận thức tiêu cực của công chúng do kết quả của những vụ bê bối tài chính gần đây có thể gây tổn hại đến điều cốt lõi của NNKT, tức là niềm tin công chúng. Barker (2002) cho rằng niềm tin của xã hội là "nhịp tim của nghề nghiệp”. Do đó, nếu niềm tin này biến mất hoặc bị xói mòn theo bất kỳ cách nào thì thái độ hoài nghi và sự suy giảm giá trị kiểm toán sẽ đƣợc phóng đại hơn những gì nên có (Houghton, 2002). Power (1993) cho rằng việc khủng hoảng niềm tin và kiện tụng hiện nay không thể đặt hết lên vai của KTV. Bà giải thích rằng vấn đề “đổ lỗi” là do công chúng vẫn giữ niềm tin cho rằng các BCTC đã đƣợc kiểm toán đảm bảo khả năng thanh toán và khả năng sinh lợi của doanh nghiệp. NNKT đã đặt tên cho những quan niệm sai lầm này là "khoảng cách kỳ vọng kiểm toán” (AEG) – đó là sự khác biệt nhận thức giữa KTV và công chúng về mục tiêu của chức năng kiểm toán. Chính vì vậy, hiểu về AEG là một vấn đề quan trọng của NNKT nhằm giảm thiểu sự khác biệt nhận thức giữa kỳ vọng của xã hội và KTV. Tại Việt Nam, NNKT cũng đang ngày càng đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của nền kinh tế đất nƣớc. Bắt đầu khi Bộ Tài Chính (BTC) thành lập 2 công 2 ty kiểm toán đầu tiên với 15 nhân viên thì hiện nay, con số này đã tăng lên đáng kể với trên 170 doanh nghiệp kiểm toán (DNKT) với trên 10.000 ngƣời làm việc tại 226 văn phòng, chi nhánh. Theo quy định của Luật kiểm toán độc lập thì ngoài các doanh nghiệp bắt buộc kiểm toán thì Nhà nƣớc khuyến khích doanh nghiệp thực hiện kiểm toán BCTC, báo cáo quyết toán dự án hoàn thành và các công việc kiểm toán khác trƣớc khi nộp cho cơ quan nhà nƣớc có thẩm quyền hoặc trƣớc khi công khai tài chính cũng nhƣ kiểm toán theo yêu cầu của công tác quản lý nhƣ khi vay vốn ngân hàng thƣơng mại, điều trần về việc sử dụng vốn của các tổ chức quốc tế. Điều này cho thấy tiềm năng phát triển của NNKT tại Việt Nam. Ngoài ra, mặc dù số tài liệu về AEG trên thế giới cũng có nghiên cứu về nhóm đối tƣợng bị kiểm toán nhƣng các nghiên cứu này chƣa nghiên cứu sâu về các đặc tính cá nhân của nhóm ngƣời này. Trong khi đó, tại Việt Nam, các nghiên cứu về AEG vẫn còn rất thƣa thớt và hầu nhƣ chƣa có một nghiên cứu nào trực tiếp trình bày về AEG giữa KTV và nhà quản lý (NQL). Do đó, việc thực hiện nghiên cứu về sự tồn tại AEG trong môi trƣờng kinh doanh tại Việt Nam là một việc làm cần thiết. Đồng thời, trong quá trình thực hiện kiểm toán, ngƣời viết nhận thấy có sự khác biệt nhận thức giữa KTV và NQL về hoạt động kiểm toán. Đó chính là lý do ngƣời viết chọn đề tài “Giải pháp thu hẹp khoảng cách kỳ vọng của Kiểm toán viên và nhà quản lý trong việc kiểm toán Báo cáo tài chính tại Việt Nam” để thực hiện nghiên cứu. 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI  Mục tiêu tổng quát Đề tài hƣớng đến mục tiêu chứng minh sự tồn tại của AEG giữa KTV và NQL tại môi trƣờng kiểm toán Việt Nam và xác định các yếu tố ảnh hƣởng đến kỳ vọng của NQL theo một vài đặc tính cá nhân của NQL (kiến thức, kinh nghiệm, lĩnh vực hoạt động). Từ đó nêu ra cũng nhƣ một số giải pháp nhằm giảm thiểu AEG, đề xuất những kiến nghị nhằm tăng niềm tin của công chúng vào hoạt động kiểm toán, tăng cƣờng và 3 duy trì vai trò của nghề nghiệp trong xã hội. Và để làm đƣợc điều đó, nghiên cứu cần xác định để trả lời những câu hỏi nghiên cứu nhƣ sau: - Khoảng cách kỳ vọng kiểm toán là gì? Nguyên nhân và các thành phần của khoảng cách kỳ vọng? - Có tồn tại khoảng cách kỳ vọng giữa KTV và NQL liên quan đến trách nhiệm của KTV tại Việt Nam hay không? Và nếu nhƣ có sự khác biệt kỳ vọng giữa 2 đối tƣợng này thì câu hỏi đặt ra tiếp theo nhƣ sau: - Kiến thức kiểm toán có ảnh hưởng đến kỳ vọng kiểm toán của NQL hay không? - Số năm kinh nghiệm làm việc có ảnh hưởng đến kỳ vọng kiểm toán của NQL hay không? - Lĩnh vực hoạt động có ảnh hưởng đến kỳ vọng kiểm toán của NQL hay không? Từ dữ liệu thu thập đƣợc và kết quả nghiên cứu, tác giả đƣa ra câu hỏi là: - Từ những nhân tố liên quan đến kỳ vọng kiểm toán của NQL thì giải pháp nào là cần thiết để giảm thiểu khoảng cách này?  Mục tiêu cụ thể: Chƣơng 1: Tìm hiểu tổng quan về các nghiên cứu trƣớc đây liên quan đến AEG. Từ những hiểu biết đó, ngƣời viết sẽ tiến hành phân tích những điểm giống nhau cũng nhƣ những điểm còn tồn tại của các nghiên cứu trƣớc đây để xây dựng, thiết kế nghiên cứu trong bối cảnh kiểm toán tại Việt Nam. Chƣơng 2: Tìm hiểu về các khái niệm kiểm toán, sự thay đổi vai trò kiểm toán từ giai đoạn sơ khai cho đến hiện tại và các văn bản pháp luật đã ban hành liên quan đến trách nhiệm của KTV, đồng thời tìm hiểu các quan điểm về AEG, nguyên nhân, thành phần và cấu trúc của khoảng cách này để có nền tảng lý thuyết cơ bản về đề tài. Chƣơng 3: Xây dựng phƣơng pháp nghiên cứu cho phù hợp với mục tiêu nghiên cứu bao gồm thiết kế giả thuyết nghiên cứu, Bảng khảo sát, thang đo, mẫu và lựa chọn phƣơng pháp nghiên cứu sao cho có thể thu thập thông tin hữu hiệu và hiệu 4 quả trên một số lƣợng lớn phản hồi từ các đối tƣợng khảo sát và sử dụng kỹ thuật thống kê để phân tích. Chƣơng 4: Từ dữ liệu đã thu thập từ chƣơng trƣớc, thông qua sự hỗ trợ của phần mềm SPSS 20.0 để phản ánh chi tiết kết quả nghiên cứu nhằm khẳng định mục tiêu nghiên cứu về sự tồn tại của AEG giữa KTV và NQL cũng nhƣ tìm hiểu xem các nhân tố nhƣ kiến thức, kinh nghiệm, lĩnh vực hoạt động ảnh hƣởng nhƣ thế nào đến kỳ vọng của Nhà quản lý tại Việt Nam. Chƣơng 5: Trên cơ sở kết quả nghiên cứu đã trình bày, tác giả đƣa ra một số giải pháp nhằm giảm thiểu AEG giữa KTV và NQL tại Việt Nam, đồng thời nêu lên giới hạn nghiên cứu và đề xuất cho những hƣớng nghiên cứu tiếp theo. 3. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU Trong khi những tài liệu về AEG vẫn không thay đổi khi tập trung vào KTV và ngƣời sử dụng BCTC nói chung thì nghiên cứu này xem xét từ một góc nhìn khác. Cụ thể, nó nghiên cứu về sự tồn tại của AEG giữa hai đối tƣợng cụ thể là KTV và NQL tại Việt Nam. Thêm vào đó, bài viết còn trình bày các đặc tính của NQL có khả năng tác động đến kỳ vọng của đối tƣợng này. 4. PHẠM VI NGHIÊN CỨU Nghiên cứu này đƣợc thực hiện tại thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam, đầu tàu kinh tế năng động nhất cả nƣớc. Và để đáp ứng mục tiêu nghiên cứu và trong khuôn khổ của một luận án Thạc sĩ nên tác giả chỉ tập trung nghiên cứu khoảng cách kỳ vọng của NQL tại các doanh nghiệp trên nhiều lĩnh vực với kiến thức khác nhau mà không đi vào tìm hiểu tất cả những ngƣời sử dụng BCTC. Ngoài ra, đề tài cũng không đi vào nghiên cứu cụ thể từng thành phần của khoảng cách kỳ vọng kiểm toán. 5 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Luận văn áp dụng phƣơng pháp định lƣợng để nghiên cứu. Cơ sở dữ liệu: Đề tài sử dụng tổng hợp số liệu sơ cấp và thứ cấp có liên quan.  Dữ liệu sơ cấp: Nguồn dữ liệu chính đƣợc thu thập từ Bảng khảo sát theo thang đo Likert 5 mức độ, trong đó bao gồm những câu hỏi về quan điểm của các đối tƣợng khảo sát về vai trò và trách nhiệm của KTV để từ đó đánh giá có tồn tại AEG giữa Nhà quản lý và Kiểm toán viên hay không và nếu có, thì những nhân tố nào tác động đến khoảng cách này. Có 2 nhóm đối tƣợng khảo sát trong nghiên cứu này. Đầu tiên là các Kiểm toán viên đang hành nghề tại các doanh nghiệp kiểm toán và các chi nhánh doanh nghiệp kiểm toán nƣớc ngoài tại Việt Nam. Nhóm thứ hai là các nhà quản lý doanh nghiệp, những ngƣời trực tiếp điều hành hoạt động hàng ngày của doanh nghiệp từ nhiều lĩnh vực, ngành nghề hoạt động khác nhau. Để đảm bảo việc thu thập dữ liệu đầy đủ và nhanh chóng, tác giả sử dụng phƣơng pháp tiếp cận khảo sát qua mail và một số phƣơng tiện liên lạc khác đánh giá trực tiếp trên công cụ www.docs.google.com.vn. Sau đó, ngƣời viết sàng lọc lại các câu trả lời hợp lý, phác họa chi tiết các công cụ thống kê đƣợc sử dụng để phân tích dữ liệu.  Dữ liệu thứ cấp: Các bài báo, tạp chí, luận văn, nghiên cứu cả trong và ngoài nƣớc về AEG. Công cụ phân tích dữ liệu: Dữ liệu đƣợc xử lý bằng phần mềm SPSS 20.0. Sau khi đƣợc sàng lọc và làm sạch, dữ liệu đƣợc sử dụng để thực hiện các phân tích sau: thống kê mô tả, kiểm định Independent Sample T-Test, phân tích phƣơng sai 1 yếu tố (ANOVA) và phân tích sâu Turkey. 6 6. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI Về mặt khoa học: Từ lúc bắt đầu, nghiên cứu về khoảng cách kỳ vọng đƣợc thực hiện chủ yếu ở các nƣớc phƣơng Tây và các nƣớc phát triển nhƣ Mỹ, Anh, Úc và New Zealand. Do đó, nghiên cứu về vấn đề này ở các nƣớc Châu Á đang phát triển nhƣ Việt Nam là hữu ích. Ngoài ra, nhƣ đã đề cập trƣớc đó, bằng việc tập trung vào Nhà quản trị thay vì công chúng hay ngƣời sử dụng BCTC nói chung, nghiên cứu cũng hy vọng có thể đóng góp vào kho tài liệu về khoảng cách kỳ vọng kiểm toán. Về mặt thực tiễn: Hầu hết các tài liệu trong nƣớc về chủ đề “khoảng cách kỳ vọng kiểm toán” còn quá ít ỏi, chỉ dừng lại ở các bài báo, bài viết nhỏ nên thông qua nghiên cứu này, tác giả đã hệ thống hóa cơ sở lý luận của thuật ngữ “khoảng cách kỳ vọng kiểm toán”, thực hiện nghiên cứu thực nghiệm để đƣa ra kết luận về sự tồn tại của AEG và các nhân tố ảnh hƣởng để từ đó đề ra phƣơng hƣớng, giải pháp giảm thiểu khoảng cách này, đặc biệt là với nhóm đối tƣợng sử dụng BCTC nhằm đƣa vai trò của nghề nghiệp kiểm toán về đúng vị trí của nó, gia tăng niềm tin và sự hiểu biết của công chúng về NNKT. 7. BỐ CỤC VÀ KẾT CẤU DỰ KIẾN CỦA ĐỀ TÀI Để giải quyết các câu hỏi nghiên cứu đã đặt ra, nội dung chính của luận văn đƣợc chia làm 05 chƣơng nhƣ sau: Chƣơng 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu. Chƣơng 2: Cơ sở lý thuyết về kiểm toán và khoảng cách kỳ vọng kiểm toán. Chƣơng 3: Phƣơng pháp nghiên cứu Chƣơng 4: Kết quả nghiên cứu Chƣơng 5: Giải pháp thu hẹp khoảng cách kỳ vọng giữa KTV và nhà quản lý tại Việt Nam 7 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Có rất nhiều nghiên cứu khác nhau về AEG trên thế giới. Có nghiên cứu về sự khác biệt nhận thức ở các quốc gia khác nhau trên thế giới (Phụ lục 1) hay nghiên cứu nguyên nhân của AEG. Lại có những nghiên cứu về nhân tố giảm thiểu AEG nhƣ giáo dục {Lee, Azham và Kandasamy (2008), Monroe avà Woodliff (1993), Ariff và Rosmaini (2005), Gramling và cộng sự, (1996)}, mở rộng BCKT {Nair và Rittenberg (1987), Gay và Schelluch (1993), Monroe và Woodliff (1994), Hatherly, Jones và Brown (1991)}, điều chỉnh phƣơng pháp kiểm toán {Purvis (1987); Koh và Woo (1998), Boritz, Gabor và Lemon (1987)}, mở rộng trách nhiệm của KTV và nâng cao tính độc lập của KTV {Lee và cộng sự (2008), Humphrey và cộng sự (1993), Knutson (1994), O’Malley (1993), Rabinowitz (1996)}. Trong chƣơng này, ngƣời viết sẽ trình bày tổng quan về các nghiên cứu nổi bật về vấn đề này. 1.1. NGHIÊN CỨU VỀ SỰ TỒN TẠI CỦA KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG KIỂM TOÁN Nghiên cứu của Lee (1970) “The nature of auditing and its objectives” là nghiên cứu đầu tiên về AEG đƣợc thực hiện tại Anh. Ông đã khảo sát các KTV (chủ phần hùn và nhân viên), đối tƣợng bị kiểm toán (giám đốc, thƣ ký và kế toán) và các đối tƣợng thụ hƣởng (các nhà đầu tƣ, ngân hàng và môi giới chứng khoán) nhằm xác định ý kiến của họ về 13 mục tiêu. Hơn 80% số ngƣời đƣợc hỏi xác định mục tiêu kiểm toán là phát hiện các gian lận và sai sót, đảm bảo công ty đã tuân thủ tất cả các yêu cầu pháp luật; xác minh tính chính xác của sổ sách, hồ sơ kế toán; và đƣa ra ý kiến trung thực hợp lý của BCTC. Trái với kỳ vọng của Lee, sự hiểu biết của KTV về các mục tiêu kiểm toán có chút khác biệt so với các đối tƣợng bị kiểm toán và thụ hƣởng. Ông 8 thừa nhận rằng, nếu những ngƣời tham gia không có cùng chung nhận thức về mục tiêu kiểm toán thì các lợi ích từ một cuộc kiểm toán sẽ không đƣợc đánh giá cao và đáng tin cậy do thông tin tài chính đƣợc kiểm toán đã bị đặt sai chỗ. Năm 1988, Viện Kế toán Công chứng Canada (CICA) đã thành lập một Ủy ban Macdonald để nghiên cứu kỳ vọng của công chúng về các cuộc kiểm toán với đề tài “Report of the Commission to Study the Public‟s Expectation of Audits”. Ủy ban thu thập thông tin từ nhiều nguồn bao gồm khảo sát qua điện thoại một cách ngẫu nhiên với các thành viên của công chúng, phỏng vấn tập trung các nhóm ngƣời có am hiểu về BCTC và tham vấn các bên có đầy đủ thông tin về BCTC và kiểm toán. Nghiên cứu nhận thấy rằng một số đối tƣợng điều tra có sự hiểu lầm đáng kể về vai trò của KTV. Cụ thể chỉ có 41% số ngƣời đƣợc hỏi xác định vai trò của KTV là báo cáo về tính hợp lý của BCTC; 24% tin rằng đó là báo cáo về tính hữu hiệu, kinh tế và hiệu quả của quá trình quản lý; 25% cho rằng đó là để đảm bảo sự lành mạnh tài chính của một công ty; còn lại 10% nói rằng họ không biết KTV làm cái gì. Ngoài ra, Ủy ban cũng nhận thấy có một sự nhầm lẫn tƣơng tự về thông điệp đƣợc truyển tải từ BCKT. Đó chính là lý do vì sao khi một công ty bất ngờ sụp đổ, ngƣời sử dụng BCTC sẵn sàng đổ lỗi cho các KTV. Nghiên cứu của Low (1988) “The expectation gap between financial analysts and auditors – some empirical evidence” xem xét phạm vi AEG giữa KVT và các nhà phân tích tài chính về các mục tiêu kiểm toán tại Singapore. Những ngƣời tham gia đƣợc cung cấp danh sách 13 mục tiêu tiềm năng của cuộc kiểm toán. Kết quả cho thấy cả hai nhóm đều nhận thức đƣợc về mục tiêu truyền thống của kiểm toán (đƣa ra ý kiến về báo cáo tài chính). Tuy nhiên, bên cạnh mục tiêu này, các phản hồi còn có hàng loạt những niềm tin mà họ xem là mục tiêu kiểm toán. Các nhà phân tích tài chính nhận thức một cuộc kiểm toán phải đảm bảo tính chính xác của các báo cáo tài chính. Thêm vào đó, nhận thức của họ về trách nhiệm của KTV liên quan đến việc phát hiện và ngăn 9 chặn gian lận có nhiều đòi hỏi khắt khe hơn so với những gì mà KTV tin rằng họ nên thực hiện. Nghiên cứu của Humphrey, C., Moizer, P. và Turley, S. (1993) “The audit expectations gap in Britain: An empirical investigation”. Hai thập kỷ sau khi nghiên cứu của Lee, Humphrey và cộng sự đã chỉ ra rằng sự hiểu lầm ở Anh về các chức năng kiểm toán là chút khác nhau so với nghiên cứu năm 1970. Năm 1990, Humphrey đã khảo sát một mẫu bao gồm KTV, ngƣời bị kiểm toán và những ngƣời sử dụng BCTC ở Anh để xác định ý kiến của họ về KTV và công việc của họ, đánh giá theo thang đo Likert 7 điểm. Tổng cộng có 2445 Bảng câu hỏi và có 935 phản hồi phục vụ cho phân tích. Các nhà nghiên cứu đã nhận thấy có sự khác biệt đáng kể về ý kiến cho rằng vai trò của KTV phải là đảm bảo rằng: là tất cả các gian lận đáng kể phải đƣợc phát hiện; công ty đƣợc điều hành một cách hiệu quả; các cơ quan có thẩm quyền phải đƣợc thông báo về bất kỳ sai sót đáng kể nào; và Bảng cân đối kế toán cung cấp một đánh giá hợp lý về công ty. Nhóm nghiên cứu nhận xét "Trong tất cả các trƣờng hợp, KTV nhận thấy vai trò của mình bị hạn chế hơn so với những gì mà các giám đốc tài chính hoặc các nhóm ngƣời sử dụng nhận thấy”. 1.2. NGHIÊN CỨU VỀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG VÀ THÀNH PHẦN CỦA KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG KIỂM TOÁN Nghiên cứu của Haniffa và Hudaib (2007) “Locating audit expectations gap within a cultural context: The case of Saudi Arabia”. Bài viết này cung cấp một cái nhìn sâu sắc vào các loại AEG tồn tại trong một môi trƣờng văn hóa. Cụ thể nó điều tra xem liệu rằng môi trƣờng xã hội và kinh doanh có ảnh hƣởng đến nhận thức của ngƣời sử dụng BCTC và KTV về hoạt động kiểm toán hay không. Bằng cách sử dụng kết hợp bảng câu hỏi qua mail và phỏng vấn bán cấu trúc, nghiên cứu phát hiện ra sự tồn tại của “khoảng cách hoạt động” liên quan đến những vai trò theo quy định pháp luật và theo kỳ vọng hợp lý của KTV tại Saudi Arabia. Ngoài ra, các kết quả còn cho thấy sự 10 “khoảng cách hoạt động” phát sinh do bốn yếu tố môi trƣờng bao gồm: chính sách cấp giấy phép hành nghề, quy trình tuyển dụng, cấu trúc chính trị và pháp luật và các giá trị xã hội chi phối. Kết quả phỏng vấn tiết lộ ảnh hƣớng của việc thiết lập một thể chế và văn hóa lên AEG và chỉ ra rằng những nguyên tắc của đạo Hồi trong chuẩn mực kiểm toán và quy tắc đạo đức nghề nghiệp có thể làm giảm thiểu AEG tại Saudi Arabia. Ngiên cứu của Porter (1993) “The empirical study of the audit expectationperformance gap”, Porter đã nghiên cứu khoảng cách kỳ vọng kiểm toán tại New Zealand bằng cách chia khoảng cách này thành hai phần: khoảng cách hoạt động và khoảng cách hợp lý. Bà tiến hành nghiên cứu từ việc sử dụng một cuộc khảo sát qua mail đƣợc gửi đến hai nhóm đối tƣợng bị ảnh hƣởng bởi hoạt động kiểm toán độc lập là (1) nhóm cộng đồng tài chính, bao gồm các KTV, nhân viên công ty, các nhà phân tích tài chính, sinh viên kiểm toán và (2) các nhóm công chúng bao gồm luật sƣ, phóng viên tài chính và các thành viên của công chúng nói chung. Từ các kết quả nghiên cứu của mình, Porter đã xác định rằng có hơn 20% công chúng nhận thức kiểm toán viên phải thực hiện 10 nhiệm vụ trong khi nhóm cộng đồng tài chính cho rằng điều đó là không hiệu quả và kinh tế khi thực hiện. Nghiên cứu thực nghiệm này đã giúp các nhà nghiên cứu xác định các thành phần khác nhau của khoảng cách kỳ vọng kiểm toán bao gồm khoảng cách hợp lý (41%), khoảng cách chuẩn mực (53%) và khoảng cách năng lực (6%). Nghiên cứu của Epstein và Geiger (1994) “Investor views of audit assurance: recent evidence of the expectation gap” tại Mỹ. Một cuộc điều tra quốc gia các nhà đầu tƣ đã đƣợc thực hiện để thu thập thông tin về quan điểm của họ về các khía cạnh khác nhau của BCTC. Những ngƣời tham gia là các nhà đầu tƣ hơn 100 cổ phiếu đƣợc niêm yết trên sàn chứng khoán New York. Khảo sát nhận đƣợc 246 phản hồi. Khi đƣợc hỏi mức độ bảo đảm họ tin rằng KTV cần cung cấp về việc phát hiện các sai sót trọng yếu do sai sót và gian lận thì 51% nhà đầu tƣ tin rằng họ nên nhận đƣợc một sự đảm bảo hợp lý về các sai sót trọng yếu do nhầm lẫn, khoảng 47% muốn một sự đảm bảo tuyệt