Tài liệu Giải pháp giảm nghèo huyện lâm bình tỉnh tuyên quang

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH NGUYỄN THẾ GIANG GIẢI PHÁP GIẢM NGHÈO HUYỆN LÂM BÌNH, TỈNH TUYÊN QUANG LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH NGUYỄN THẾ GIANG GIẢI PHÁP GIẢM NGHÈO HUYỆN LÂM BÌNH, TỈNH TUYÊN QUANG Chuyên ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 60.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐỖ THỊ BẮC THÁI NGUYÊN - 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn “Giải pháp giảm nghèo huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang” là trung thực, là kết quả nghiên cứu của riêng tôi. Các , số liệu sử dụng trong luận văn do Cục Thống kê tỉnh Tuyên Quang, Chi cục Thống kê huyện Lâm Bình, phòng NN và PTNT huyện Lâm Bình, UBND huyện Lâm Bình, ... . Ngày 8 tháng 12 năm 2014 Tác giả luận văn Nguyễn Thế Giang Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài: “Giải pháp giảm nghèo huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang”, tôi đã nhận đƣợc sự hƣớng dẫn, giúp đỡ, động viên của nhiều cá nhân và tập thể. Tôi xin đƣợc bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc nhất tới tất cả các cá nhân và tập thể đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong học tập và nghiên cứu. Tôi xin chân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu Nhà t doanh - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi về mọi mặt trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của giáo viên hƣớng dẫn PGS.TS. Đỗ Thị Bắc. - Đại học Thái Nguyên. Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi còn đƣợc sự giúp đỡ và cộng tác của các đồng chí tại địa điểm nghiên cứu, tôi xin chân thành cảm ơn Cục Thống kê tỉnh Tuyên Quang; chi cục Thống kê huyện Lâm Bình; UBND huyện Lâm Bình, cán bộ các xã và ngƣời dân ở huyện Lâm Bình. Tôi xin cảm ơn sự động viên, giúp đỡ của bạn bè và gia đình đã giúp tôi thực hiện luận văn này. Tôi xin bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc đối với mọi sự giúp đỡ quý báu đó. Ngày 8 tháng 12 năm 2014 Tác giả luận văn Nguyễn Thế Giang Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT .................................................................. vi DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................vii MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của luận văn ..................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn .......................................................................... 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 3 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn ........................................................... 3 5. Kết cấu của luận văn ............................................................................................... 4 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ GIẢM NGHÈO ................. 5 1.1. Cơ sở lý luận về giảm nghèo ................................................................................ 5 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản ...................................................................................... 5 1.1.2. Đặc điểm của nghèo, vai trò của giảm nghèo ................................................. 12 1.1.3. Nguyên nhân dẫn đến nghèo ........................................................................... 17 1.1.4. Nội dung giảm nghèo ...................................................................................... 21 1.1.5. Các nhân tố ảnh hƣởng đến giảm nghèo ......................................................... 24 1.2. Kinh nghiệm giảm nghèo của một số nƣớc trên thế giới và ở Việt Nam .......... 28 1.2.1. Kinh nghiệm giảm nghèo của một số nƣớc trên thế giới ................................ 28 1.2.2. Kinh nghiệm giảm nghèo ở Việt Nam ............................................................ 30 Chƣơng 2. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ....................................................... 37 2.1. Các câu hỏi đặt ra mà đề tài cần giải quyết ........................................................ 37 2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................................... 38 2.2.1. Chọn điểm nghiên cứu .................................................................................... 38 2.2.2. Thu thập số liệu ............................................................................................... 38 2.2.3. Phƣơng pháp phân tích .................................................................................... 40 2.2.4. Các chỉ tiêu phân tích ...................................................................................... 40 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ iv Chƣơng 3. THỰC TRẠNG GIẢM NGHÈO TẠI HUYỆN LÂM BÌNH, TỈNH TUYÊN QUANG ............................................................................ 42 3.1. Đặc điểm tự nhiện, kinh tế - xã hội huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang ......... 42 3.1.1. Điều kiện tự nhiên huyện Lâm Bình ............................................................... 42 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội huyện Lâm Bình .................................................... 46 3.1.3. Đánh giá thuận lợi và khó khăn trong giảm nghèo huyện Lâm Bình ................. 62 3.2. Thực trạng giảm nghèo tại huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang ...................... 63 , tỉnh Tuyên Quang ................ 63 3.2.1. 3.2.2. Thực trạng hộ nghèo và đặc điểm hộ nghèo huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang qua điều tra nghiên cứu ......................................................... 70 3.2.3. Thực trạng triển khai các chính sách giảm nghèo ở huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang......................................................................................... 76 3.2.4. Những nhân tố ảnh hƣởng đến giảm nghèo huyện Lâm Bình ........................ 80 3.2.5. Đánh giá chung công tác giảm nghèo huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang ........ 80 Chƣơng 4. ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP GIẢM NGHÈO TẠI HUYỆN LÂM BÌNH, TỈNH TUYÊN QUANG ...................................... 83 4.1. Các quan điểm, định hƣớng, mục tiêu giảm nghèo huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang ................................................................................................ 83 4.1.1. Các quan điểm giảm nghèo huyện Lâm Bình, tỉnh tuyên Quang ................... 83 4.1.2. Định hƣớng giảm nghèo huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang ...................... 83 4.1.3. Mục tiêu giảm nghèo huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang ............................ 84 4.2. Giải pháp giảm nghèo tại huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang ........................ 85 4.2.1. Tăng cƣờng xây dựng cơ sở hạ tầng huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang ............. 85 4.2.2. Phát triển sản xuất các ngành của huyện Lâm Bình nhằm giảm nghèo .............. 89 4.2.3. Phát triển các lĩnh vực xã hội nhằm giảm nghèo ở huyện Lâm Bình ............. 92 4.2.4. Nhóm giải pháp tạo điều kiện cho ngƣời nghèo ở huyện Lâm Bình phát triển sản xuất, tăng thu nhập ........................................................................ 94 4.2.5. Các chính sách nhằm tạo cơ hội cho ngƣời nghèo tiếp cận các dịch vụ xã hội ............................................................................................................ 98 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ v 4.2.6. Nhóm giải pháp nâng cao nhận thức phối hợp tổ chức thực hiện chính sách của các cấp các ngành và ngƣời dân .................................................. 100 4.2.7. Giải pháp về công tác tổ chức thực hiện giảm nghèo ................................... 104 4.3. Kiến nghị .......................................................................................................... 106 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 108 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 110 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 112 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ vi DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT BHYT : Bảo hiểm y tế CN : Công nghiệp CLB : Câu lạc bộ CSXH : Cơ sở xã hội CĐ : Cố định DVT : Đơn vị tính HS : Học sinh TTCN : Tiểu thủ công nghiệp THCS : Trung học cơ sở TTTT : Thể dục thể thao TT-TH : Truyền thanh-Truyền hình NN : Nông nghiệp PTNT : Phát triển nông thôn QL : Quốc lộ KCN : Khu công nghiệp KCX : Khu chế xuất XD : Xây dựng VĐV : Vận động viên UBND : Số hóa bởi Trung tâm Học liệu Ủy ban nhân dân http://www.lrc-tnu.edu.vn/ vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Số hộ điều tra ở các điểm nghiên cứu ....................................................... 39 Bảng 3.1. Tình hình đất đai, sử dụng đất đai huyện Lâm Bình năm 2013 ............... 44 Bảng 3.2. Dân số của huyện Lâm Bình..................................................................... 46 Bảng 3.3. Tình hình giao thông huyện Lâm Bình ..................................................... 47 Bảng 3.4. Tình hình văn hóa, thông tin huyện Lâm Bình ......................................... 51 Bảng 3.5. Tình hình phát thanh, truyền hình huyện Lâm Bình ................................ 52 Bảng 3.6. Tình hình bƣu chính, viễn thông huyện Lâm Bình................................... 53 Bảng 3.7. Thực trạng giáo dục của huyện Lâm Bình ............................................... 54 Bảng 3.8. Thực trạng y tế của huyện Lâm Bình ....................................................... 55 Bảng 3.9. Thực trạng chợ và các điểm bán hàng của huyện Lâm Bình.................... 56 Bảng 3.10. Thực trạng sản xuất lƣợng thực của huyện Lâm Bình ........................... 56 Bảng 3.11. Tình hình sản xuất cây màu, chè của huyện Lâm Bình .......................... 57 Bảng 3.12. Tình hình chăn nuôi của huyện Lâm Bình ............................................. 58 Bảng 3.13. Tình hình sản xuất lâm nghiệp của huyện Lâm Bình ............................. 59 Bảng 3.14. Kết quả sản xuất công nghiệp của huyện Lâm Bình .............................. 60 Bảng 3.15. Tình hình lao động của hộ nghèo huyện Lâm Bình ............................... 63 Bảng 3.16. Phân loại nhà ở của hộ nghèo huyện Lâm Bình năm 2013 .................... 64 Bảng 3.17. Kế hoạch giảm nghèo của huyện Lâm Bình năm 2011-2013 ................ 65 Bảng 3.18. Tỷ lệ hộ nghèo, hộ cận nghèo chia theo xã ở huyện Lâm Bình ............. 68 Bảng 3.19. Diễn biến hộ nghèo chia theo xã ở huyện Lâm Bình ............................. 70 Bảng 3.20. Diễn biến hộ cận nghèo chia theo xã ở huyện Lâm Bình ....................... 71 Bảng 3.21. Loại nhà ở của hộ nghèo tại huyện Lâm Bình năm 2011-2013 ............. 74 Bảng 3.22. Tổng hợp các ý kiến của ngƣời dân ở các điểm nghiên cứu .................. 75 Bảng 3.23. Kết quả giảm hộ nghèo theo nhóm nguyên nhân chính ở huyện Lâm Bình năm 2013 .............................................................................. 79 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của luận văn Đói nghèo là một phạm trù lịch sử có tính tƣơng đối ở từng thời kỳ và ở mọi quốc gia. Hiện nay, trên thế giới tỷ lệ ngƣời đang sống trong cảnh đói nghèo còn rất cao, kể cả các nƣớc có thu nhập cao nhất thế giới vẫn có một tỷ lệ dân số sống trong tình trạng nghèo nàn cả về vật chất và tinh thần. Tỷ lệ ngƣời nghèo ở mỗi nƣớc cũng khác nhau, đối với nƣớc giàu thì tỷ lệ đói nghèo nhỏ hơn các nƣớc kém phát triển song khoảng cách giàu nghèo lại lớn hơn rất nhiều. Trong xu thế hợp tác và toàn cầu hóa hiện nay thì vấn đề xóa đói giảm nghèo không còn là trách nhiệm của một quốc gia mà đã trở thành mối quan tâm của cả cộng đồng quốc tế. Nếu đói nghèo không đƣợc giải quyết, thì không một mục tiêu nào mà cộng đồng quốc tế, cũng nhƣ quốc gia đặt ra nhƣ tăng trƣởng kinh tế, cải thiện đời sống, hoà bình ổn định, bảo đảm các quyền con ngƣời đƣợc thực hiện. Cũng nhƣ các nƣớc trong khu vực và trên thế giới, Đảng và Nhà nƣớc ta luôn luôn đặt con ngƣời là vị trí trung tâm của sự phát triển, coi xóa đói giảm nghèo là một trong những mục tiêu cơ bản của chiến lƣợc phát triển kinh tế -xã hội. Thực hiện mục tiêu giảm nghèo là một chủ trƣơng lớn của Đảng, Nhà nƣớc ta nhằm cải thiện đời sống vật chất và tinh thần của ngƣời nghèo, góp phần thu hẹp khoảng cách chênh lệch về mức sống giữa nông thôn và thành thị, giữa các vùng, các dân tộc và các nhóm dân cƣ; đồng thời thể hiện quyết tâm trong việc thực hiện Mục tiêu thiên niên kỷ của Liên hợp quốc mà Việt Nam đã cam kết. Những năm gần đây, nhờ chính sách đổi mới, kinh tế nƣớc ta tăng trƣởng nhanh, đời sống đại bộ phận nhân dân đã đƣợc nâng lên một cách rõ rệt. Xóa đói giảm nghèo từ chỗ là phong trào (giai đoạn 1990-1997) đến năm 1998 đã trở thành một chƣơng trình mục tiêu quốc gia. Qua 7 năm thực hiện phong trào và hơn 10 năm thực hiện chƣơng trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo, tỷ lệ hộ đói nghèo của nƣớc ta đã giảm đáng kể (bình quân mỗi năm giảm 2%), tạo điều kiện để ngƣời Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 2 nghèo tiếp cận tốt hơn các dịch vụ xã hội cơ bản; cơ sở hạ tầng của các huyện, xã nghèo đƣợc tăng cƣờng; đời sống ngƣời nghèo đƣợc cải thiện rõ rệt. Tuy nhiên, kết quả giảm nghèo chƣa thực sự bền vững, số hộ đã thoát nghèo nhƣng mức thu nhập nằm sát chuẩn nghèo còn lớn, tỷ lệ hộ tái nghèo hàng năm còn cao; chênh lệch giàu - nghèo giữa các vùng, nhóm dân cƣ vẫn còn khá lớn, đời sống ngƣời nghèo nhìn chung vẫn còn nhiều khó khăn, nhất là ở khu vực miền núi, vùng cao, vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Lâm Bình là huyện mới đƣợc thành lập của tỉnh Tuyên Quang theo Nghị quyết số 07/NQ-CP ngày 28/01/2011 của Chính phủ trên cơ sở điều chỉnh địa giới hành chính huyện Na Hang và huyện Chiêm Hóa. Địa hình của toàn huyện chủ yếu là đồi núi cao, đời sống vật chất và tinh thần của ngƣời dân còn nhiều khó khăn, thiếu thốn, trình độ dân trí không đồng đều. Giảm nghèo là vấn đề đang đƣợc huyện Lâm Bình nói riêng và tỉnh Tuyên Quang nói chung đặc biệt quan tâm; Trung ƣơng, tỉnh đã có một số cơ chế, chính sách và giải pháp thực hiện giảm nghèo trên địa bàn huyện, nhƣng đến nay vẫn còn là huyện nghèo, 8/8 xã đặc biệt khó khăn, số hộ nghèo vẫn chiếm tỷ lệ cao (năm 2013 tỷ lệ hộ nghèo bình quân toàn huyện là 53,81% trên tổng số hộ) và thậm chí có xu hƣớng tái nghèo, chƣa kể dân số sinh sống trên địa bàn huyện chủ yếu là đồng bào dân tộc thiểu số, đời sống phụ thuộc vào sản xuất nông nghiệp tuy không thuộc diện hộ nghèo, nhƣng do thu nhập không ổn định, nằm giáp ranh chuẩn nghèo cũng có nguy cơ đói nghèo. Vấn đề đặt ra ở đây là: với tình hình, thực trạng nghèo của huyện Lâm Bình nhƣ vậy, huyện cần có những giải pháp nào để đẩy nhanh quá trình giảm nghèo, từng bƣớc ổn định đời sống của các hộ nghèo, từ đó tạo những điều kiện thuận lợi để các hộ vƣơn lên thoát nghèo, không bị tái nghèo. Đây là vấn đề bức rất bức thiết đối với Lâm Bình cần đƣợc nghiên cứu giải quyết, việc đề xuất những giải pháp chủ yếu nhằm thực hiện có hiệu quả giảm nghèo bền vững ở huyện miền núi Lâm Bình vừa có ý nghĩa lý luận cơ bản, vừa là vấn đề cần thiết đối với thực tiễn trong giai đoạn hiện nay, góp phần đƣa huyện Lâm Bình sớm thoát nghèo và giảm nghèo bền vững. Xuất phát từ ý nghĩa, tầm quan trọng và sự cần thiết của vấn đề xóa đói giảm nghèo của cả nƣớc, tỉnh Tuyên Quang nói chung và huyện Lâm Bình nói Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 3 riêng trong quá trình hội nhập và phát triển, tác giả lựa chọn đề tài: “Giải pháp giảm nghèo huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang” làm đề tài nghiên cứu, luận văn thạc sỹ kinh tế. 2. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn 2.1. Mục tiêu chung Mục tiêu bao trùm của luận văn là trên cơ sở nghiên cứu thực trạng giảm nghèo ở huyện Lâm Bình hiện nay, đề xuất giải pháp chủ yếu nhằm giảm nghèo trên địa bàn huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang góp phần thực hiện thắng lợi mục tiêu phát triển kinh tế-xã hội huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Góp phần hệ thống hoá về cơ sở lý luận và thực tiễn về giảm nghèo. - Phân tích, đánh giá thực trạng giảm nghèo huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang năm 2011-2013. - Đề ra định hƣớng và những giải pháp nhằm giảm nghèo trên địa bàn huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang trong thời gian tới. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu là các xã nghèo, hộ nghèo thuộc huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang thông qua việc điều tra, khảo sát tình hình thực tiễn và các số liệu hiện có trong các báo cáo tổng kết về xoá đói giảm nghèo và số liệu thống kê của địa phƣơng. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: Huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang. - Về thời gian: Năm 2011 - 2013. - Về nội dung nghiên cứu: Vấn đề nghèo là vấn đề rất rộng, vì vậy luận văn chỉ tập trung nghiên cứu, giải quyết các vấn đề thực trạng nghèo, giảm nghèo và nguyên nhân nghèo của các hộ huyện Lâm Bình và hiệu quả thực hiện các chƣơng trình giảm nghèo trên địa bàn huyện. 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 4 Luận văn là công trình khoa học có ý nghĩa lý luận và thực tiễn thiết thực, là tài liệu, là cơ sở khoa học giúp huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang xây dựng kế hoạch giảm nghèo đến năm 2020. Luận văn nghiên cứu khá toàn diện và có hệ thống, những giải pháp chủ yếu giảm nghèo huyện Lâm Bình, có ý nghĩa thiết thực cho quá trình giảm nghèo huyện Lâm Bình và đối với các địa phƣơng có điều kiện tƣơng tự. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận văn gồm 4 chƣơng: Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn giảm nghèo. Chương 2. Phƣơng pháp nghiên cứu. Chương 3. Thực trạng giảm nghèo tại huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang. Chương 4. Định hƣớng và giải pháp giảm nghèo tại huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 5 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ GIẢM NGHÈO 1.1. Cơ sở lý luận về giảm nghèo 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1.1. Quan niệm về nghèo a. Quan niệm về nghèo trên thế giới Đói nghèo là một hiện tƣợng kinh tế - xã hội mang tính chất toàn cầu. Nó không chỉ tồn tại ở các quốc gia có nền kinh tế kém phát triển, mà nó còn tồn tại ngay tại các quốc gia có nền kinh tế phát triển. Tuy nhiên, tuỳ thuộc vào điều kiện tự nhiên, thể chế chính trị xã hội và điều kiện kinh tế của mỗi quốc gia mà tính chất, mức độ nghèo đói của từng quốc gia có khác nhau. Nhìn chung, mỗi quốc gia đều sử dụng một khái niệm để xác định mức độ nghèo khổ và đƣa ra các chỉ số nghèo khổ để xác định giới hạn nghèo khổ. Giới hạn nghèo khổ của các quốc gia đƣợc xác định bằng mức thu nhập tối thiểu để ngƣời dân có thể tồn tại đƣợc, đó là mức thu nhập mà một hộ gia đình có thể mua sắm đƣợc những vật dụng cơ bản phục vụ cho việc ăn, mặc, ở và các nhu cầu thiết yếu khác theo mức giá hiện hành. Tại hội nghị bàn về xoá đói giảm nghèo trong khu vực Châu Á-Thái Bình Dƣơng do ESCAP tổ chức tại Băng Cốc Thái Lan tháng 9-1993 đã đƣa ra khái niệm về nghèo đói nhƣ sau: Đói nghèo là tình trạng một bộ phận dân cư không được hưởng và thoả mãn những nhu cầu cơ bản của con người đã được xã hội thừa nhận tuỳ theo trình độ phát triển kinh tế xã hội và phong tục tập quán của các địa phương. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 6 Đây là khái niệm tƣơng đối đầy đủ và bao quát, nên có thể coi đây là định nghĩa chung nhất và có tính hƣớng dẫn về phƣơng pháp nhận diện nét chính yếu phổ biến về đói nghèo của các quốc gia. Tuy nhiên, các tiêu chí và chuẩn mực về mặt lƣợng hóa chƣa đƣợc xác định vì còn phải tính đến sự khác biệt về mặt chênh lệch giữa các điều kiện tự nhiên, xã hội và trình độ phát triển của mỗi vùng, mỗi miền khác nhau. b. Quan niệm về nghèo ở Việt Nam Dựa trên các khái niệm của các tổ chức trên thế giới, Việt Nam đã đƣa ra khái niệm cụ thể hơn và đƣợc nghiên cứu ở các cấp độ cá nhân, hộ gia đình và cộng đồng ở Việt Nam. Ở nƣớc ta, căn cứ vào tình hình kinh tế - xã hội và mức thu nhập của ngƣời dân trong những năm qua thì khái niệm đói nghèo đƣợc xác định nhƣ sau: Nghèo là tình trạng một bộ phận dân cư chỉ có những điều kiện thoả mãn những nhu cầu tối thiểu và cơ bản nhất trong cuộc sống và có mức sống thấp hơn mức sống của cộng đồng xét trên mọi phương diện. Một cách hiểu khác: Nghèo là một bộ phận dân cƣ có mức sống dƣới ngƣỡng quy định của sự nghèo; nhƣng ngƣỡng nghèo còn phụ thuộc vào đặc điểm cụ thể của từng địa phƣơng, từng thời kỳ cụ thể hay từng giai đoạn phát triển kinh tế - xã hội cụ thể của từng địa phƣơng hay từng quốc gia. Ở Việt Nam thì nghèo đƣợc chia thành các mức khác nhau: nghèo tuyệt đối, nghèo tƣơng đối, nghèo có nhu cầu tối thiểu, cụ thể: - Nghèo tuyệt đối: Là tình trạng một bộ phận dân cƣ thuộc diện nghèo không có khả năng thoả mãn nhu cầu tối thiểu của cuộc sống: ăn, mặc, ở, đi lại... - Nghèo tƣơng đối: Là tình trạng một bộ phận dân cƣ thuộc diện nghèo có mức sống dƣới mức sống trung bình của cộng đồng và địa phƣơng đang xét. - Nghèo có nhu cầu tối thiểu: Đây là tình trạng một bộ phận dân cƣ có những đảm bảo tối thiểu để duy trì cuộc sống nhƣ đủ ăn, đủ mặc, đủ ở và một số sinh hoạt hàng ngày nhƣng ở mức tối thiểu. 1.1.1.2. Khái niệm giảm nghèo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 7 Giảm nghèo là làm cho bộ phận dân cƣ nghèo nâng cao mức sống, từng bƣớc thoát khỏi tình trạng nghèo. Biểu hiện ở tỷ lệ phần trăm và số lƣợng ngƣời nghèo giảm xuống. Nói một cách khác giảm nghèo là quá trình chuyển bộ phận dân cƣ nghèo lên một mức sống cao hơn. Ở khía cạnh khác Giảm nghèo là chuyển từ trình trạng có ít điều kiện lựa chọn sang tình trạng có đầy đủ điều kiện lựa chọn hơn để cải thiện đời sống mọi mặt của mỗi ngƣời. - Ở góc độ nước nghèo: Giảm nghèo ở nƣớc ta chính là từng bƣớc thực hiện quá trình chuyển đổi trình độ sản xuất cũ, lạc hậu còn tồn động trong xã hội sang trình độ sản xuất mới, cao hơn. Mục tiêu hƣớng tới là trình độ sản xuất tiên tiến của thời đại. - Ở góc độ người nghèo: Giảm nghèo là quá trình tạo điều kiện giúp đỡ ngƣời có khả năng tiếp cận các nguồn lực của sự phát triển một cách nhanh nhất, trên cơ sở đó có nhiều lựa chọn hơn, giúp họ từng bƣớc thoát khỏi tình trạng nghèo hiện tại. Cũng nhƣ các quốc gia trên thế giới, Việt Nam nhận thức đƣợc tầm quan trọng của công tác xóa đói giảm nghèo và coi đó là yếu tố cơ bản để đảm bảo công bằng xã hội và tăng trƣởng bền vững, xóa đói giảm nghèo là mục tiêu xuyên suốt trong quá trình phát triển kinh tế-xã hội của đất nƣớc. Mặt khác, xóa đói giảm nghèo là một trong những chính sách xã hội cơ bản, đƣợc Đảng và Nhà nƣớc đặc biệt quan tâm. Chính vì vậy, cùng với việc đẩy mạnh cải cách, tạo ra những động lực thúc đẩy tăng trƣởng kinh tế. Trong thời gian qua nhờ thực hiện các cơ chế, chính sách có hiệu quả, công cuộc xóa đói giảm nghèo của Việt Nam đạt đƣợc nhiều thành tựu đáng kể. Tốc độ tăng trƣởng kinh tế khá cao, do đó công cuộc xóa đói giảm nghèo đạt đƣợc nhiều kết quả tốt, tỷ lệ hộ nghèo theo chuẩn quốc gia và chuẩn quốc tế giảm nhiều. Do vậy, Việt Nam đã đƣợc cộng đồng quốc tế đánh giá là một trong những nƣớc giảm tỷ lệ đói nghèo tốt nhất. * Chuẩn nghèo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 8 a. Tiêu chí xác định chuẩn nghèo trên thế giới Theo từ điển tiếng Việt thì tiêu chí và chuẩn có các nghĩa sau đây: - Tiêu chí có nghĩa là: Tính chất, dấu hiệu làm căn cứ để nhận biết, xếp loại một sự vật, một khái niệm. Nhƣ vậy tiêu chí mang tính định tính. - Chuẩn có nghĩa là: Cái đƣợc chọn làm căn cứ để đối chiếu, để hƣớng theo đó làm cho đúng, vật đƣợc chọn làm mẫu để thể hiện một đơn vị đo lƣờng; cái đƣợc công nhận là đúng theo quy định hoặc đúng theo thói quen trong xã hội. Nhƣ vậy chuẩn mang tính định lƣợng. Từ đó ta có thể hiểu chuẩn là mốc giới hạn do nhà nƣớc hay tổ chức quốc tế quy định về mức thu nhập mà ai có thu nhập thấp hơn mức này gọi là nghèo, còn ai vƣợt qua giới hạn đó thì không phải là ngƣời nghèo. Chuẩn là công cụ phân biệt giữa ngƣời nghèo và ngƣời không nghèo. Giữa chuẩn nghèo và tỷ lệ hộ nghèo có quan hệ tỷ lệ thuận với nhau, nếu chuẩn nghèo cao thì tỷ lệ hộ nghèo cao và ngƣợc lại. Để đánh giá nghèo đói, tổ chức Chƣơng trình Phát triển Liên Hiệp Quốc (UNDP) dùng cách tính dựa trên cơ sở phân phối thu nhập theo đầu ngƣời hay theo nhóm dân cƣ. Thƣớc đo này tính phân phối thu nhập cho từng cá nhân hoặc hộ gia đình nhận đƣợc trong thời gian nhất định, nó không quan tâm đến nguồn thu nhập hay môi trƣờng sống của dân cƣ mà chia đều cho mọi thành phần dân cƣ. Phƣơng pháp tính là: Đem chia dân số của một nƣớc, một châu lục hoặc toàn cầu ra làm 5 nhóm, mỗi nhóm có 20% dân số bao gồm: Rất giàu, giàu, trung bình, nghèo và rất nghèo. Hiện nay, Ngân hàng thế giới (WB) đƣa ra các chỉ tiêu đánh giá mức độ giàu, nghèo của các quốc gia dựa vào mức thu nhập quốc dân bình quân tính theo đầu ngƣời trong một năm với 2 cách tính đó là: Phƣơng pháp Atlas tức là tính theo tỷ giá hối đoái và tính theo USD. Phƣơng pháp PPP (Purchasing power parity), là phƣơng pháp tính theo sức mua tƣơng đƣơng và cũng tính bằng USD. Theo phƣơng thức Atlas, năm 1990 ngƣời ta chia mức bình quân của các nƣớc trên toàn thế giới làm 6 loại: + Trên 25.000 USD/ngƣời/năm là nƣớc cực giàu; Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 9 + Từ 20.000 đến dƣới 25.000 USD/ngƣời/năm là nƣớc giàu; + Từ 10.000 đến dƣới 20.000 USD/ngƣời/năm là nƣớc khá giàu; + Từ 2.500 đến dƣới 10.000 USD/ngƣời/năm là nƣớc trung bình; + Từ 500 đến dƣới 2.500 USD/ngƣời/năm là nƣớc nghèo; + Dƣới 500 USD/ngƣời/năm là nƣớc cực nghèo. Theo phương pháp thứ hai, WB muốn tìm ra chuẩn nghèo đói chung cho toàn thế giới. Trên cơ sở điều tra thu thập, chi tiêu của hộ gia đình và giá cả hàng hóa, thực hiện phƣơng pháp tính “rỗ hàng hóa” sức mua tƣơng đƣơng để tính đƣợc mức thu nhập dân cƣ giữa các quốc gia có thể so sánh. WB đã tính mức năng lƣợng tối thiểu cần thiết cho một ngƣời để sống là 2.150 calo/ngày. Với mức giá chung của thế giới để đảm bảo mức năng lƣợng đó cần khoảng 1USD/ngƣời/ngày. Từ đó, năm 1995, WB đã đƣa ra chuẩn mực nghèo khổ chung của toàn cầu là thu nhập bình quân đầu ngƣời dƣới 370USD/ngƣời/năm. Với mức tính trên, WB ƣớc tính có trên 1,2 tỷ ngƣời trên thế giới đang sống trong nghèo đói. Tuy nhiên, theo quan điểm chung của nhiều nƣớc, hộ nghèo là hộ có thu nhập dƣới 1/3 mức trung bình của xã hội. Do đặc điểm của nền kinh tế-xã hội và sức mua của đồng tiền khác nhau, chuẩn nghèo đói theo thu nhập (tính theo USD) cũng khác nhau ở từng quốc gia. Ở một số nƣớc có thu nhập cao, chuẩn nghèo đƣợc xác định 14 USD/ngƣời/ngày. Trong khi đó chuẩn nghèo của Malaixia là 28 USD/ngƣời/tháng, Sirilanca 17 USD/ngƣời/tháng, Bangladet là 11 USD/ngƣời/tháng… Ở Việt Nam, GDP bình quân đầu ngƣời hiện nay khoảng 600 USD/ngƣời/năm, nên trên bình diện chung của thế giới nƣớc ta là nƣớc nghèo khó, do đó không thể lấy mức nghèo đói của WB để xác định nghèo đói của Việt Nam. Chỉ tiêu thu nhập quốc dân tính theo đầu ngƣời là chỉ tiêu chính mà hiện nay nhiều nƣớc và nhiều tổ chức quốc tế đang dùng để xác định giàu nghè. Nhƣng cũng cần thấy rằng nghèo đói còn chịu tác động của nhiều yếu tố khác nhau nhƣu văn hóa, chính trị, xã hội. Trong thực tế nhiều nƣớc phát triển có thu nhập bình quân theo đầy ngƣời cao nhƣng vẫn chƣa đạt đƣợc sự phát triển toàn diện; tình trạng thất nghiệp, nghèo đói, thiếu việc làm, ô nhiễm môi trƣờng và những bất công khác vẫn còn phổ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 10 biến, khoảng cách giàu nghèo ngày càng tăng lên, xu hƣớng này không chỉ xảy ra ở những nƣớc nghèo mà còn ở những nƣớc khá và giàu. Qua đó, có thể thấy rằng nghèo khổ trong xã hội không chỉ là hậu quả của mức thu nhập thấp hay cao mà còn là kết quả của phân phối thu nhập và thực hiện công bằng xã hội. Vì vậy, để đánh giá vấn đề nghèo đói, bên cạnh tiêu chí thu nhập bình quân, UNDP còn đƣa ra chỉ số ngƣời (HDI) bao gồm hệ thống ba chỉ tiêu: tuổi thọ, tình trạng biết chữ của ngƣời lớn, thu nhập bình quân đầu ngƣời trong năm. Đây là chỉ tiêu cho phép đánh giá đầy đủ và toàn diện về sự phát triển và trình độ văn minh của mỗi quốc gia, nhìn nhận các nƣớc giàu nghèo tƣơng đối chính xác và khách quan. b. Tiêu chí xác định chuẩn nghèo của Việt Nam Trong những năm qua nƣớc ta tồn tại song song một số phƣơng pháp xác định chuẩn nghèo phục vụ mục đích khác nhau. Đó là cách xác định chuân nghèo của Chính phủ do Bộ Lao động-Thƣơng binh và Xã hội công bố; chuẩn nghepf của Tổng cục Thống kê và Ngân hàng thế giới đƣa ra để đánh giá nghèo đói trên giác độ vĩ mô. * Tiêu chí của Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội Căn cứ vào mức sống thực tế các địa phƣơng, trình độ phát triển kinh tế-xã hội, từ năm 1993 đến nay Bộ Lao động-Thƣơng binh và Xã hội đã nhiều lần công bố tiêu chuẩn cụ thể cho hộ nghèo. Các tiêu chí này thay đổi theo thời gian điều tra cùng với sự thay đổi mặt bằng thu nhập quốc gia. Giai đoạn 2006-2010: Chuẩn nghèo đƣợc áp dụng theo Quyết định số 170/2005/QĐ-TTg ngày 08/7/2005 của Thủ tƣớng Chính phủ ban hành chuẩn nghèo áp dụng cho giai đoạn 2006 - 2010 quy định những ngƣời có mức thu nhập nhƣ sau đƣợc xếp vào nhóm hộ nghèo: + Thu nhập bình quân đầu ngƣời đối với khu vực nông thôn là dƣới 200.000 đồng/ngƣời/tháng. + Thu nhập bình quân đầu ngƣời đối với khu vực thành thị là dƣới 260.000 đồng/ngƣời/tháng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 11 Tuy nhiên, với tình hình lạm phát nhƣ hiện nay, chuẩn nghèo trên chƣa đánh giá đƣợc đúng thực tế. Chuẩn nghèo đói của Việt Nam vẫn còn cách quá xa so với chuẩn mực do Ngân hàng Thế giới đƣa ra với ngƣỡng 1 USD/ngƣời/ngày. Do đó Việt Nam cần phải nỗ lực hơn nữa trong công cuộc xóa đói giảm nghèo để xây dựng chuẩn nghèo tiến tới ngƣỡng chung của thế giới. Giai đoạn 2011-2015 Ngày 30/01/2011, dựa trên đề nghị của Bộ trƣởng Bộ Lao động-Thƣơng binh và Xã hội, Thủ tƣớng Nguyễn Tấn Dũng đã ký Quyết định số 09/2011/QĐ-TTg về việc ban hành chuẩn hộ nghèo, hộ cận nghèo áp dụng cho giai đoạn 2011-2015 [9]. Theo Quyết định này, chuẩn hộ nghèo và hộ cận nghèo áp dụng cho giai đoạn 20112015 nhƣ sau: - Hộ nghèo: + Vùng nông thôn: Có mức thu nhập từ 400.000 đồng/ngƣời/tháng trở xuống. + Vùng thành thị: Có mức thu nhập từ 500.000 đồng/ngƣời/tháng trở xuống. - Hộ Cận nghèo: + Vùng nông thôn: Vùng nông thôn có mức thu nhập từ 401.000 - 520.000 đồng/ngƣời/tháng trở xuống. + Vùng thành thị: Có mức thu nhập từ 501.000-650.000 đồng/ngƣời/tháng * Một cách tiếp cận khác cũng thƣờng đƣợc sử dụng để xem xét nghèo đói là chia dân cƣ thành các nhóm khác nhau (theo 5 nhóm). Nhóm 1/5 nghèo nhất là 20% dân số, gồm những ngƣời sống trong các hộ gia đình có mức thu nhập (chi tiêu) thấp nhất. * Các chuẩn nghèo khác: Theo cách đánh giá của Bộ Lao động, Thƣơng binh và Xã hội phạm vi đói nghèo có từng cấp bậc khác nhau; mỗi cấp thể hiện những đặc điểm riêng biệt về mức độ nghèo. Hộ nghèo: Là hộ có mức thu nhập bình quân đầu ngƣời thấp hơn chuẩn nghèo. Trong hộ nghèo, lại có hộ dân tộc thiểu số đặc biệt khó khăn, đây là các hộ gia đình dân tộc sống vùng dân tộc, miền núi, vùng sâu, vùng xa có mức thu nhập thấp hơn chuẩn nghèo. Các hộ này còn tồn tại “phong tục tập quán sản xuất mang Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/