Tài liệu Giải pháp phát triển kinh tế trên địa bàn thị xã quảng yên, tỉnh quảng ninh theo hướng bền vững

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐH KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH –––––––––––––––––––––– NGUYỄN XUÂN LƯỢNG GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ QUẢNG YÊN, TỈNH QUẢNG NINH THEO HƯỚNG BỀN VỮNG LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐH KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH –––––––––––––––––––––– NGUYỄN XUÂN LƯỢNG GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ QUẢNG YÊN, TỈNH QUẢNG NINH THEO HƯỚNG BỀN VỮNG Chuyên ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 60.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS TRẦN ĐÌNH THIÊN THÁI NGUYÊN - 2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả đã nêu trong luận văn có nguồn gốc rõ ràng, trung thực và chưa được dùng để bảo vệ một học vị nào khác. Mọi sự giúp đỡ cho việc hoàn thành luận văn đều đã được cảm ơn. Các thông tin, trích dẫn trong luận văn đều đã được ghi rõ nguồn gốc./. Thái Nguyên, ngày 15 tháng 12 năm 2014 Tác giả luận văn Nguyễn Xuân Lượng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài: “Giải pháp phát triển kinh tế trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh theo hướng bền vững”, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ, động viên của nhiều cá nhân và tập thể. Tôi xin được bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc nhất tới tất cả các cá nhân và tập thể đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong học tập và nghiên cứu. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo và các khoa, phòng của Trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh - Đa ̣i ho ̣c Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi về mọi mặt trong quá trình học tập, hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của giáo viên hướng dẫn PGS. TS. TRẦN ĐÌNH THIÊN Tôi xin cảm ơn sự giúp đỡ, đóng góp nhiều ý kiến quý báu của các nhà khoa học, các thầy, cô giáo trong Trường Đại ho ̣c Kinh tế và Quản trị Kinh doanh - Đại học Thái Nguyên. Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi còn được sự giúp đỡ và cộng tác của các đồng chí tại các địa điểm nghiên cứu, tôi xin chân thành cảm ơn các bạn bè, đồng nghiệp và gia đình đã tạo điều kiện mọi mặt để tôi hoàn thành nghiên cứu này. Tôi xin bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc đối với mọi sự giúp đỡ quý báu đó. Thái Nguyên, ngày 15 tháng 12 năm 2014 Tác giả luận văn Nguyễn Xuân Lượng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN............................................................................................................................ ii MỤC LỤC ................................................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT.................................................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................................... vii DANH MỤC CÁC HÌNH.....................................................................................................viii MỞ ĐẦU ................................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................................. 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 2 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ............................................................................ 3 5. Bố cục của luận văn .............................................................................................................. 3 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TĂNG TRƯỞNG, PHÁT TRIỂN KINH TẾ .................................................................................................................... 4 1.1. Tổng quan về tăng trưởng và phát triển kinh tế ........................................................... 4 1.1.1. Tăng trưởng kinh tế ........................................................................................................ 4 1.1.2. Phát triển kinh tế ............................................................................................................. 9 1.1.3. Vai trò của Nhà nước trong phát triển kinh tế ............................................................ 13 1.2. Cơ hội, thách thức và những định hướng lớn của chính phủ và tỉnh Quảng Ninh về phát triển kinh tế- xã hội trong bối cảnh hội nhập quốc tế ............................................. 13 1.2.1. Cơ hội, thách thức về phát triển kinh tế- xã hội trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế....................................................................................................................................... 13 1.2.2. Những định hướng lớn của Chính phủ và tỉnh Quảng Ninh về phát triển kinh tế ............................................................................................................................ 19 1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến tăng trưởng phát triển kinh tế .......................................... 27 1.3.1. Các hình thái tăng trưởng phát triển kinh tế ............................................................... 27 1.3.2. Vai trò của các yếu tố sản xuất đối với tăng trưởng phát triển kinh tế .................... 29 1.4. Kinh nghiệm về phát triển kinh tế - xã hội của một số địa phương trong và ngoài tỉnh Quảng Ninh ...................................................................................................................... 32 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iv 1.4.1. Kinh nghiệm của thành phố Uông Bí ......................................................................... 32 1.4.2. Kinh nghiệm của thành phố Hạ Long ......................................................................... 35 1.4.3. Kinh nghiệm của Bắc Ninh.......................................................................................... 38 1.4.4. Kinh nghiệm của tỉnh Vĩnh Phúc ................................................................................ 40 1.4.5. Kinh nghiệm của Ninh Bình ........................................................................................ 42 1.4.6. Một số bài học rút ra đối với phát triển kinh tế của thị xã Quảng Yên .................... 43 Chương 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU................................................................. 44 2.1. Câu hỏi nghiên cứu .......................................................................................................... 44 2.2. Phương pháp nghiên cứu................................................................................................. 44 2.2.1. Phương pháp thu thập thông tin................................................................................... 44 2.2.2. Phương pháp xử lý thông tin........................................................................................ 44 2.2.3. Phương pháp phân tích ................................................................................................. 44 2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu .......................................................................................... 46 2.3.1. Nhóm chỉ tiêu đánh giá hiện trạng của địa phương ................................................... 46 2.3.2. Nhóm chỉ tiêu đánh giá phát triển kinh tế................................................................... 46 Chương 3: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU VÀ ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ QUẢNG YÊN........ 50 3.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội của thị xã Quảng Yên ...................................... 50 3.1.1. Vị trí địa lý kinh tế và các yếu tố tự nhiên ảnh hưởng đến phát triển kinh tế ......... 50 3.1.2. Đặc điểm xã hội ............................................................................................................ 55 3.2. Thực trạng phát triển kinh tế của thị xã Quảng Yên..................................................... 65 3.2.1. Tăng trưởng kinh tế, cơ cấu kinh tế............................................................................. 65 3.2.2. Thực trạng phát triển kinh tế theo các ngành ............................................................. 68 3.3. Một số nhận xét về đặc điểm của địa bàn nghiên cứu tới phát triển kinh tế của thị xã Quảng Yên ..................................................................................................................... 77 3.3.1. Lợi thế và cơ hội phát triển .......................................................................................... 77 3.3.2. Khó khăn, thách thức .................................................................................................... 80 3.4. Đánh giá thực trạng phát triển kinh tế thị xã Quảng Yên giai đoạn 2010- 2013 ............................................................................................................................. 81 3.4.1. Những thành tựu ........................................................................................................... 81 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn v 3.4.2. Những tồn tại, hạn chế.................................................................................................. 82 3.4.3. Nguyên nhân của tồn tại hạn chế và bài học kinh nghiệm ....................................... 84 Chương 4: GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ QUẢNG YÊN THEO HƯỚNG BỀN VỮNG ................................................................. 85 4.1. Quan điểm, định hướng mục tiêu phát triển kinh tế theo hướng bền vững ............. 85 4.1.1. Quan điểm phát triển kinh tế trên địa bàn thị xã Quảng Yên theo hướng bền vững .................................................................................................................... 85 4.1.2. Định hướng, mục tiêu phát triển kinh tế theo hướng bền vững trên địa bàn thị xã Quảng Yên .......................................................................................................................... 86 4.2. Một số giải pháp phát triển kinh tế trên địa bàn thị xã Quảng Yên theo hướng bền vững ................................................................................................................................... 87 4.2.1. Giải pháp đào tạo phát triển và thu hút nguồn nhân lực ........................................... 87 4.2.2. Giải pháp huy động các nguồn lực đầu tư .................................................................. 88 4.2.3. Giải pháp đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng đồng bộ, hiện đại .................................. 90 4.2.4. Giải pháp nâng cao năng lực quản lý hành chính, cải cách hành chính .................. 92 4.2.5. Giải pháp phát triển khoa học công nghệ, sử dụng hiệu quả tài nguyên và bảo vệ môi trường ........................................................................................................................... 93 4.2.6. Giải pháp xây dựng và phát triển văn hóa, đảm bảo an sinh xã hội, giảm nghèo bền vững ....................................................................................................................... 94 4.2.7. Giải pháp về hợp tác phát triển .................................................................................... 95 4.2.8. Giải pháp về cơ chế chính sách để khuyến khích phát triển ..................................... 97 4.3. Một số kiến nghị, đề xuất ................................................................................................ 99 4.3.1. Đề nghị với Chính phủ ................................................................................................. 99 4.3.2. Đề xuất kiến nghị với tỉnh ............................................................................................ 99 KẾT LUẬN .......................................................................................................................... 101 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................................. 102 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BQ : Bình quân CNH - HĐH : Công nghiệp hóa, hiện đại hóa KT - XH : Kinh tế - Xã hội KTĐT : Kinh tế đầu tư KTTĐBB : Kinh tế trọng điểm Bắc Bộ NN : Nông nghiệp QH : Quy hoạch SP : Sản phẩm THCS : Trung học cơ sở TTCN : Tiểu thủ công nghiệp XHCN : Xã hội chủ nghĩa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Tăng trưởng kinh tế từ năm 2006 đến năm 2012 .....................................39 Bảng 1.2: Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ......................................................................40 Bảng 3.1: Thực trạng phát triển kinh tế - xã hội thị xã Quảng Yên 2006-2013 ......65 Bảng 3.2: So sánh một số chỉ tiêu cơ bản giai đoạn 2006–2010 ..............................67 Bảng 3.3: Giá trị sản xuất công nghiệp – tiểu thủ công nghiệp và xây dựng thời kỳ 2006 - 2013 .........................................................................................68 Bảng 3.4: Giá trị sản xuất nông – lâm – thủy sản thời kỳ 2006-2013 ......................72 Bảng 3.5: Diện tích, sản lượng của ngành trồng trọt 2006 – 2013 ...........................74 Bảng 3.6: Thực trạng ngành chăn nuôi 2006-2013 ...................................................75 Bảng 3.7: Diện tích và sản lượng nuôi trồng thủy sản ..............................................76 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn viii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1. Cơ cấu giá trị sản xuất thị xã Quảng Yên .................................................66 Hình 3.2. Quy mô giá trị sản xuất thị xã Quảng Yên thời kỳ 2006 - 2013 .......................... 67 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Toàn cầu hoá là xu hướng phát triển khách quan, tác động sâu rộng đến mọi mặt đời sống kinh tế - xã hội và đang thu hút nhiều nước tham gia. Mỗi quốc gia, vùng lãnh thổ không thể tự phát triển nhanh nếu chỉ dựa vào nguồn lực trong nước mà không tận dụng các lợi thế từ bên ngoài. Kể từ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI, nước ta thực hiện đường lối đổi mới và mở cửa, đến nay đã đạt được nhiều thành tựu to lớn về phát triển kinh tế - xã hội, trở thành thành viên của nhiều tổ chức quốc tế. Giai đoạn từ nay đến năm 2020 là giai đoạn nước ta hội nhập sâu rộng vào kinh tế khu vực và thế giới, phát triển kinh tế trong nước luôn chịu sự ràng buộc và tác động từ thế giới bên ngoài. Những năm gần đây, tình hình kinh tế - xã hội của khu vực miền Bắc nói chung và của tỉnh Quảng Ninh nói riêng đã có nhiều thay đổi, ảnh hưởng trực tiếp và sâu sắc đến sự phát triển của thị xã Quảng Yên. Với lợi thế là nằm trong Vùng kinh tế trọng điểm Bắc bộ, trên tuyến Vành đai kinh tế ven biển Vịnh Bắc Bộ và nằm giữa tam giác 3 thành phố Hạ Long, Hải Phòng và Uông Bí nên thị xã Quảng Yên rất thuận lợi cho phát triển kinh tế, giao lưu thương mại cũng như quốc phòng an ninh. Trong 5 năm gần đây, kinh tế của thị xã Quảng Yên đã có bước phát triển toàn diện, tăng mạnh về quy mô; cơ cấu kinh tế tiếp tục chuyển dịch theo hướng tích cực, khu vực công nghiệp - xây dựng phát triển nhanh chóng và đang trở thành ngành kinh tế mũi nhọn của thị xã; thu nhập bình quân đầu người được cải thiện đáng kể; sự nghiệp phát triển văn hoá - xã hội đạt nhiều kết quả tiến bộ. Bên cạnh những thành tựu về phát triển kinh tế, so với với tiềm năng đặc biệt và lợi thế nổi trội thì tốc độ phát triển kinh tế của thị xã Quảng Yên còn thấp, chưa ngang tầm, chưa có những bước đột phá; cơ cấu kinh tế chuyển dịch còn chậm và chưa vững chắc; hệ thống kết cấu hạ tầng thiếu đồng bộ, chưa có sức hấp dẫn mạnh với các nhà đầu tư; thu ngân sách nhà nước gặp khó khăn; đầu tư xây dựng cơ bản còn dàn trải, nợ đọng vốn đầu tư lớn; chậm ứng dụng những tiến bộ khoa học công nghệ; nguồn nhân lực chưa đáp ứng yêu cầu và nhiệm vụ phát triển kinh tế; một số Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 2 lĩnh vực như giáo dục - đào tạo, y tế, văn hoá, thể thao còn chậm đầu tư xây dựng cơ sở vật chất; đời sống vật chất và tinh thần của một bộ phận nhân dân còn khó khăn... Do đó, cần có nghiên cứu một cách khoa học để tìm ra các nguyên nhân của hạn chế, bất cập trong phát triển kinh tế của thị xã Quảng Yên thời gian qua. Từ đó, đưa ra các giải pháp phát triển kinh tế mang tính đột phát, theo hướng bền vững, phát huy mọi lợi thế nhằm xây dựng Quảng Yên trở thành thị xã công nghiệp - dịch vụ có tốc độ phát triển kinh tế cao của tỉnh Quảng Ninh, có hệ thống kết cấu hạ tầng đồng bộ, đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân không ngừng được nâng cao. Đưa thị xã Quảng Yên trở thành một tâm điểm kinh tế quan trọng phía Tây Nam tỉnh Quảng Ninh, kết nối sự phát triển chung của Vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ. Với ý nghĩa trên, tôi chọn đề tài “Giải pháp phát triển kinh tế trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh theo hướng bền vững” để làm luận văn thạc sĩ Kinh tế, chuyên ngành Quản lý kinh tế của mình nhằm góp phần giải quyết các yêu cầu trên. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Nghiên cứu, phân tích đánh giá thực trạng làm cơ sở để đưa ra một số giải pháp phù hợp, có tính khả thi nhằm đẩy mạnh phát triển kinh tế trên địa bàn thị xã Quảng Yên trong giai đoạn tới. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống các vấn đề lý luận về tăng trưởng và phát triển kinh tế trong điều kiện hiện nay của Việt Nam. - Phân tích, đánh giá thực trạng phát triển kinh tế trên địa bàn thị xã Quảng Yên; - Đề xuất một số giải pháp đồng bộ nhằm phát triển kinh tế bền vững trên địa bàn thị xã Quảng Yên trong giai đoạn tới. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu: Những vấn đề liên quan đến tăng trưởng và phát triển kinh tế nói chung và trên địa bàn thị xã Quảng Yên nói riêng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 3 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu các giải pháp phát triển kinh tế bền vững trên địa bàn thị xã Quảng Yên - tỉnh Quảng Ninh. - Thời gian: Nghiên cứu từ năm 2006 đến năm 2013. - Về không gian: Đề tài được tập trung nghiên cứu trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh. Đồng thời có mở rộng phạm vi nghiên cứu đến các đơn vị hành chính cấp huyện trong và ngoài tỉnh. 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Đây là công trình nghiên cứu khoa học vận dụng lý luận kinh tế phát triển để đưa ra các giải pháp phát triển kinh tế với những đặc thù riêng biệt của thị xã Quảng Yên. Đề tài là công trình nghiên cứu khoa học có ý nghĩa về mặt lý luận và thực tiễn thiết thực. Có thể sử dụng để nghiên cứu, tham khảo nhằm nâng cao hiệu quả, phát triển kinh tế trên địa bàn thị xã Quảng Yên đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030. Đồng thời luận văn cũng là tài liệu tham khảo, mang ý nghĩa khoa học thiết thực cho các địa phương có điều kiện về địa lý, kinh tế, xã hội tương tự như thị xã Quảng Yên. Về mặt lý luận: Luận văn hệ thống hoá những lý luận cơ bản về tăng trưởng và phát triển kinh tế. Về mặt thực tiễn: Luận văn phân tích, đánh giá thực trạng phát triển kinh tế ở thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh trong những năm qua. Từ những phân tích đó, chỉ rõ những ưu, nhược điểm, nguyên nhân của thực trạng, đề xuất những giải pháp cơ bản phát triển kinh tế bền vững trên địa bàn thị xã Quảng Yên. 5. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục, tài liệu tham khảo, nội dung chính của Luận văn cấu trúc gồm 4 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận, thực tiễn của tăng trưởng và phát triển kinh tế. Chương 2: Phương pháp nghiên cứu. Chương 3: Thực trạng phát triển kinh tế của thị xã Quảng Yên trong những năm qua. Chương 4: Một số giải pháp phát triển kinh tế trên địa bàn thị xã Quảng Yên - tỉnh Quảng Ninh theo hướng bền vững. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 4 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TĂNG TRƯỞNG, PHÁT TRIỂN KINH TẾ 1.1. Tổng quan về tăng trưởng và phát triển kinh tế 1.1.1. Tăng trưởng kinh tế 1.1.1.1. Khái niệm tăng trưởng kinh tế Hiện nay, mọi quốc gia đều phấn đấu vì mục tiêu tăng trưởng kinh tế và phát triển. Tăng trưởng kinh tế là điều kiện cần của sự phát triển. Muốn phát triển, trước hết phải tạo được thêm của cải, vật chất, tức là phải cải thiện được năng lực sản xuất của nền kinh tế. Đây là lý do tại sao các nền kinh tế kém phát triển, đang phát triển lại đặt mục tiêu tăng trưởng kinh tế là mục tiêu ưu tiên hàng đầu. Tăng trưởng kinh tế là sự gia tăng thu nhập/sản phẩm bình quân đầu người hoặc thu nhập/sản phẩm quốc dân. Khi sản phẩm hoặc thu nhập quốc dân của một nền kinh tế tăng lên cùng với quá trình sản xuất hàng hóa và dịch vụ, nền kinh tế đó đạt được sự tăng trưởng. [10] Tăng trưởng kinh tế là phạm trù kinh tế diễn tả động thái biến đổi về mặt số lượng sản phẩm hàng hoá dịch vụ của nền kinh tế. Nền kinh tế có tốc độ tăng trưởng cao, liên tục sẽ có điều kiện nâng cao thu nhập, nâng cao chất lượng cuộc sống của nhân dân, có tích luỹ để tái đầu tư, mở rộng sản xuất, thu hút lao động, có khả năng đầu tư cho giáo dục, y tế để nâng cao chất lượng lao động, có điều kiện để phát triển kết cấu hạ tầng kỹ thuật và có điều kiện thực hiện chính sách xã hội. Tuy nhiên, tăng trưởng kinh tế chưa đề cập đến mối quan hệ của sự gia tăng khối lượng của cải với các vấn đề xã hội phát sinh từ quá trình gia tăng của cải đó. Như vậy, bản chất của tăng trưởng phản ánh sự thay đổi về lượng của nền kinh tế. Ngày nay, yêu cầu tăng trưởng kinh tế được gắn liền với tính bền vững hay nói cách khác, người ta quan tâm đến cả chất và lượng của kết quả tăng trưởng kinh tế. Từ quan điểm này, bên cạnh yếu tố tốc độ mở rộng qui mô của cải vật chất xã hội, người ta nhấn mạnh hơn đến năng lực duy trì tốc độ đó. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 5 Tăng trưởng kinh tế hiện đại là thuật ngữ được nhà kinh tế học đoạt giải Nobel, Simon Kuznets, sử dụng để phân biệt giai đoạn hiện tại với các giai đoạn trước đây như chủ nghĩa tư bản trọng thương hoặc giai đoạn phong kiến. Giai đoạn tăng trưởng kinh tế hiện đại vẫn đang trong quá trình định hình và do đó tất cả các đặc điểm của nó còn chưa được thể hiện rõ nét. Tuy nhiên các nhân tố chủ chốt bao gồm việc ứng dụng khoa học vào giải quyết các vấn đề của sản xuất kinh tế, dẫn đến quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa và cả bùng nổ dân số. 1.1.1.2. Các nhân tố tác động đến tăng trưởng kinh tế Các đầu ra của nền kinh tế là kết quả tác động qua lại tổng mức cung và tổng mức cầu của nền kinh tế. Vì vậy, để xem xét các nhân tố tác động đến tăng trưởng kinh tế cần phải xem xét các nhân tố tác động đến tổng cung và các nhân tố tác động đến tổng cầu của nền kinh tế. Các nhân tố thuộc tổng cầu: Tổng mức cầu của nền kinh tế đề cập đến khối lượng mà người tiêu dùng, các doanh nghiệp và Chính phủ sẽ sử dụng GDP= C+I+G+X-M. Do đó, sự biến đổi của các bộ phận trên sẽ gây nên sự biến đổi của tổng cầu và từ đó tác động đến tăng trưởng kinh tế. Sự biến đổi của tổng cầu có thể theo hai hướng, suy giảm hay gia tăng tổng cầu. Theo hai hướng đó, tác động của sự thay đổi tổng cầu đến tăng trưởng kinh tế cũng khác nhau: - Nếu tổng cầu sụt giảm sẽ gây hạn chế tăng trưởng và lãng phí các yếu tố nguồn lực vì một bộ phận không được huy động vào hoạt động kinh tế; - Nếu tổng cầu gia tăng sẽ tác động đến hoạt động của nền kinh tế: Nếu nền kinh tế đang hoạt động dưới mức sản lượng tiềm năng thì sự gia tăng của tổng cầu sẽ giúp tăng thêm khả năng tiếp cận sản lượng tiềm năng, nhờ đó mà thúc đẩy tăng trưởng kinh tế; nếu nền kinh tế hoạt động đã đạt hoặc vượt mức sản lượng tiềm năng (đường cung dài hạn là thẳng đứng) thì sự gia tăng của tổng cầu không làm gia tăng sản lượng của nền kinh tế, nghĩa là không thúc đẩy tăng trưởng mà chỉ làm gia tăng mức giá. Các nhân tố thuộc tổng cung: Tổng mức cung đề cập đến khối lượng sản phẩm và dịch vụ mà các ngành kinh doanh sản xuất và bán ra trong điều kiện giá cả, khả năng sản xuất và chi phí sản xuất nhất định. Như vậy, tổng cung liên quan chặt chẽ đến sản lượng tiềm năng. Xét theo quan điểm dài hạn, sự gia tăng sản lượng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 6 tiềm năng của nền kinh tế có tác động quyết định đến tăng trưởng. Các nhân tố tác động đến sản lượng tiềm năng và do đó quyết định đến tổng mức cung chính là các yếu tố đầu vào của sản xuất. Thông thường, các yếu tố sản xuất chủ yếu thường được kể đến là: Vốn (K); lao động (L); tài nguyên thiên nhiên (R); công nghệ (T). Cũng vì thế, hàm sản xuất phản ánh mối quan hệ hàm số giữa kết quả đầu ra của nền kinh tế (Y) với các yếu tố sản xuất đầu vào được biểu thị khái quát ở dạng: Y = F(K,L,R,T). Trong đó: - Vốn (K) là vốn vật chất bao gồm: Máy móc, thiết bị, nhà xưởng, phương tiện vận tải, hàng tồn kho... là những yếu tố cần thiết cho quá trình sản xuất trực tiếp. Hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội như đường giao thông, cầu cống, kho bãi, sân bay, bến cảng, thông tin liên lạc, các công trình điện, cấp nước, vận chuyển dầu, khí đốt... nhằm hỗ trợ và kết hợp các hoạt động kinh tế với nhau. Đầu tư tăng thêm vốn làm gia tăng năng lực sản xuất, tức là gia tăng sản lượng tiềm năng, là cơ sở để tăng thêm sản lượng thực tế có tác động trực tiếp đến tăng trưởng kinh tế. Đối với các nước đang phát triển, vốn đang là nhân tố khan hiếm nhất hiện nay, trong khi nó lại là khởi nguồn để có thể huy động và sử dụng có hiệu quả các nguồn lực khác cho tăng trưởng. Vì vậy, vốn có vai trò hết sức to lớn đối với tăng trưởng kinh tế của các nước đang phát triển. Song, tác động của yếu tố này đến một mức độ nhất định sẽ có xu hướng giảm dần và sẽ thay bằng các yếu tố khác. Tuy nhiên, trong nền kinh tế thị trường, ngoài vốn vật chất, các tài sản vô hình như giá trị thương hiệu, vị thế của doanh nghiệp, của ngành hay quốc gia và các nguồn dự trữ quốc gia, nhất là dự trữ tài chính cũng có ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế. - Lao động (L) là một yếu tố đầu vào của sản xuất, có vai trò rất quan trọng đối với tăng trưởng kinh tế. Lao động không chỉ thể hiện ở số lượng lao động, mà cả ở chất lượng của lao động, thể hiện đặc biệt ở kiến thức và kỹ năng mà người lao động có được thông qua giáo dục, đào tạo và tích luỹ kinh nghiệm. Trong các lý thuyết kinh tế hiện đại hiện nay, người ta đánh giá rất cao vai trò của kiến thức và kỹ năng của lao động, coi đây là một loại vốn- vốn nhân lực làm tăng năng lực sản xuất của quốc gia. Ở các nước đang phát triển thường có hiện tượng thừa lao động có chất lượng thấp, nhưng lại thiếu lao động có chuyên môn kĩ thuật và nghề Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 7 nghiệp đáp ứng yêu cầu của công nghiệp hoá đất nước cũng như yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế và cả hai mặt đó đều có tác động tiêu cực đến tăng trưởng kinh tế. - Tài nguyên thiên nhiên (R) là yếu tố đầu vào của sản xuất do thiên nhiên ban tặng như đất đai, sông biển, rừng núi, các tài nguyên động thực vật, khí hậu thời tiết, tài nguyên khoáng sản. Các nước đang phát triển có nguồn tài nguyên thiên nhiên dồi dào, phong phú là yếu tố có ảnh hưởng rất lớn đến tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm và tạo vốn trên cơ sở khai thác tài nguyên thiên nhiên, nhất là ở giai đoạn đầu của quá trình phát triển. Tài nguyên thiên nhiên tuy quan trọng, song không quyết định năng suất sản xuất hàng hoá, dịch vụ, do đó, không phải là nhân tố quyết định đến tăng trưởng kinh tế của một quốc gia. - Tiến bộ khoa học và công nghệ cung cấp tri thức và phương pháp sản xuất. Việc đa tiến bộ khoa học và công nghệ vào sản xuất làm tăng năng lực sản xuất của nền kinh tế vì nó đem đến cách tốt nhất để sản xuất các hàng hoá và dịch vụ. Đây là nhân tố quyết định đối với tăng trưởng kinh tế của mọi quốc gia trong bối cảnh phát triển khoa học, công nghệ và toàn cầu hoá hiện nay, song đây cũng là yếu tố sản xuất khan hiếm của các nước đang phát triển. Các mô hình tăng trưởng kinh tế tân cổ điển và mô hình tăng trưởng kinh tế hiện đại cố gắng lượng hoá sự đóng góp của các yếu tố sản xuất vào quá trình tăng trưởng kinh tế. Trong các mô hình này năng suất các yếu tố tổng hợp (TFP- total factor productivity) được xem như là tác động của tiến bộ khoa học và công nghệ đến tăng trưởng kinh tế. Trong mô hình Solow, TFP được xác định bằng phần d của tăng trưởng kinh tế sau khi đã loại trừ đóng góp của các yếu tố vốn và lao động. Khi nghiên cứu các nhân tố của tăng trưởng kinh tế, các nhà nghiên cứu kinh tế, xã hội cũng quan tâm nhiều đến ảnh hưởng của các nhân tố như: cơ cấu dân tộc, tôn giáo, đặc điểm văn hoá-xã hội và các thể chế chính trị- kinh tế- xã hội. Đặc biệt, trong những nghiên cứu gần đây các vấn đề như thể chế chính trị-kinh tế- xã hội và vốn xã hội được nhiều nhà kinh tế, xã hội quan tâm. Các nhân tố trên còn được gọi chung là các nhân tố phi kinh tế, bởi vì chúng không tham gia trực tiếp các quá trình kinh tế như là những yếu tố sản xuất đầu vào, cũng không trực tiếp biểu hiện ra như một kết quả kinh tế đầu ra cụ thể. Tuy vậy, chúng có ảnh hưởng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 8 rất lớn đến hoạt động kinh tế, bởi vì thông qua các hành vi ứng xử và các phản ứng của các cá nhân và cộng đồng mà tác động đến các quá trình kinh tế-xã hội và sự thay đổi của các quá trình đó. Từ các nhân tố ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế, về lý thuyết cũng như thực tiễn, người ta luôn nghiên cứu tìm ra mô hình tăng trưởng kinh tế phù hợp với từng giai đoạn phát triển của lịch sử. Ở giai đoạn đầu của sự phát triển mô hình tăng trưởng chủ yếu phát triển theo chiều rộng (dựa vào khai thác lợi thế của các nguồn lực sẵn có như tài nguyên thiên nhiên, lao động). Cùng với sự phát triển của lịch sử, các nguồn lực ngày càng trở nên khan hiếm, các quốc gia đã chuyển dần từ mô hình tăng trưởng theo chiều rộng sang mô hình tăng trưởng kết hợp giữa chiều rộng và chiều sâu. Đến trình độ phát triển cao của nền kinh tế xã hội, mô hình tăng trưởng chủ yếu phát triển theo chiều sâu. Đối với Việt Nam, mô hình tăng trưởng kinh tế hiện nay chủ yếu phát triển theo chiều rộng (khai thác và xuất khẩu tài nguyên thô, đầu tư dàn trải - theo chiều rộng cho khu vực kinh tế nhà nước). Mô hình tăng trưởng đó đã bộc lộ những hạn chế, làm giảm khả năng phát triển của nền kinh tế, nhất là trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế. Hậu quả của việc duy trì quá lâu mô hình tăng trưởng theo chiều rộng đã dẫn đến việc khai thác cạn kiệt nguồn tài nguyên thiên nhiên, nguồn lao động không được quan tâm đào tạo, bồi dưỡng nên chất lượng còn thấp, không đáp ửng yêu cầu phát triển nền kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Năng lực cạnh tranh của sản phẩm cũng như của doanh nghiệp và nền kinh tế còn thấp. Tình trạng mất cân bằng sinh thái và ô nhiễm môi trường đang diễn ra ở nhiều vùng của đất nước, đời sống của nhân dân chậm được cải thiện và đang nấy sinh nhiều vấn đề xã hội phức tạp làm ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế đất nước. Vì vậy, việc chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế là vấn đề có ý nghĩa rất quyết định đối với sự phát triển kinh tế Việt Nam hiện nay. Mô hình tăng trưởng kinh tế của nước ta sẽ chuyến đổi từ chủ yếu phát triển theo chiều rộng sang phát triển hài hòa giữa chiều rộng và chiều sâu. Việc chuyển đổi mô hình tăng trưởng trong điều kiện hiện nay cần lưu ý khả năng các nguồn lực của đất nước nói chung và từng địa phương nói riêng (lợi thế Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 9 cũng như những hạn chế ); đặt mô hình tăng trưởng đó trong xu thế hội nhập kinh tế quốc tế; ảnh hưởng của mô hình tăng trưởng đó đối với việc giải quyết các vấn đề xã hội và môi trường; một mô hình tăng trưởng không thể tách rời với việc xây dựng và hoàn thiện thể chế chính trị - kinh tế - xã hội (nhất là vai trò của Nhà nước đối với tăng trưởng kinh tế). 1.1.2. Phát triển kinh tế 1.1.2.1. Khái niệm và nội dung phát triển kinh tế Phát triển có nội hàm rộng hơn. Bên cạnh tăng trưởng kinh tế, phát triển còn đề cập đến những cải thiện trong vấn đề giáo dục, y tế và chăm sóc sức khỏe và những vấn đề liên quan đến phúc lợi của người dân. Một vài nền kinh tế trên thế giới đã trải qua những giai đoạn ở đó thu nhập quốc dân tăng nhưng không có những cải thiện về phúc lợi của người dân, đặc biệt là tuổi thọ, sức khỏe và vì thế không đạt được. Sự phát triển thường đi kèm với sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế một cách đáng kể. Ngày nay, càng có nhiều người chuyển từ lao động trong lĩnh vực nông nghiệp sang lao động trong những lĩnh vực công nghiệp và dịch vụ. Họ di chuyển từ nông thôn ra các khu vực thành thị, nơi có những công việc được trả lương cao hơn. Nếu tăng trưởng kinh tế mà không tạo ra được sự chuyển dịch cơ cấu thì nó phản ánh sự tập trung nguồn thu trong một nhóm dân cư của nền kinh tế. Mặc dù tăng trưởng kinh tế không đi kèm với phát triển rất hiếm khi gặp phải, và không mang tính qui luật, nhưng nó không phải là điều không thể xảy ra. Phát triển kinh tế là quá trình thay đổi theo hướng tiến bộ về mọi mặt của nền kinh tế, bao gồm sự thay đổi cả về lượng và về chất, là quá trình hoàn thiện cả về kinh tế và xã hội của mỗi quốc gia. [10] Phát triển kinh tế bao gồm những nội dung cơ bản sau: - Tăng trưởng kinh tế, thể hiện sự gia tăng tổng thu nhập của nền kinh tế và thu nhập bình quân đầu người dài hạn; - Cơ cấu kinh tế - xã hội chuyển dịch theo hướng tiến bộ. Đối với các nước đang phát triển, đó là quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hoá, đô thị hoá. Đó không chỉ là quá trình thay đổi trong cơ cấu kinh tế theo ngành theo hướng tiến bộ, mà còn bao hàm việc mở rộng chủng loại và nâng cao chất Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 10 lượng sản phẩm hàng hoá và dịch vụ, gia tăng hiệu quả và năng lực cạnh tranh của nền kinh tế, tạo cơ sở cho việc đạt được tiến bộ xã hội một cách sâu rộng; - Là quá trình gia tăng năng lực nội sinh của nền kinh tế, đặc biệt là năng lực khoa học và công nghệ, chất lượng nguồn nhân lực của đất nước; - Nâng cao chất lượng cuộc sống của mọi người dân từ kết quả tăng trưởng. [10] 1.1.2.2. Phát triển bền vững Trong báo cáo “Tương lai chung của chúng ta” do bà Gro Harlem Brundtland Chủ tịch Hội đồng Thế giới về Môi trường và Phát triển (WCED) của LHQ, lần đầu tiên (năm 1987) đã đưa ra định nghĩa “Phát triển bền vững là sự phát triển đáp ứng được những yêu cầu của hiện tại, nhưng không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai”. Sau đó, Hội nghị thượng đỉnh Trái đất về môi trường và phát triển họp tại Rio de Janiero (Braxin) (năm 1992) đã đa ra bản tuyên ngôn “Về Môi trường và Phát triển” đã tái khẳng định khái niệm trên và cùng thỏa thuận một chương trình nghị sự Phát triển bền vững, gọi là Agenda 21. Mười năm sau (2002) Hội nghị thượng đỉnh Thế giới về phát triển bền vững tổ chức ở Johannesburg (Cộng hoà Nam Phi) đã xác định phát triển bền vững “là quá trình có sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hoà giữa ba mặt của sự phát triển, đó là phát triển kinh tế, phát triển xã hội và bảo vệ môi trường”. [1] Phát triển bền vững về mặt kinh tế đòi hỏi phải có cơ cấu kinh tế hợp lý, phải sử dụng tối ưu các nguồn lực nhằm đảm bảo tăng trưởng kinh tế lâu dài, ổn định. Phát triển bền vững về kinh tế trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế còn được thể hiện ở năng lực cạnh tranh của nền kinh tế nói chung cũng như từng doanh nghiệp, từng loại sản phẩm nói riêng. Mỗi quốc gia, một mặt phải biết tận dụng cơ hội do hội nhập quốc tế đem lại, mặt khác phải có chiến lược phát triển kinh tế phù hợp để hạn chế những thách thức, những tác động tiêu cực trong quá trình mở cửa nền kinh tế, như thu hút đầu tư nước ngoài, trong các hoạt động liên doanh, liên kết với các công ty nước ngoài, trong xuất nhập khẩu… Phát triển bền vững về mặt xã hội đòi hỏi phát triển kinh tế phải đi đôi với phát triển xã hội: chống đói nghèo, thất nghiệp và bất công xã hội cũng như cải Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn