Tài liệu Giải pháp nâng cao thu nhập cho hộ nông dân trên địa bàn huyện yên châu tỉnh sơn la

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM LẠI HỮU HƯNG GIẢI PHÁP NÂNG CAO THU NHẬP CHO HỘ NÔNG DÂN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN YÊN CHÂU, TỈNH SƠN LA LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN - 2022 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM LẠI HỮU HƯNG GIẢI PHÁP NÂNG CAO THU NHẬP CHO HỘ NÔNG DÂN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN YÊN CHÂU, TỈNH SƠN LA Ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 8 62 01 15 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: TS. BÙI THỊ THANH TÂM THÁI NGUYÊN - 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc./. Thái Nguyên ngày tháng 5 năm 2022 Tác giả luận văn Lại Hữu Hưng ii LỜI CẢM ƠN Luận văn thạc sỹ “Giải pháp nâng cao thu nhập cho hộ nông dân trên địa bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La” đã được hoàn thành với nỗ lực rất lớn của bản thân và sự giúp đỡ quý báu của các thầy, cô ở Trường Đại học Nông lâm Thái Nguyên cũng như sự hỗ trợ của các cô chú, anh chị cán bộ công chức, viên chức tại UBND huyện Yên Châu, Sơn La. Nhân dịp này, Em xin cảm ơn TS. Bùi Thị Thanh Tâm đã trực tiếp hướng dẫn khoa học và giúp đỡ em trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Em xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu Trường Đại học Nông Lâm, Khoa Kinh tế nông nghiệp và Phát triển nông thôn của Nhà trường cùng các thầy, cô đã giảng dạy em trong quá trình học tập. Tôi cũng xin cám ơn các cơ quan: UBND Huyện Yên Châu; Phòng Nông Nghiệp và Phát triển Nông Thôn tỉnh Sơn La đã tạo điều kiện giúp đỡ để tôi hoàn thành được luận văn của mình. Rất mong nhận được sự quan tâm và những ý kiến đóng góp quý báu của thầy, cô và các nhà khoa học để luận văn được hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày tháng 5năm 2022 Học viên Cao học Lại Hữu Hưng iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................... ii MỤC LỤC ......................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................. vi DANH MỤC CÁC BẢNG ................................................................................. vii TRÍCH YẾU LUẬN VĂN ................................................................................ viii MỞ ĐẦU............................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 3 4. Ý nghĩa và những đóng góp của đề tài.......................................................... 3 Chương 1: CƠ SỞ KHOA HỌC ........................................................................ 5 1.1. Cơ sở lý luận .............................................................................................. 5 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản ......................................................................... 5 1.1.2. Vai trò và đặc điểm cơ bản của kinh tế hộ nông dân ......................... 10 1.1.3. Các hoạt động cấu thành thu nhập của hộ nông dân ............................. 13 1.1.4. Một số loại hình nông hộ chủ yếu hiện nay .......................................... 15 1.1.5. Các yếu tố chủ yếu ảnh hưởng đến thu nhập của nông hộ ................... 16 1.1.6. Ý nghĩa của việc nâng cao thu nhập cho hộ nông dân .......................... 24 1.2. Cơ sở thực tiễn của đề tài ......................................................................... 25 1.2.1. Tình hình chung về phát triển kinh tế nông hộ ở Việt Nam ................. 25 1.2.2. Kinh nghiệm về nâng cao thu nhập cho hộ nông dân tại một số địa phương trong nước .............................................................................. 30 1.2.3. Bài học kinh nghiệm được rút ra cho huyện Yên Châu về nâng cao thu nhập cho hộ nông dân ................................................................... 33 1.3. Tổng quan tài liệu nghiên cứu.................................................................. 34 Chương 2: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ....... 36 2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu..................................................................... 36 iv 2.1.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 36 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ...................................................................... 38 2.1.3. Nhận xét chung về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của huyện Yên Châu tỉnh Sơn La ảnh hưởng đến nâng cao thu nhập của người dân ............................................................................................ 42 2.2. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 43 2.3. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 43 2.3.1. Về phương pháp tiếp cận ...................................................................... 43 2.3.2. Phương pháp chọn mẫu điều tra............................................................ 44 2.3.3. Phương pháp xử lý dữ liệu .................................................................... 45 2.4. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ................................................................... 45 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ............................................................ 47 3.1. Thực trạng về lao động làm việc và thu nhập trên địa bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La ................................................................................. 47 3.1.1. Thực trạng lao động tham gia thị trường lao động huyện Yên Châu tỉnh Sơn La .......................................................................................... 47 3.1.2. Thực trạng lao động đang làm việc đã qua đào tạo huyện Yên Châu tỉnh Sơn La ................................................................................ 49 3.1.3. Thực trạng thu nhập của người dân huyện Yên Châu tỉnh Sơn La ...... 51 3.1.4. Thực trạng đời sống của người dân khu vực nông thôn huyện Yên Châu ..... 53 3.2. Phân tích thu nhập của hộ nông dân huyện Yên Châu qua điều tra khảo sát ............................................................................................... 56 3.2.1. Nguồn lực của các hộ điều tra khảo sát ................................................ 56 3.2.2. Thu nhập bình quân của hộ nông dân huyện Yên Châu qua điều tra khảo sát ............................................................................................... 58 3.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của hộ nông dân trên đia bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La .............................................................. 61 v 3.4. Giải pháp nâng cao thu nhập cho hộ nông dân huyện Yên Châu đến năm 2025 định hướng đến 2030 ......................................................... 71 3.4.1. Mục tiêu nâng cao thu nhập cho hộ nông dân ...................................... 71 3.4.2. Giải pháp nâng cao thu nhập cho hộ nông dân huyện Yên Châu đến năm 2025 định hướng đến năm 2030 ........................................... 71 KẾT LUẬN...................................................................................................... 76 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 78 PHỤ LỤC ........................................................................................................ 81 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Nguyên nghĩa 1 BQ 2 CĐ- ĐH 3 CP Chi phí 4 Đ Đồng 5 ĐVT Đơn vị tính 6 GTSX Giá trị sản xuất 7 HND Hộ nông dân 8 HTX Hợp tác xã 9 KD Kinh doanh 10 KTNH 11 LĐ 12 NĐ-CP 13 NN 14 QĐ-TTg 15 TĐC 16 TN Thu nhập 17 TT Trồng trọt 18 UBND Bình quân Cao đẳng, đại học Kinh tế nông hộ Lao động Nghị định - Chính phủ Nông nghiệp Quyết định - Thủ tướng Chính phủ Tái định cư Ủy ban nhân dân vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Tình hình sử dụng đất huyện Yên Châu giai đoạn 2019 - 2021 .. 37 Bảng 3.1. Dân số trên 15 tuổi tham gia thị trường lao động ở huyện Yên Châu tỉnh Sơn La .............................................................. 47 Bảng 3.2. Lao động đang làm việc đã qua đào tạo ở huyện Yên Châu tỉnh Sơn La ................................................................................ 50 Bảng 3.3: Thu nhập bình quân lao động 1 tháng chia theo nguồn thu của huyện Yên Châu giai đoạn 2019 - 2021 ............................. 52 Bảng 3.4: Tỷ lệ hộ nghèo và cận nghèo huyện Yên Châu giai đoạn 2019 - 2021 ............................................................................... 53 Bảng 3.5: Số hộ nghèo và cận nghèo huyện Yên Châu giai đoạn 2019 - 2021 .. 54 Bảng 3.6: Tình trạng sở hữu tài sản của các hộ gia đình huyện Yên Châu năm 2021 ......................................................................... 55 Bảng 3.7. Tình hình nguồn lực nhóm hộ được điều tra khảo sát .............. 56 Bảng 3.8: Quy mô thu nhập bình quân/hộ/năm giai đoạn 2019-2021 ...... 58 Bảng 3.9: Thu nhập bình quân nhân khẩu một năm giai đoạn 2019-2021 ......... 59 Bảng 3.10. Nguồn thu nhập bình quân của hộ điều tra phỏng vấn giai đoạn năm 2019-2021 ................................................................ 60 Bảng 3.11. Thu nhập của hộ thuần nông và hộ hỗn hợp giai đoạn 2019-2021..... 62 Bảng 3.12. Thu nhập của hộ theo quy mô nhân khẩu ................................. 63 Bảng 3.13. Thu nhập bình quân của hộ theo quy mô lao động................... 64 Bảng 3.14. Bình quân diện tích đất đai trên hộ của nhóm hộ phỏng vấn ... 65 Bảng 3.15. Bình quân thu nhập trên hộ theo diện tích đất đai .................... 65 Bảng 3.16. Thu nhập theo quy mô vốn sản xuất của hộ ............................. 66 Bảng 3.17. Bảng thu nhập của các hộ có vốn lưu động trên và dưới mức 20 triệu đồng năm 2021 ............................................................ 66 Bảng 3.18. Thu nhập của hộ có và không tiếp cận được nguồn tín dụng ... 67 Bảng 3.19. Thu nhập bình quân nông hộ theo trình độ học vấn ................. 68 Bảng 3.20. Thu nhập bình quân nông hộ theo tiêu chí có và không tham gia các khóa bồi dưỡng, đào tạo nghiệp vụ sản xuất ................ 69 viii TRÍCH YẾU LUẬN VĂN Tên tác giả: Lại Hữu Hưng Tên luận văn: Giải pháp nâng cao thu nhập cho hộ nông dân trên địa bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La Ngành: Kinh tế nông nghiệp, Mã số: 60.62.01.15 Người hướng dẫn khoa học: TS. Bùi Thị Thanh Tâm Cơ sở đào tạo: Đại học Nông Lâm Thái Nguyên 1. Mục tiêu nghiên cứu - Góp phần hệ thống hoá những vấn đề lý luận và thực tiễn về thu nhập cho hộ nông dân - Đánh giá thực trạng thu nhập hộ nông dân trên địa bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La giai đoạn 2019 – 2021 - Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập hộ nông dân trên địa bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La - Đề xuất giải pháp nhằm nâng cao thu nhập hộ nông dân trên địa bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La đến năm 2025 định hướng đến 2030. 2. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp thu thập thông tin: Thu thập tài liệu thứ cấp và sơ cấp. Điều tra chọn mẫu các hộ nông dân tại 3 xã trên địa bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La Phương pháp phân tích số liệu: Phương pháp so sánh, phương pháp thống kê mô tả và phương pháp chuyên gia chuyên khảo. 3. Kết quả nghiên cứu Thông qua các tài liệu thứ cấp và sơ cấp thu thập từ 390 hộ nông dân luận văn đã nghiên cứu được thực trạng thu nhập của hộ nông dân trên địa bàn huyện đã chỉ rõ quy mô, tốc độ tăng thu nhập của nông hộ tăng lên qua các năm, nhưng thu nhập bình quân của nông dân còn thấp và không ổn định; cơ cấu thu nhập đã được đa dạng hóa nhưng tỷ trọng thu nhập từ ngành nghề phi sản xuất nông nghiệp trong tổng nguồn thu còn thấp, chưa tương xứng với tiềm ix năng của huyện Yên Châu, phân tích được 5 yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của hộ từ đó đề ra 5 giải pháp nâng cao thu nhập của hộ nông dân trên địa bàn huyện đến năm 2025. 4. Kết luận Tăng thu nhập cho hộ nông dân đang là vấn đề kinh tế-xã hội rất được quan tâm của Đảng và Nhà nước ta hiện nay. Đặc biệt trong giai đoạn hiện nay vai trò của hộ nông dân đặc biệt quan trọng. Để nâng cao thu nhập của hộ nông dân huyện Yên Châu những năm tới, luận văn đề xuất: i) Phát huy thế mạnh của huyện Yên Châu, chuyển dịch cơ cấu kinh tế và cơ cấu lao động trên địa bàn huyện Yên Châu nói chung, khu vực nông thôn nói riêng, tạo cơ hội cho nông dân tiếp cận được ngày càng nhiều hơn với việc làm mới, sinh kế mới có thu nhập cao thông qua các biện pháp chủ yếu như cơ cấu lại kinh tế nông thôn gắn với Chương trình xây dựng nông thôn mới, gắn với chương trình phát triển nông nghiệp sản xuất hàng hóa phục vụ đô thị, gắn với chương trình đẩy mạnh phát triển công nghiệp nông thôn; ii) Tăng cường cung cấp các dịch vụ xã hội cơ bản nhằm làm giàu các yếu tố sản xuất của nông dân; iii) Hoàn thiện môi trường chính sách, tăng cường vai trò nhà nước trong tổ chức quản lý và phối hợp giữa các cấp chính quyền, các tổ chức kinh tế, xã hội trong tổ chức thực hiện các chủ trương chính sách phát triển nông nghiệp nông thôn trên địa bàn huyện. Ngày 5 tháng 02 năm 2022 XÁC NHẬN CỦA CÁN BỘ HƯỚNG DẪN HỌC VIÊN TS. Bùi Thị Thanh Tâm Lại Hữu Hưng 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thu nhập của người lao động nói chung, của nông dân nói riêng là một trong những phạm trù mà khoa học luôn quan tâm. Việc nâng cao thu nhập cho người lao động không những phản ánh sự phát triển của lực lượng sản xuất mà còn đảm bảo hoàn thiện quan hệ phân phối, một khâu của quan hệ sản xuất xã hội. Hộ nông dân là một ngành đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế quốc dân. Theo tổng điều tra dân số tính đến tháng 04/07/2021 thì Việt Nam có dân số là 98.176.244 người chiếm 1,25% dân số thế giới, với hơn 58% dân cư sống ở nông thôn và gần 42% dân cư sống tại thành thị qua đó ta thấy vai trò của các hộ nông dân đặc biết quan trọng trong nền kinh tế hiện nay (Tổng cụ thống kê; 2021). Những năm gần đây, nông nghiệp và nông thôn nước ta đã có sự phát triển vượt bậc, đạt được những thành tựu đáng khích lệ với năng suất và sản lượng ngày càng tăng. Có sự chuyển biến tích cực đó là nhờ vào sự đổi mới chính sách kinh tế đúng đắn của Đảng và Nhà nước đó là quyết định tiến hành công cuộc đổi mới chuyển nền kinh tế tập trung quan liêu bao cấp sang nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần có sự quản lý của nhà nước. Nhất là từ khi có chỉ thị 100 của Ban bí thư Trung ương Đảng (1981) về “cải cách công tác khoán, mở rộng khoán sản phẩm đến người lao động trong các hợp tác xã nông nghiệp”, đặc biệt nghị quyết 10 của Bộ chính trị Trung ương Đảng (1988) về đổi mới quản lý kinh tế nông nghiệp”. Với Nghị quyết này hộ nông dân đã trở thành đơn vị kinh tế tự chủ góp phần quan trọng vào sự phát triển của nông nghiệp nước ta trong những năm qua. Yên Châu là một huyện miền núi biên giới của tỉnh Sơn La, nằm dọc trục quốc lộ 6, trung tâm tách thành phố Sơn La 64km, cách thủ đô Hà Nội là 240km, huyện có 47km đường biên giới với Lào, nên có lợi thế về phát triển 2 kinh tế. Nhìn chung, so với nhiều huyện của tỉnh Sơn La mặt bằng kinh tế hộ của huyện không phải thấp. Nhưng sự phát triển của kinh tế hộ vẫn chưa tương xứng với ưu thế và tiềm năng vốn có của huyện. Mặc dù những năm qua, huyện Yên Châu đã có nhiều biện pháp phát triển nông nghiệp, nông thôn, nông dân nhằm cải thiện thu nhập và đời sống nông dân, song những thành tựu mạng lại còn rất chậm. Nông dân vẫn còn trong tình trạng khó khăn do tình trạng thiếu vốn sản xuất, do tiến bộ kỹ thuật chưa được áp dụng rộng rãi, việc đa dạng hóa sinh kế, đa dạng hóa phát triển ngành nghề trong thôn thôn còn chưa mạnh, các chính sách khuyến nông phát huy chưa mạnh, công tác tổ chức và quản lý sản xuất nông nghiệp, phối hợp thực hiện của các ban ngành còn nhiều hạn chế, chưa hỗ trợ tốt cho sự phát triển sản xuất kinh doanh của nông dân. Về phía nông dân, tình trạng tiếp cận giáo dục, đào tạo thấp, nguồn vật lực, tài lực còn nhiều khó khăn. Tất cả những điều đó hạn chế đến tốc độ tăng thu nhập cũng như đa dạng hóa nguồn thu của nông dân. Chính vì thế việc nghiên cứu “Giải pháp nâng cao thu nhập cho hộ nông dân trên địa bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La” là có ý nghĩa thiết thực cả về lý luận và thực tiễn. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Hệ thống hoá những vấn đề lý luận và thực tiễn về thu nhập cho hộ nông dân. - Đánh giá thực trạng thu nhập hộ nông dân trên địa bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La. - Phân tích những yếu tố ảnh hưởng đến nâng cao thu nhập hộ nông dân ở huyện Yên Châu tỉnh Sơn La. - Đề xuất giải pháp nhằm nâng cao thu nhập hộ nông dân trên địa bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Nghiên cứu những vấn đề về lý luận và thực tiễn về nâng cao thu nhập cho hộ nông dân. - Đối tượng điều tra là các hộ thuần nông và các hộ kiêm trên địa bàn huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Nghiên cứu những vấn đề liên quan về lý luận và thực tiễn việc nâng cao thu nhập cho các hộ nông dân như các vấn đề về: kinh tế, phát triển sản xuất, thu nhập, đời sống của các hộ nông dân trên địa bàn huyện Yên Châu. - Về không gian: Đề tài thực hiện trong phạm vi toàn huyện Yên Châu - Về thời gian: + Số liệu thứ cấp: Đánh giá thực trạng thu nhập của các hộ nông dân trong thời gian từ năm 2019 - 2021 trên địa bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La + Số liệu sơ cấp: Điều tra năm 2021 4. Ý nghĩa và những đóng góp của đề tài 4.1. Ý nghĩa về mặt lý luận Luận văn đã hệ thống hóa được cơ sở lý luận và cơ cở thực tiễn về thu nhập của các hộ nông dân do vậy luận văn là tài liệu tham khảo bổ ích cho giảng viên và sinh viên ngành các ngànhc kinh tế và phát triển nông thôn trong nghiên cứu và học tập 4.2. Ý nghĩa về mặt thực tiễn Là tài liệu để các cấp, các ngành của huyện Yên Châu tham khảo, đưa ra các chính sách, giải pháp hợp lý nhằm nâng cao thu nhập hộ nông dân Góp phần khái quát thực tiễn về nâng cao thu nhập, những vấn đề đặt ra về vấn đề nâng cao thu nhập trong hoàn cảnh thực tiễn ở nước ta. Trên cơ sở đó kiến nghị với địa phương để đưa ra các chính sách phù hợp 4 Kết quả nghiên cứu của Luận văn là tài liệu tham khảo có giá trị trong nâng cao thu nhập hộ nông dân bền vững 4.3 Những đóng góp mới của luận văn Luận văn đã tổng hợp được những cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn về thu nhập hộ nông dân. Hiện nay chưa có nghiên cứu bài bản nào về nâng cao thu nhập cho các hộ nông dân huyện Yên Châu. Đây cũng là nghiên cứu đầu tiên mang tính hệ thống hóa từ cơ sở lý luận đến cơ sở thực tiễn về nâng cao thu nhập hộ nông dân trên địa bàn huyện Yên Châu tỉnh Sơn La. 5 Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1.1. Khái niệm về hộ và hộ nông dân a) Khái niệm về Hộ Có nhiều quan điểm khác nhau về hộ như tại Hội thảo Quốc tế lần thứ hai về quản lý nông trại tổ chức ở Hà Lan, các đại biểu thống nhất: “Hộ là một đơn vị của xã hội có liên quan đến sản xuất, tái sản xuất, tiêu dùng và các hoạt động xã hội khác” (Nguyễn Quốc Chỉnh, 2007). Trong từ điển ngôn ngữ Mỹ (Oxford Press - 1987) có định nghĩa: “Hộ là tất cả những người cùng sống chung trong một mái nhà. Nhóm người đó bao gồm những người cùng chung huyết tộc và những người làm ăn chung” (Trần Văn Dư, 2003). Khi nghiên cứu kinh tế hộ trong quá trình phát triển ở khu vực Châu Á Giáo sư T.G.Mc.Gee (1989) đã nêu lên: “Hộ là nhóm người chung huyết tộc, hay không cùng chung huyết tộc, ở chung một mái nhà, ăn chung một mâm cơm và có chung một ngân quỹ” (Nguyễn Quốc Chỉnh, 2007). Raul Iturna, giáo sư trường đại học Tổng hợp Liôbon khi nghiên cứu cộng đồng nông dân trong quá trình quá độ ở một số nước Châu Á đã chứng minh “Hộ là tập hợp những người cùng chung huyết tộc có quan hệ mật thiết với nhau trong quá trình sáng tạo ra sản phẩm để bảo tồn chính bản thân họ và cộng đồng” (Mai Văn Xuân, 1995). Như vậy, các cá nhân hay tổ chức khi nhìn nhận và quan điểm về hộ không giống nhau nhưng có những nét chung (Nguyễn Quốc Chỉnh, 2007): - Hộ là một nhóm người cùng huyết tộc (cũng có trường hợp đặc biệt vợ chồng cùng huyết tộc) hay không cùng huyết tộc (bố mẹ nuôi, con nuôi, người tình nguyện và được sự đồng ý của các thành viên trong gia đình, ...). 6 - Hộ sống chung hoặc không sống chung dưới một mái nhà. - Có chung một ngân quỹ và ăn chung. - Cùng tiến hành sản xuất chung. Từ đây cho thấy đã là hộ nhất thiết là một đơn vị kinh tế: Có nguồn lao động và phân công lao động, có vốn và kế hoạch sản xuất kinh doanh chung, vừa sản xuất và vừa tiêu dùng. Hộ không phải là thành phần kinh tế mà hộ có thể thuộc thành phần kinh tế cá thể, tư nhân, tập thể, ... Hộ không đồng nhất với gia đình mặc dù cùng chung huyết tộc, do hộ là một đơn vị kinh tế riêng, trong khi đó gia đình có thể không phải là một đơn vị kinh tế. Một gia đình có thể bao gồm nhiều thế hệ sống chung một mái nhà nhưng nguồn sinh sống và ngân quĩ lại độc lập với nhau. Do đó một gia đình có thể bao nhiều hộ. Qua nghiên cứu các khái niệm khác nhau, chúng tôi nhận thấy: hộ là đơn vị kinh tế nhỏ nhất trong xã hội, cùng chung một cơ sở kinh tế, gắn bó với nhau qua hôn nhân, huyết tộc và quan hệ nuôi dưỡng thân nhân khác, cùng tiến hành sản xuất và hưởng thụ những thành quả sản xuất. b) Khái niệm về Hộ nông dân Hộ nông dân (HND) là đối tượng nghiên cứu chủ yếu của khoa học nông nghiệp và phát triển nông thôn vì các hoạt động nông nghiệp và phi nông nghiệp ở nông thôn chủ yếu được thực hiện qua các hoạt động của các hộ nông dân. Các hoạt động nông nghiệp của hộ nông dân theo nghĩa rộng bao gồm cả nghề rừng, nghề cá và các hoạt động phi nông nghiệp ở nông thôn như các dịch vụ, các nghề thủ công, chế biết nông sản... Ngành nghề của hộ gắn với tập quán thôn bản, làng xã; một khi sản xuất kinh doanh khó khăn, họ sẽ thay đổi mặt hàng sản xuất hoặc giảm bớt quy mô, thậm chí giảm bớt nhu cầu cần thiết. 7 Theo Tchayanov cho rằng “Hộ nông dân là đơn vị sản xuất rất ổn định” và ông coi là đơn vị tuyệt vời để “tăng trưởng và phát triển chính sách nông nghiệp”. Quan điểm này đã được áp dụng rộng rãi trong chính sách nông nghiệp tại nhiều nước trên thế giới (Đồng Văn Tuấn, 2011). Frank Ellis (1988) đưa ra khái niệm: “Hộ nông dân là hộ có phương tiện kiếm sống từ ruộng đất, sử dụng chủ yếu lao động gia đình vào sản xuất, luôn nằm trong hệ thống kinh tế rộng hơn nhưng về bản chất được đặc trưng bởi sự tham gia vào thị trường với mức độ hoàn hảo không cao” (Nguyễn Quốc Chỉnh, 2007). Ở Việt Nam, có nhiều tác giả cập đến khái niệm kinh tế hộ nông dân, Lê Đình Thắng (1993) cho rằng “nông hộ là tế bào kinh tế xã hội, là hình thức kinh tế cơ sở trong nông nghiệp và nông thôn” (Lê Đình Thắng và các cộng sự, 1993). Đào Thế Tuấn (1997) thì cho rằng “hộ nông dân là những hộ chủ yếu hoạt động nông nghiệp theo nghĩa rộng, bao gồm cả nghề rừng, nghề cá và các hoạt động phi nông nghiệp ở nông thôn” (Đào Thế Tuấn, 1997). Do đó, nông hộ có đặc điểm nhưng đặc điểm sau: - Hộ vừa là đơn vị sản xuất kinh doanh vừa là đơn vị tiêu dùng. Như vậy đã là hộ phải bảo đảm cả mặt sản xuất và tiêu dùng. - Quan hệ giữa tiêu dùng và sản xuất quyết định sự tham gia thị trường của hộ. Sự tham gia thị trường của nông hộ càng nhiều hàng hóa thể hiện trình độ của nông hộ đó. Như vậy, chúng ta thấy “Nông hộ là một đơn vị kinh tế cơ sở, sống ở nông thôn, tiến hành sản xuất nông nghiệp và còn có thể tham gia các hoạt động phi nông nghiệp ở các mức độ khác nhau”. 1.1.1.2. Khái niệm về kinh tế hộ nông dân và phát triển kinh tế hộ a) Kinh tế hộ nông dân Kinh tế hộ nông dân là loại hình kinh tế cơ bản và tự chủ trong nông nghiệp, hình thành, tồn tại một cách khách quan, sử dụng lao động gia đình là 8 chính. Kinh tế hộ nông dân tồn tại và phát triển lâu đời trong quá trình phát triển nông nghiệp, nông thôn ở nước ta. Các quyết định trong sản xuất kinh doanh và đời sống thì tuỳ thuộc vào của chủ hộ. Hộ có thể không thuê hay thuê lao động với tỷ lệ thấp để đảm bảo thời vụ nên không được tính tiền lương và không được tính lợi nhuận. Theo Frank Ellis (1988), “Kinh tế hộ nông dân là kinh tế của các hộ gia đình có nền sinh sống trên các mảnh đất đai, sử dụng chủ yếu sức lao động gia đình. Sản xuất của hộ thường nằm trong hệ thống sản xuất lớn hơn và tham gia ở mức độ không hoàn hảo vào hoạt động thị trường” (Vũ Thị Ngọc Trân, 1997). Kinh tế nông hộ thực hiện các khâu từ sản xuất, phân phối, trao đổi, tiêu dùng. Và là loại hình kinh tế có hiệu quả, phù hợp với đặc điểm sản xuất nông nghiệp, thích ứng tồn, tại tại và phát triển trong mọi chế độ xã hội. Loại hình này cũng không giống với các loại hình kinh kế khác (Nguyễn Quốc Chỉnh, 2007). b) Phát triển kinh tế nông hộ nông dân Phát triển theo quan niệm chung nhất là sự nâng cao hạnh phúc của người dân, bao hàm nâng cao chuẩn mực sống, cải thiện điều kiện giáo dục, sức khoẻ, sự bình đẳng về các cơ hội... Ngoài ra việc bảo đảm các quyền về chính trị và công dân là những mục tiêu rộng hơn của phát triển. Phát triển của một xã hội hôm nay là sự kế thừa những di sản diễn ra trong quá khứ. Phát triển còn phải gắn tới sự bền vững, nên phát triển bền vững là: “Phát triển nhằm thoả mãn nhu cầu của thế hệ ngày nay mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai” (Mai Thanh Cúc, Quyền Đình Hà, 2005). Trong kinh tế, phát triển là quá trình chuyển biến về mọi mặt của nền kinh tế trong thời kỳ nhất định, trong đó bao gồm cả sự tăng thêm về quy mô sản lượng sản phẩm, hoàn thiện cơ cấu kinh tế và việc nâng cao chất lượng mọi mặt của cuộc sống. Nhưng chúng ta phải cân nhắc toàn bộ các nguồn vốn vật chất, vốn con người và vốn thiên nhiên mà thế hệ hiện tại để lại cho thế hệ tương lai. 9 Kinh tế nông hộ là một thành phần của kinh tế nông nghiệp, do đó có thể hiểu rằng phát triển kinh tế nông hộ chính là quá trình tăng trưởng về sản xuất, thay đổi cơ cấu cây trồng vật nuôi theo hướng hiệu quả kinh tế; nâng cao trình độ sản xuất của chủ hộ; gia tăng thu nhập bình quân của hộ, gia tăng mức sống, thoả mãn các điều kiện sống cơ bản như nhà ở, điện, nước sạch, nhà vệ sinh... và ngày càng gia tăng mức tích luỹ của hộ, làm cho nền kinh tế nông nghiệp nói riêng và nền kinh tế quốc dân nói chung đi lên. 1.1.1.3. Khái niệm về thu nhập của hộ nông dân Trước sức ép từ sự biến đổi xã hội, sự phát triển của kinh tế thị trường, của CNH, HĐH và hội nhập kinh tế quốc tế thu nhập của nông hộ có sự biến đổi cả về quy mô lẫn cơ cấu. Để có thu nhập, trước hết nông dân phải là người sản xuất sản phẩm để họ tiêu dùng và bán trên thị trường. Vì thế, thu nhập của nông dân trước hết là từ sản xuất nông nghiệp (theo nghĩa là cả nông, lâm và ngư nghiệp). Tuy nhiên, dưới tác động của CNH, HĐH, của kinh tế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế, nông dân trong điều kiện mới không chỉ thực hiện các hoạt động nông nghiệp mà còn tiến hành các hoạt động kinh tế phi nông nghiệp. Thực tế chứng minh các hoạt động phi nông nghiệp đóng góp từ 2070% thu nhập của nông hộ đối với các gia đình nông dân ở các quốc gia có nền kinh tế chuyển đổi. Nói cách khác, để có được thu nhập đảm bảo chi tiêu cho đời sống thì nông dân ngoài thời gian làm nông nghiệp, còn tham gia vào các hoạt động sản xuất, kinh doanh, và dịch vụ khác. Không những thế, trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế, việc di chuyển lao động quốc tế cũng mang về cho hộ gia đình nông dân những khoản thu nhập nhất định. Ngoài những khoản tiền có được từ sự tham gia vào thị trường lao động thì nông hộ còn nhận được thu nhập từ các khoản cho thuê tài sản, các khoản chuyển khoản (trợ giúp) của hỗ trợ từ gia đình, người thân, từ chính