Tài liệu Giải pháp chuyển hóa nương rẫy thành rừng nông lâm kết hợp cung cấp lâm sản ngoài gỗ ở vùng hồ huyện mường la sơn la

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n tr-êng ®¹i häc l©m nghiÖp NguyÔn Thanh Hµ Gi¶i ph¸p chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp cung cÊp l©m s¶n ngoµi gç ë vïng hå huyÖn m-êng la tØnh s¬n la LuËn v¨n th¹c sÜ khoa häc l©m nghiÖp Hµ T©y - 2006 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n tr-êng ®¹i häc l©m nghiÖp NguyÔn Thanh Hµ Gi¶i ph¸p chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp cung cÊp l©m s¶n ngoµi gç ë vïng hå huyÖn m-êng la tØnh s¬n la Chuyªn ngµnh : L©m häc M· sè : 60.62.60 LuËn v¨n th¹c sÜ khoa häc l©m nghiÖp Gi¸o viªn h-íng dÉn: PGS.TS Hoµng Kim Ngò Hµ T©y - 2006 Lêi c¶m ¬n LuËn v¨n ®-îc hoµn thµnh theo ch-¬ng tr×nh ®µo t¹o th¹c sü cña Tr-êng ®¹i häc L©m nghiÖp, Xu©n Mai, Hµ T©y. Nh©n dÞp hoµn thµnh ®Ò tµi, t¸c gi¶ bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi PGS. TS Hoµng Kim Ngò, TS. Ph¹m V¨n §iÓn, nh÷ng ng-êi ®· båi d-ìng kiÕn thøc quÝ b¸u vµ ®· dµnh t×nh c¶m tèt ®Ñp cho t¸c gi¶ tõ khi h×nh thµnh, ph¸t triÓn ý t-ëng, x©y dùng ®Ò c-¬ng nghiªn cøu, ®Õn c¸c ph-¬ng ph¸p luËn, tæ chøc nghiªn cøu triÓn khai vµ x©y dùng b¸o c¸o khoa häc cña ®Ò tµi nµy. T¸c gi¶ xin ch©n thµnh c¶m ¬n phßng ph©n tÝch ®Êt Tr-êng ®¹i häc L©m nghiÖp, c¸n bé ViÖn Sinh th¸i rõng vµ M«i tr-êng - Tr-êng ®¹i häc L©m nghiÖp ®· gióp ®ì t¸c gi¶ hoµn thµnh luËn v¨n nµy. §èi víi ®Þa ph-¬ng, nh©n dÞp nµy cho t¸c gi¶ xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi c¸n bé Së NN&PTNT tØnh S¬n La, ®Æc biÖt tíi nh©n d©n x· ChiÒng Lao vµ M-êng Trai huyÖn M-êng La tØnh S¬n La, phßng ®Þa chÝnh, UBND cña hai x·, n¬i t¸c gi¶ ®· ®Õn thu thËp sè liÖu ®Ó thùc hiÖn ®Ò tµi. Xin c¶m ¬n b¹n bÌ vµ ®ång nghiÖp ®· khuyÕn khÝch vµ gióp ®ì t¸c gi¶ trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi. MÆc dï ®· nç lùc lµm viÖc, nh-ng do tr×nh ®é h¹n chÕ nhiÒu mÆt, nªn ®Ò tµi kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt nhÊt ®Þnh. T¸c gi¶ rÊt mong nhËn ®-îc nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp cña c¸c thÇy c«, b¹n bÌ ®ång nghiÖp, c¸c nhµ khoa häc vµ xin ch©n thµnh tiÕp thu mäi ý kiÕn ®ãng gãp ®Ó luËn v¨n ®-îc hoµn thiÖn h¬n. Xin tr©n träng c¶m ¬n! T¸c gi¶ NguyÔn Thanh Hµ môc lôc Môc Tiªu ®Ò Trang Lêi c¶m ¬n Môc lôc Danh môc b¶ng §Æt vÊn ®Ò 1 PhÇn 1 Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu 4 1.1 Trªn thÕ giíi 4 1.1.1 Nghiªn cøu canh t¸c n-¬ng rÉy 4 1.1.2 Nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp 5 1.1.3 Nghiªn cøu chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp LSNG 10 ë ViÖt Nam 11 1.2.1 Nghiªn cøu canh t¸c n-¬ng rÉy 11 1.2.2 Nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp vµ sö dung trªn ®Êt dèc 13 1.2.3 Nghiªn cøu chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp LSNG 15 1.2.4 Kinh nghiÖm chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy vµ x©y dùng hÖ thèng NLKH ë ViÖt Nam 16 PhÇn 2 Môc tiªu, giíi h¹n, ®èi t-îng, néi dung vµ ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu 19 2.1 Môc tiªu nghiªn cøu 19 2.1.1 Môc tiªu chung 19 2.1.2 Môc tiªu cô thÓ 19 2.2 Giíi h¹n cña ®Ò tµi 19 2.3 Néi dung nghiªn cøu 19 2.4 Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu 19 2.4.1 Ph-¬ng ph¸p thu thËp sè liÖu 19 2.4.2 Ph-¬ng ph¸p xö lý sè liÖu 22 PhÇn 3 §iÒu kiÖn c¬ b¶n cña khu vùc nghiªn cøu 25 3.1 HuyÖn M-êng La 25 1.2 3.2 Hai x· nghiªn cøu 29 3.3 §¸nh gi¸ chung 31 PhÇn 4 KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn 33 4.1 Thùc tr¹ng vµ xung h-íng canh t¸c n-¬ng rÉy ë hai x· 33 4.1.1 Thùc tr¹ng ho¹t ®éng canh t¸c n-¬ng rÉy 33 4.1.2 Thùc tr¹ng ®èi t-îng n-¬ng rÉy 40 4.1.3 Xu h-íng biÕn ®æi n-¬ng rÉy, rõng NLKH trong khu vùc 57 Nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó ng-êi d©n chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp LSNG 59 4.2.1 §iÒu kiÖn vÒ kinh tÕ 61 4.2.2 §iÒu kiÖn vÒ x· héi 66 4.2.3 §iÒu kiÖn vÒ kü thuËt 69 Nh÷ng gi¶i ph¸p ®Ó chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng NLKH 70 4.3.1 Gi¶i ph¸p vÒ kinh tÕ – x· héi 70 4.3.2 Gi¶i ph¸p vÒ kü thuËt 72 §Ò xuÊt m« h×nh chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng NLKH ë 2 x· 77 4.4.1 Lùa chän m« h×nh ®Ó chuyÓn ho¸ 78 4.4.2 ThiÕt kÕ m« h×nh rõng NLKH chuyÓn ho¸ tõ n-¬ng rÉy 79 4.4.3 Kü thuËt trång c¸c loµi c©y 82 4.4.4 Dù kiÕn hiÖu qu¶ m« h×nh 83 PhÇn 5 KÕt luËn - Tån t¹i - KhuyÕn nghÞ 85 5.1 KÕt luËn 85 5.2 Tån t¹i 87 5.3 KhuyÕn nghÞ 88 Tµi liÖu tham kh¶o 89 4.2 4.3 4.4 Phô lôc Danh Lôc B¶ng Tiªu ®Ò Trang B¶ng 1-1. C¸c h-íng chuyÓn ho¸ NR thµnh rõng NLKH cho LSNG 15 B¶ng 3.1. Thùc tr¹ng diÖn tÝch rõng ë hai x· nghiªn cøu träng ®iÓm 30 B¶ng 4.1. C¬ cÊu sö dông ®Êt t¹i x· ChiÒng Lao vµ M-êng Trai 33 B¶ng 4.2. LÞch thêi vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ ch¨n nu«i cña khu vùc nghiªn cøu 38 B¶ng 4.3. DiÖn tÝch n-¬ng rÉy cña hai x· nghiªn cøu 40 B¶ng 4.4. TËp qu¸n canh t¸c n-¬ng rÉy cña ®Þa bµn nghiªn cøu 41 B¶ng 4.5. N¨ng suÊt c©y trång trªn ®Êt n-¬ng rÉy (kg/ha) 41 B¶ng 4.6. ChØ tiªu vÒ hiÖu qu¶ kinh tÕ cña c¸c m« h×nh canh t¸c 42 Biªñ 4.7. Ph©n lo¹i thu nh©p kinh tÕ hé gia ®×nh cña hai b¶n 43 B¶ng 4.8. C¬ cÊu sö dông ®Êt vµ thu nhËp cña mét hé gia ®×nh nghÌo ®iÓn h×nh 44 B¶ng 4.9. C¬ cÊu sö dông ®Êt vµ thu nhËp cña mét hé gia ®×nh trung b×nh ®iÓn h×nh 46 B¶ng 4.10. C¬ cÊu sö dông ®Êt vµ thu nhËp cña mét hé gia ®×nh Kh¸ ®iÓn h×nh 47 B¶ng 4.11. C¬ cÊu sö dông ®Êt vµ thu nhËp cña mét hé gia ®×nh Giµu ®iÓn h×nh 49 B¶ng 4.12. Mét sè chØ tiªu vÒ hiÖu qu¶ x· héi cña m« h×nh canh t¸c n-¬ng rÉy 52 B¶ng 4.13. Mét sè tÝnh chÊt lý - ho¸ häc cña ®Êt 53 B¶ng 4.14. KÕt qu¶ ph©n tÝch NH4+, K2O, P2O5 cña ®Êt 55 B¶ng 15. Tæng hîp ®é xèp vµ mét sè nh©n tè ¶nh h-ëng 55 B¶ng 4.16. DiÖn tÝch ®Êt cã thÓ ph¸t triÓn l©m nghiÖp tèi ®a t¹i c¸c x· nghiªn cøu 57 B¶ng 4.17. Møc ®é mong muèn cña hé gia ®×nh trong viÖc chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy 61 B¶ng 4.18. Nhu cÇu vèn trong chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thnµh rõng NLKH cña c¸c hé gia ®×nh 65 B¶ng 4.19. Yªu cÇu ®é tµn che vµ ®é che phñ (TC+CP) cña líp th¶m thùc vËt gi÷ n-íc 78 B¶ng 4.20. So s¸nh hiÖu qu¶ kinh tÕ cña n-¬ng vµ m« h×nh chuyÓn ho¸ 84 1 §Æt vÊn ®Ò M-êng La lµ mét huyÖn miÒn nói thuéc vïng phßng hé ®Çu nguån S«ng §µ tØnh S¬n La víi tæng diÖn tÝch tù nhiªn 140.790 ha. Trªn ®Þa bµn huyÖn cã 8 d©n téc anh em sinh sèng nh-ng chiÕm phÇn ®«ng lµ d©n téc Th¸i vµ H ’m«ng. N¬i ®©y ®ång bµo d©n téc vÉn canh t¸c n-¬ng rÉy nh- mét ho¹t ®éng chñ yÕu nh»m ®¶m b¶o an toµn l­¬ng thùc cho céng ®ång. Sù tån t¹i cña n­¬ng rÉy kh«ng nh÷ng lµ sù “®Æt nhÇm chç” trªn vïng ®Êt phßng hé xung yÕu ®Çu nguån, lµ nguyªn nh©n ph¸ rõng vµ suy tho¸i m«i tr-êng mµ cßn cã hiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp. MÆc dï, n-¬ng rÉy lµ mét phÇn kh«ng thÓ thiÕu trong sinh kÕ cña nhiÒu céng ®ång vïng cao, nh-ng ®Ó duy tr× sù bÒn v÷ng th× viÖc c¶i tiÕn n-¬ng rÉy thµnh hÖ kinh tÕ- sinh th¸i cã tÝnh æn ®Þnh vµ hiÖu qu¶ cao h¬n lµ ®ßi hái tÊt yÕu, phï hîp víi xu h-íng vµ tiÕn bé x· héi. SÏ sai lÇm khi phñ nhËn sù tån t¹i cña hÖ thèng n-¬ng rÉy ë mét ®Þa ph-¬ng nµo ®ã, nh-ng viÖc chuyÓn ho¸ nã thµnh mét bé phËn cÊu tróc cña hÖ kinh tÕ- sinh th¸i cã søc s¶n xuÊt cao h¬n, æn ®Þnh h¬n sÏ lµ mét lùa chän kh«n ngoan. Xu h-íng chung ë vïng hå huyÖn M-êng La lµ diÖn tÝch n-¬ng rÉy sÏ tiÕp tôc t¨ng lªn, diÖn tÝch rõng sÏ tiÕp tôc gi¶m ®i d-íi t¸c ®éng cña t¸i ®Þnh c-, gia t¨ng mËt ®é d©n sè vµ mÊt ®Êt s¶n xuÊt lóa n-íc do x©y dùng ®Ëp thuû ®iÖn S¬n La (Ph¹m V¨n §iÓn, 2005) [6]. ViÖc x©y dùng nhµ m¸y thuû ®iÖn S¬n La lµ mét th¸ch thøc trong viÖc quy ho¹ch, bè trÝ d©n c-, ®Êt s¶n xuÊt, b¶o vÖ rõng vµ chuyÓn h-íng cho ®ång bµo t¸i ®Þnh c- bëi v× sÏ ph¶i chuyÓn toµn bé d©n c- tõ cèt 140m lªn cèt 218m ®Ó ®¶m b¶o an toµn cho cuéc sèng cña ng-êi d©n. Khi ch-a x©y dùng nhµ m¸y thuû ®iÖn S¬n La vïng ven hå huyÖn M-êng La ®· ®-îc quy ho¹ch lµ vïng phßng hé ®Çu nguån s«ng §µ, do ®ã sau khi x©y dùng ®Ëp, vÞ thÕ phßng hé ®Çu nguån ë n¬i ®©y cµng ®-îc n©ng lªn. ViÖc b¶o tån vµ ph¸t triÓn rõng ®Ó cung cÊp æn ®Þnh nguån n-íc, ng¨n c¶n xãi mßn båi lÊp lßng hå, duy tr× c«ng suÊt vµ tuæi thä c«ng tr×nh thuû ®iÖn cµng trë thµnh nhu cÇu bøc thiÕt. Lµm sao sím æn ®Þnh cuéc sèng cña ng-êi d©n, gi¶m bít sù lÖ thuéc cña thu nhËp tõ c¸c ho¹t ®éng ph¸ rõng, chuyÓn rõng lµm n-¬ng rÉy tr¸i phÐp, tõng b-íc chuyÓn h-íng canh t¸c sang ph-¬ng thøc th©m canh vµ ®Þnh canh trªn ®Êt dèc, h¹n chÕ xãi mßn, 2 röa tr«i ®Êt, lµ nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®-îc gi¶i quyÕt ë vïng hå huyÖn M-êng La, tØnh S¬n La. Chóng ta ®· thÊy ®-îc tÇm quan träng cña rõng phßng hé ®Çu nguån cña vïng hå thuû ®iÖn Hoµ B×nh. Trong ®iÒu kiÖn ®Êt dèc, m-a mïa, n-¬ng rÉy lµm cho ®Êt bÞ tho¸i ho¸ nhanh chãng, sù b¹c mµu cña ®Êt ®ai kÐo theo n¨ng suÊt c©y trång gi¶m xuèng vµ sù ®ãi nghÌo cña ng-êi d©n. DiÖn tÝch rõng ®Çu nguån liªn tôc gi¶m ®Õn møc b¸o ®éng, trong n¨m 2005 l-îng n-íc kh«ng ®ñ cho nhµ m¸y thuû ®iÖn ho¹t ®éng, c¸c tæ m¸y ph¸t ®iÖn ph¶i ngõng ho¹t ®éng hoÆc ph¶i ho¹t ®éng mét c¸ch cÇm cù lµm cho ®iÖn n¨ng c¶ n-íc bÞ thiÕu hôt trÇm träng, g©y thiÖt h¹i kh«ng nhá cho nÒn kinh tÕ c¶ n-íc. Theo dù b¸o nÕu cø tiÕp tôc t×nh tr¹ng nh- vËy nh÷ng n¨m sau t×nh tr¹ng thiÕu ®iÖn cßn diÔn ra mét c¸ch trÇm träng h¬n n÷a. Tr-íc thùc tr¹ng suy tho¸i tµi nguyªn m«i tr-êng vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi khã kh¨n, vïng hå Hoµ B×nh ®· ph¶i ®èi mÆt víi nhiÒu th¸ch thøc vµ trë ng¹i lín. Tr-íc nh÷ng thùc tr¹ng ®ã, vÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i lµm thÕ nµo ®Ó thuû ®iÖn S¬n La kh«ng r¬i vµo t×nh tr¹ng nh- thuû ®iÖn Hoµ B×nh lµ mét ®iÒu hÕt søc cÇn thiÕt. Gi¶i ph¸p tr-íc m¾t vµ l©u dµi lµ æn ®Þnh ®-îc cuéc sèng cña ng-êi d©n, lµm sao ®Ó ®ång bµo chuyÓn ®-îc tËp qu¸n canh t¸c n-¬ng rÉy. Muèn vËy cÇn cã nh÷ng gi¶i ph¸p chuyÓn viÖc canh t¸c n-¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp theo h-íng bÒn v÷ng vµ cã hiÖu qu¶ kinh tÕ sinh th¸i cao h¬n dùa trªn nÒn t¶ng thùc vËt cho l©m s¶n ngoµi gç, nh»m lång ghÐp sinh kÕ vµ an toµn l-¬ng thùc cña ng-êi d©n vïng hå víi b¶o tån vµ ph¸t triÓn rõng. Ph¸t triÓn hÖ canh t¸c n«ng l©m kÕt hîp trªn nÒn t¶ng chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy lµ mét trong nh÷ng con ®-êng t-¬i s¸ng nhÊt ®Ó cã ®-îc rõng, gi÷ ®-îc rõng, t¹o thu nhËp æn ®Þnh tõ rõng vµ gióp ng-êi d©n tõng b-íc chung sèng h¹nh phóc víi rõng phßng hé ®Çu nguån. Thùc tÕ kh«ng ph¶i bÊt cø hÖ canh t¸c n-¬ng rÉy nµo còng lµ môc tiªu chuyÓn ho¸, ®ång thêi kh«ng ph¶i bÊt cø hÖ canh t¸c nµo còng cÇn thay thÕ bëi rõng n«ng l©m kÕt hîp. ViÖc chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy ph¶i dùa trªn nh÷ng kiÕn thøc, kü thuËt b¶n ®Þa, c¸c yÕu tè kinh tÕ, x· héi, m«i tr-êng ë ®Þa ph-¬ng vµ ph¶i thÓ hiÖn ®-îc ë nh÷ng gi¶i ph¸p khoa häc, c«ng nghÖ phï hîp. 3 Mét thùc tr¹ng n÷a lµ mèi quan hÖ gi÷a ng-êi d©n vµ nhµ n-íc trong viÖc chia sÎ lîi Ých cña rõng “nhµ n­íc - rõng, c©y gç vµ hiÖu Ých sinh th¸i; ng-êi d©n ®Þa ph-¬ng - l©m s¶n ngoµi gç, l-¬ng thùc, thùc phÈm vµ hiÖu Ých kinh tÕ trùc tiÕp”. §©y võa lµ sù ph©n chia lîi Ých gi÷a quèc gia víi ®Þa ph-¬ng, võa lµ sù kÕt hîp céng sinh ®Ó t¹o ra ®a lîi Ých, ®a d¹ng s¶n phÈm trªn cïng mét ®¬n vÞ diÖn tÝch thuéc vïng xung yÕu cña huyÖn M-êng La, tØnh S¬n La - n¬i nèi ®Ëp thuû ®iÖn gi÷a hai bê S«ng §µ. Mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p kh¶ thi ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy lµ chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp cung cÊp l©m s¶n ngoµi gç vµ l-¬ng thùc, thùc phÈm. S¶n l-îng n-¬ng rÉy cã thÓ bÞ gi¶m ®i Ýt nhiÒu, nh-ng nã sÏ ®-îc bï ®¾p bëi c¸c l©m s¶n ngoµi gç. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng yªu cÇu ®ã, chóng t«i ®· thùc hiÖn ®Ò tµi : “Gi¶i ph¸p chuyÓn ho¸ n­¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp cung cÊp l©m s¶n ngoµi gç ë vïng hå huyÖn M-êng La, tØnh S¬n La”, nh»m gãp phÇn vµo viÖc b¶o tån vµ ph¸t triÓn rõng ®Ó cung cÊp nguån n-íc æn ®Þnh, ng¨n c¶n qu¸ tr×nh xãi mßn båi lÊp, duy tr× c«ng suÊt vµ tuæi thä cña c«ng tr×nh thuû ®iÖn. 4 PhÇn 1 Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu 1.1. Trªn thÕ giíi 1.1.1. Nghiªn cøu canh t¸c n-¬ng rÉy Canh t¸c n-¬ng rÉy ®-îc hiÓu theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau: n«ng nghiÖp du canh, canh t¸c du canh, nh-ng th-êng ®-îc hiÓu lµ chÆt c©y - ®èt n-¬ng - lµm rÉy. ThuËt ng÷ nµy mang nÆng dÊu Ên vÒ ph¸ ho¹i m«i tr-êng. §Þnh nghÜa ®­îc dïng nhiÒu nhÊt “Canh t¸c n­¬ng rÉy ®­îc coi lµ nh÷ng hÖ thèng canh t¸c n«ng nghiÖp trong ®ã ®Êt ®-îc ph¸t quang ®Ó canh t¸c trong mét thêi gian ng¾n h¬n thêi gian bá ho¸ (Conklin,1957)” [11]. Trªn quan ®iÓm ®éng, cã mét ®Þnh nghÜa míi: “Du canh lµ mét chiÕn l­îc qu¶n lý tµi nguyªn trong ®ã ®Êt ®ai ®-îc lu©n canh nh»m khai th¸c n¨ng l-îng vµ vèn dinh d-ìng cña phøc hÖ thùc vËt - ®Êt cña hiÖn tr-êng canh t¸c (Mc Grath, 1987)” [3]. Trªn quan ®iÓm sö dông ®Êt, Anthony Young (1997) cho r»ng “Du canh lµ mét hÖ thèng lu©n canh trong ®ã sau mét thêi gian canh t¸c ®Êt ®-îc bá ho¸ tù nhiªn ®Ó rõng c©y hoÆc c©y bôi mäc trë l¹i gióp cho ®Êt phôc håi l¹i ®é ph× tù nhiªn; ®©y lµ hÖ thèng NLKH l©u ®êi nhÊt, lµ mét hÖ thèng hoµn toµn bÒn v÷ng khi thêi gian bá ho¸ ®ñ dµi vµ mËt ®é d©n sè thÊp”. MÆc dï ®øng trªn quan ®iÓm nµo th× còng ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng canh t¸c n-¬ng rÉy lµ mét d¹ng sö dông ®Êt cã lÞch sö hµng ngµn n¨m vµ nã phï hîp víi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh sinh th¸i vïng nhiÖt ®íi. ¦íc tÝnh r»ng cã kho¶ng 250 ®Õn 300 triÖu ng-êi sinh sèng b»ng viÖc canh t¸c n-¬ng rÉy, t¸c ®éng ®Õn gÇn mét nöa tæng diÖn tÝch ®Êt vïng nhiÖt ®íi. Riªng khu vùc Ch©u ¸ Th¸i B×nh D-¬ng ®· cã 30 triÖu ng-êi sèng phô thuéc vµo canh t¸c n-¬ng rÉy trªn mét diÖn tÝch kho¶ng 75 triÖu ha (Srivastava, 1986) [28]. Ngµy nay viÖc canh t¸c n-¬ng rÉy vÉn ®-îc nhiÒu ng-êi coi lµ nguyªn nh©n chÝnh cña n¹n mÊt rõng nhiÖt ®íi, cïng víi søc Ðp cña viÖc gia t¨ng d©n sè kÐo theo nhu cÇu vÒ sö dông ®Êt th× ph-¬ng thøc canh t¸c l·ng phÝ vµ Ýt hiÖu qu¶ nµy tá ra kh«ng cßn thÝch hîp n÷a. 5 Tuy vËy, mét sè nhµ nghiªn cøu ®· coi n-¬ng rÉy du canh nh- mét ph-¬ng ph¸p cã hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó ®èi phã víi c¸c thùc thÓ sinh th¸i cña vïng nhiÖt ®íi (Cox vµ Atkins, 1976) nh-ng nã chØ thÝch hîp trong ®iÒu kiÖn d©n sè thÊp ( d-íi 50 ng-êi/ km2), cßn trong nhiÒu tr-êng hîp ph-¬ng thøc canh t¸c n-¬ng rÉy du canh truyÒn thèng cßn cã t¸c dông tÝch cùc trong qu¸ tr×nh diÔn thÕ vµ t¸i t¹o cña rõng (Odum,1971; Bodley, 1976) [3]. Canh t¸c n-¬ng rÉy g©y xãi mßn nhiÒu, tuy kh«ng tÝnh ®-îc cô thÓ nh-ng -íc tÝnh mÊt kho¶ng 0.5 ®Õn 1 cm ®Êt/ n¨m nh-ng ®Ó h×nh thµnh ®Êt th× cÇn ph¶i mÊt kho¶ng thêi gian rÊt dµi. Theo N.Hudson (1981) [13] c-êng ®é h×nh thµnh ®Êt tõ ®¸ kh«ng thÓ ®o ®-îc mét c¸ch chÝnh x¸c, song theo mét sè chuyªn gia thæ nh-ìng th× trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn cÇn kho¶ng 300 n¨m ®Ó h×nh thµnh mét líp ®Êt dÇy kho¶ng 2,5 cm. Theo FAO (1996) [25] ®Ó t×m c¸c gi¶i ph¸p sö dông ®Êt thay thÕ cho hÖ canh t¸c n-¬ng rÉy, ng-êi ta tiÕn hµnh hµng lo¹t c¸c kh¶o nghiÖm vµ ®i ®Õn nhËn ®Þnh r»ng hÖ canh t¸c NLKH tá ra cã nhiÒu triÓn väng nhÊt ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò bøc xóc mµ c¸c n-íc ®ang ph¶i ®èi mÆt ®ã lµ vÊn ®Ò bñng næ d©n sè, ®ãi nghÌo vµ vÊn ®Ò c¹n kiÖt nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn. 1.1.2. Nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp N«ng l©m kÕt hîp (Agroforesty) hoÆc hÖ sinh th¸i n«ng l©m kÕt hîp, kü thuËt n«ng l©m nghiÖp ,v.v... ®· ®-îc gäi b»ng nhiÒu tªn, nh-ng vÒ néi dung c¬ b¶n kh«ng cã sù ph©n biÖt lín. Lóc ®Çu gäi lµ n«ng l©m Agri-silviculture ®©y lµ mét thuËt ng÷, ®-îc Uû ban nghiªn cøu kinh doanh n«ng l©m kÕt hîp cña Liªn Hîp Quèc lµ ICRAF do «ng King (Ên §é) lµm chñ tÞch ®Ò xuÊt, n¨m 1969, King ®· viÕt cuèn s¸ch “Taungya”, trong cã ®Þnh nghÜa Agri-silviculture nh­ sau: “Trªn cïng mét m¶nh ®Êt s¶n xuÊt n«ng, l©m vµ ch¨n nu«i cïng kÕt hîp l¹i víi nhau, cho søc s¶n l­îng cña ®Êt ®­îc b¶o vÖ vµ n©ng cao”. MÊy n¨m sau, néi dung NLKH ®-îc mäi ng-êi gi¶i thÝch vµ ICRAF ®· bÇu chñ tÞch míi lµ Lundgren vµ lóc nµy ®Þnh nghÜa nh­ sau: “NLKH lµ cïng trªn mét m¶nh ®Êt, trªn vÞ trÝ kh«ng gian, theo thø tù thêi gian tËp hîp hÖ thèng lîi dông ®Êt h×nh thµnh viÖc kÕt hîp thùc vËt c©y gç nhiÒu n¨m, c©y n«ng nghiÖp, c©y cho ch¨n 6 nu«i. Trong hÖ thèng ®ã thµnh phÇn c©y gç vµ phi c©y gç ph¶i cã t¸c dông t-¬ng hç sinh th¸i häc vµ kinh tÕ häc râ rÖt”. Sau ®ã thuËt ng÷ chuyªn m«n Agroforestry ®­îc øng dông réng h¬n vµ tËp trung ®-îc c¸c lo¹i khoa häc. Theo ICRAF cña FAO (1977) [20]: “N«ng l©m kÕt hîp lµ mét hÖ thèng qu¶n lý ®Êt ®ai cã thÓ chÊp nhËn ®-îc ®Ó t¨ng kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña nhiÒu lo¹i s¶n phÈm kÕt hîp s¶n phÈm n«ng nghiÖp, c©y c«ng nghiÖp, c©y rõng vµ gia sóc (®-îc tiÕn hµnh ®ång thêi vµ kÕ tiÕp nhau) vµ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý kü thuËt thÝch hîp víi tr×nh ®é v¨n ho¸ cña nh©n d©n ®Þa ph­¬ng”. BiÖn ph¸p n«ng l©m kÕt hîp lµ mét hÖ thèng c¸c biÖn ph¸p kü thuËt tæng hîp bao gåm c¸c biÖn ph¸p kü thuËt l©m nghiÖp, kü thuËt n«ng nghiÖp…®­îc tiÕn hµnh trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch ®Êt ®ai nh»m ®¹t ®-îc nh÷ng môc tiªu ®· ®Þnh s½n vµ c¸c s¶n phÈm hang ho¸. Tõ khi ®Þnh nghÜa vÒ NLKH cña FAO (1981) ra ®êi ®· cã sù thèng nhÊt chung: “ NLKH lµ tªn gäi chung cho c¸c hÖ thèng vµ kü thuËt sö dông ®Êt trong ®ã nh÷ng c©y th©n gç sèng l©u n¨m (c©y gç, c©y bôi, c¸c c©y thuéc hä cau, dõa, tre nøa) ®-îc kÕt hîp mét c¸ch cã tÝnh to¸n trªn cïng mét ®¬n vÞ kinh doanh víi c¸c loµi c©y th©n th¶o hoÆc/ vµ ch¨n nu«i. Sù kÕt hîp nµy cã thÓ cã thÓ tiÕn hµnh ®ång thêi hoÆc kÕ tiÕp nhau vÒ mÆt kh«ng gian vµ thêi gian. Trong c¸c hÖ thèng NLKH, c¶ hai yÕu tè sinh th¸i häc vµ kinh tÕ t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau víi c¸c bé phËn hîp thµnh nªn hÖ thèng ®ã”. Ngay khi ®Þnh nghÜa nµy ra ®êi ®· ®-îc chÊp nhËn réng kh¾p trªn thÕ giíi. V× vËy, tõ nh÷ng n¨m 1984 trë l¹i ®©y th× kh¸i niÖm “ N«ng l©m kÕt hîp” Ýt ®­îc nh¾c ®Õn trong c¸c nghiªn cøu mµ thay vµo ®ã lµ viÖc x¸c ®Þnh c¸c kiÓu, lo¹i hÖ thèng NLKH ®· thµnh mét chñ ®Ò chÝnh cña c¸c nghiªn cøu. ViÖc x©y dùng nªn hÖ thèng NLKH trªn nh÷ng vïng nh÷ng khu vùc kh¸c nhau cã sù kh¸c nhau vÒ thµnh phÇn loµi, ph-¬ng thøc trång... mét chót nh-ng qua c¸c nghiªn cøu ®ã ®· lµm s¸ng tá ®Æc ®iÓm cña mét sè hÖ canh t¸c NLKH ®iÓn h×nh vµ cã thÓ tãm t¾t ®-îc nh- sau: HÖ canh t¸c Taungya (Taungya system) lµ hÖ canh t¸c ®-îc sö dông sím nhÊt ë Ên §é nã biÓu thÞ cho ph-¬ng thøc du canh. HÖ canh t¸c nµy ®-îc ®Æc tr-ng bëi sù kÕt hîp gi÷a viÖc trång c©y n«ng nghiÖp vµ l©m nghiÖp. C©y n«ng nghiÖp ®-îc 7 trång trong giai ®o¹n ®Çu cña trång rõng, khi c©y rõng ch-a khÐp t¸n ng-êi n«ng d©n ®-îc phÐp trång c©y l-¬ng thùc hoÆc c©y hµng ho¸ kÕt hîp víi viÖc b¶o vÖ ch¨m sãc rõng. ViÖc kÕt hîp nµy chØ cã thÓ diÔn ra trong mét vµi n¨m ®Çu. Kh¸i niÖm Taungya ngµy cµng ph¸t triÓn vµ ngµy nay nã cßn bao hµm c¶ tt-ëng cña kü thuËt sö dông ®Êt tæng hîp phôc vô ph¸t triÓn n«ng th«n, miÒn nói. Kh«ng chØ sö dông ®Êt t¹m thêi khi rõng ch-a khÐp t¸n vµ gióp ng-êi n«ng d©n xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo mµ nã cßn t¹o ra sù thay ®æi ®Ó ®¶m b¶o cho sù tham gia b×nh ®¼ng cña ng-êi n«ng d©n trong nÒn kinh tÕ l©m nghiÖp sinh th¸i bÒn v÷ng. Tuy nhiªn hÖ canh t¸c nµy ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ ban ®Çu cho ng-êi n«ng d©n, nh-ng ë nh÷ng giai ®o¹n sau khi kh«ng cßn trång xen ®-îc c©y n«ng nghiÖp ng-êi d©n kh«ng cã thu nhËp tr-íc m¾t n÷a, ®Æc biÖt trong c¸c khu rõng phßng hé ®Çu nguån. V× vËy hÖ canh t¸c Taungya nµy vÉn ch-a thùc sù bÒn v÷ng vµ l©u dµi ®-îc. M« h×nh rõng rÉy lu©n canh cã thÓ coi lµ ph-¬ng thøc duy tr× hÖ n«ng nghiÖp sinh th¸i vµ qu¶n lý rõng tù nhiªn bÒn v÷ng. Trong canh t¸c n-¬ng rÉy truyÒn thèng, giai ®o¹n h÷u canh (Follow) lµ rÊt quan träng ®Ó phôc håi l¹i ®é ph× tù nhiªn, t¸i t¹o l¹i rõng ®©y còng lµ thêi kú bá ho¸ ®Ó cho ®Êt nghØ. §øng vÒ mÆt sinh th¸i th× bá ho¸ hoµn toµn hîp lý nÕu thêi gian bá ho¸ ®-îc duy tr× (Moran, 1981), ®©y lµ giai ®o¹n nghØ canh t¸c n«ng nghiÖp ®Ó rõng ®-îc phôc håi l¹i. Trong giai ®o¹n gÇn ®©y kü thuËt lµm giµu rõng (Enricher follow) ®· vµ ®ang ®-îc ¸p dông réng r·i vµ cã thÓ chia hai ph-¬ng ¸n: Mét lµ h÷u canh lµm giµu kinh tÕ, nghÜa lµ lµm t¨ng gi¸ trÞ kinh tÕ cña th¶m thùc vËt h÷u canh b»ng c¸ch trång thªm c¸c loµi c©y cã gi¸ trÞ hµng ho¸ vµ c©y l-¬ng thùc thùc phÈm kh¸c. Ch¼ng h¹n m« h×nh trång m©y ë Luangan Dayaks cña (Weistock,1984) [29], trång c©y gç ®a môc ®Ých trªn ruéng bËc thang ë Ifugao Phippin (Conklin, 1980). Hai lµ giai ®o¹n h÷u canh lµm giµu sinh häc, nghÜa lµ t¨ng kh¶ n¨ng c¶i t¹o ®Êt cña th¶m thùc vËt h÷u canh b»ng c¸c c©y c¶i t¹o ®Êt. ViÖc thùc hiÖn m« h×nh rõng rÉy lu©n canh víi c¸c n-¬ng rÉy t¹o ra kh«ng lín, vµ gi÷ l¹i nh÷ng m¶nh rõng xung quanh ®Ó lµm nguån gieo gièng, ng-êi sö dông ®· vµ ®ang tÝch cùc ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh t¸i sinh cña rõng theo ®óng quy luËt (Clarker, 1976; Gomez Poma, 1972) [11]. 8 Trång xen theo b¨ng (Alley cropping) lµ kü thuËt canh t¸c NLKH trong ®ã c©y hä ®Ëu cè ®Þnh ®¹m mäc nhanh ®-îc trång thµnh hµng theo ®-êng ®ång møc, gi÷a hai hµng c©y nµy ng-êi ta canh t¸c n«ng nghiÖp. Kü thuËt canh t¸c nµy ®-îc nghiªn cøu t¹i ViÖn n«ng nghiÖp nhiÖt ®íi quèc tÕ Ibanda (Wilson vµ Kang, 1980) [30]. HÖ canh t¸c nµy cung cÊp gç cñi, thøc ¨n gia sóc vµ nguån ph©n xanh ®Ó n©ng cao ®é ph× cho ®Êt vµ t¨ng n¨ng suÊt c©y trång. Kü thuËt nµy tá ra thÝch hîp trªn ®Êt dèc v× b¨ng c©y (Hedgerow) cã t¸c dông ng¨n c¶n sù xãi mßn röa tr«i ®Êt ®ång thêi hÖ rÔ cña tõng c©y hä ®Ëu cè ®Þnh nguån ®¹m trong ®Êt tõ ®ã n©ng cao ®é ph× nhiªu cho ®Êt ®ai. ViÖc phèi hîp gi÷a c©y gç víi ch¨n nu«i: mét hÖ canh t¸c NLKH bao gåm ch¨n nu«i cã thÓ phèi hîp ®Ó tËn dông nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i kinh tÕ vµ gi¶i quyÕt khã kh¨n cho céng ®ång. Flevey vµ Andrews (1978) ®· th«ng b¸o vÒ thö nghiÖm trång b¹ch ®µn vµ trång th«ng ë cao nguyªn phÝa b¾c Th¸i Lan. ë Malaysya ng-êi ta ®· nu«i cõu vµ gia cÇm d-íi t¸n cao su. ViÖc nu«i ong lÊy mËt d-íi t¸n rõng còng kh¸ phæ biÕn ë c¸c n-íc §«ng Nam ¸. ViÖc t×m ra c¸c m« h×nh canh t¸c trªn ®Êt dèc mét c¸ch bÒn v÷ng lµ yªu cÇu ®Æt ra víi c¸c nhµ khoa häc trªn thÕ giíi. Mét trong nh÷ng thµnh c«ng ®ã ph¶i kÓ ®Õn ®ã lµ viÖc t×m ra hÖ thèng kü thuËt canh t¸c trªn ®Êt dèc (SALT) víi môc tiªu lµ b¶o vÖ ®Êt khái bÞ xãi mßn röa tr«i do ®é dèc lín. Kü thuËt nµy ®· ®-îc trung t©m ®êi sèng n«ng th«n Bapstit Mindanao Philippin tæng kÕt hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn tõ gi÷a nh÷ng n¨m 1970. §©y lµ mét kü thuËt canh t¸c phï hîp víi nh÷ng n¬i cã ®Þa h×nh dèc, ®ßi hái Ýt vèn vµ tr×nh ®é kü thuËt kh«ng cao do sù ®¬n gi¶n vµ dÔ lµm. M« h×nh canh t¸c nµy ®· vµ ®ang ®-îc ¸p dông ë rÊt nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. HiÖn nay cã 4 kiÓu m« h×nh tæng hîp vÒ kü thuËt canh t¸c n«ng nghiÖp bÒn v÷ng trªn ®Êt dèc ®-îc c¸c tæ chøc quèc tÕ ghi nhËn. - M« h×nh SALT1 (Slopping Argiculture Land Technology) ®©y lµ m« h×nh tæng hîp trªn c¬ së c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ ®Êt víi s¶n xuÊt l-¬ng thùc. Kü thuËt nµy víi c¬ cÊu c©y trång gåm: 25% c©y l©m nghiÖp + 25% c©y l-u niªn (c©y n«ng nghiÖp) + 50% c©y n«ng nghiÖp hµng n¨m. 9 - M« h×nh SALT2 (Simple Agro- Livestock Technology) ®©y lµ m« h×nh kinh tÕ n«ng sóc kÕt hîp ®¬n gi¶n víi c¬ cÊu sö dông ®Êt lµ 40% dµnh cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp + 20% cho trång c©y l©m nghiÖp + 20% cho ch¨n nu«i + 20% lµm nhµ vµ chuång tr¹i. - M« h×nh SALT3 (Sustainable Agro-forest Land Technology) ®©y lµ m« h×nh n«ng l©m kÕt hîp bÒn v÷ng víi c¬ cÊu sö dông ®Êt gåm 40% ®Êt giµnh cho n«ng nghiÖp + 60% dµnh cho l©m nghiÖp. M« h×nh canh t¸c nµy ®ßi hái cã sù ®Çu t- cao c¶ vÒ nguån lùc, vèn ®Çu t- còng nh- kiÕn thøc kü n¨ng vµ kinh nghiÖm. - M« h×nh SALT4 (Small Agro-fruit Livehood Technology) ®©y lµ m« h×nh kü thuËt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kÕt hîp víi c©y ¨n qu¶ trªn quy m« nhá. Trong m« h×nh nµy ngoµi ®Êt dµnh cho c©y trång c©y l-¬ng thùc, l©m nghiÖp, hµng rµo xanh, cßn dµnh ra mét phÇn ®Êt ®Ó trång c©y ¨n qu¶ víi c¬ cÊu sö dông ®Êt gåm : 60% ®Êt dµnh cho l©m nghiÖp, 15% ®Êt dµnh cho n«ng nghiÖp vµ 25% ®Êt dµnh cho c©y ¨n qu¶. Qua bèn m« h×nh SALT ta thÊy r»ng c¬ cÊu sö dông ®Êt dµnh cho l©m nghiÖp ngµy cµng t¨ng lªn, c¬ cÊu c©y trång còng ngµy cµng ®a d¹ng ®iÒu ®ã cho thÊy r»ng viÖc sö dông ®Êt ngµy cµng tiÕn gÇn ®Õn sö dông bÒn v÷ng vµ hiÖu qu¶ sinh th¸i ®-îc ¸p dông. Tãm l¹i, nh÷ng nghiªn cøu vÒ hÖ canh t¸c NLKH trªn ®Òu cho thÊy r»ng triÓn väng cña hÖ canh t¸c nµy lµ cã thÓ ng¨n chÆn ®-îc sù suy gi¶m ®é ph× nhiªu cña ®Êt, chèng xãi mßn ®ång thêi gi¶i quyÕt tèt c¸c vÊn ®Ò vÒ l-¬ng thùc, thùc phÈm cho ng-êi d©n, t¹o nhiÒu c«ng ¨n viÖc lµm cho x· héi. §ång thêi nã cã thÓ lËp l¹i ®-îc c©n b»ng sinh th¸i cho m«i tr-êng gãp phÇn æn ®Þnh nÒn s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp trªn ®Êt dèc tr¸nh ®-îc hiÖn t-îng sa m¹c ho¸ ®Êt ®ai mµ c¶ loµi ng-êi ®ang quan t©m lo l¾ng. 1.1.3. Nghiªn cøu chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp LSNG Canh t¸c n-¬ng rÉy kÕt hîp trång c©y th©n gç trªn cïng mét diÖn tÝch lµ mét tËp qu¸n s¶n xuÊt l©u ®êi cña n«ng d©n nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. Theo King (1987), viÖc chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp l©m s¶n phô ®· ®-îc ¸p dông réng r·i ë Ên §é vµ Nam Phi, c¸c nghiªn cøu ®· ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng n-¬ng 10 rÉy nµy thµnh c¸c hÖ thèng kÕt hîp nµy th-êng h-íng vµo môc ®Ých s¶n xuÊt l©m nghiÖp. Tõ ®Çu thËp niªn 70 cña thÕ kû 20 nhiÒu trung t©m nghiªn cøu vÒ n«ng nghiÖp quèc tÕ ®-îc thµnh lËp ë nhiÒu khu vùc trªn thÕ giíi nh»m n©ng cao n¨ng suÊt cña c¸c loµi c©y trång n«ng nghiÖp n¨ng suÊt cao nh-ng trång riªng rÏ trong khi thùc tÕ c¸c hé n«ng d©n nµy l¹i canh t¸c mét c¸ch tæng hîp, trång xen c¸c lo¹i c©y n«ng nghiÖp kh¸c nhau, c©y ng¾n ngµy víi c©y g«c dµi ngµy v.v. Trong thêi gian nµy, bªn c¹nh viÖc ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, FAO ®Æc biÖt chó träng vµ nhÊn m¹nh vai trß cña l©m nghiÖp trong ph¸t triÓn n«ng th«n, khuyÕn c¸o n«ng d©n vµ nhµ n-íc nªn chó träng ®Æc biÖt ®Õn c¸c lîi Ých cña rõng vµ c©y th©n gç ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ®ång thêi khuyÕn c¸o c¸c nhµ qu¶n lý sö dông ®Êt lªn kÕt hîp trång c¶ c©y n«ng nghiÖp, c©y l©m nghiÖp vµ c©y c«ng nghiÖp vµo hÖ thèng canh t¸c cña hä. Tr-íc søc Ðp vÒ d©n sè nhu cÇu l-¬ng thùc cña c¸c n-íc lµ rÊt lín diÖn tÝch rõng ngµy cµng gi¶m, diÖn tÝch n-¬ng rÉy ngµy cµng t¨ng, h×nh thøc canh t¸c n-¬ng rÉy diÔn ra phæ biÕn ë kh¾p mäi n¬i trªn thÕ giíi vµ chiÕm mét tû lÖ lín vÒ diÖn tÝch canh t¸c n«ng nghiÖp. Ho¹t ®éng n-¬ng rÉy lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm suy gi¶m ®é ph×, tho¸i ho¸ ®Êt mét c¸ch nhanh chãng. §øng tr-íc nh÷ng th¸ch thøc Êy c¸c nhµ nghiªn cøu vÒ l©m nghiÖp ®· cã nh÷ng ®Ò ¸n ph¸t triÓn vµ chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp LSNG mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. Sö dông ®Êt cßn l·ng phÝ vµ theo ph-¬ng thøc kh«ng bÒn v÷ng. §Êt trång cßn nhiÒu, ®ã lµ hËu qu¶ cña quay vßng canh t¸c n-¬ng rÉy qu¸ ng¾n h¹n tõ 2 3 n¨m, thËm chÝ cßn thÊp h¬n. Thu nhËp b×nh qu©n trªn 1 ha ®Êt qu¸ thÊp. TiÒm n¨ng sinh vËt ch-a ®-îc ph¸t huy. Trong khu vùc cã nhiÒu lo¹i c©y cã gi¸ trÞ ch-a ®-îc phôc vô ®Ó s¶n xuÊt: c©y ¨n qu¶, c©y lÊy thuèc, c©y ®a t¸c dông, gia sóc vµ ®éng vËt rõng vèn ®· tån t¹i ë ®Þa ph-¬ng kh«ng trë thµnh nguån sèng cho ng-êi d©n. V× kh«ng cã c«ng nghiÖp chÕ biÕn, thiÕu ho¹t ®éng thÞ tr-êng nªn nhiÒu c©y ¨n qu¶ kh«ng cã ®Çu ra, c©y gç, c©y d-îc liÖu, c©y ®a t¸c dông kh«ng ®-îc ph¸t triÓn. 1.2. ë ViÖt Nam 11 1.2.1. Nghiªn cøu canh t¸c n-¬ng rÉy Canh t¸c n-¬ng rÉy lµ mét tËp qu¸n canh t¸c l©u ®êi g¾n víi ng-êi d©n, hä thÝch sèng gÇn gòi víi thiªn nhiªn. Thãi quen nµy thay ®æi kh«ng ph¶i dÔ nh-ng còng kh«ng thÓ thay ®æi ®-îc ®Ó cho c¸c d©n téc lµm quen víi viÖc canh t¸c lóa n-íc, trång rõng ®Æc s¶n... ViÖc canh t¸c n-¬ng rÉy lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh g©y ra mÊt rõng. Trong thêi kú 1991- 1995 hµng n¨m cã h¬n 46.000ha rõng bÞ mÊt do ®èt n-¬ng lµm rÉy, trong ®ã 63,4% ë khu vùc rõng s¶n xuÊt, 35% rõng phßng hé, 1,6% ë rõng ®Æc dông (NguyÔn Huy Phån – Ph¹m §øc L©n, 1998). ë n-íc ta diÖn tÝch canh t¸c n-¬ng rÉy gåm tÊt c¶ ®Êt bá ho¸ cho chu kú canh t¸c sau vµo kho¶ng 3,5 triÖu ha, sè ng-êi d©n sèng nhê vµo n-¬ng rÉy lªn ®Õn 3 triÖu ng-êi trong ®ã 2,2 triÖu ng-êi ®· ®Þnh c-, cßn l¹i lµ du canh du c- (§ç §×nh S©m, 1994) [31]. Canh t¸c n-¬ng rÉy lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm ®Êt dèc bÞ xãi mßn nghiªm träng khi mËt ®é d©n sè t¨ng cao, chu kú canh t¸c ngµy mét co ng¾n l¹i vµ qu¸ tr×nh sa m¹c ho¸ t¨ng c-êng. Hµng n¨m n-íc ta cã Ýt nhÊt 1,16 triÖu ha n-¬ng rÉy du canh do kho¶ng 3,1 triÖu ng-êi thuéc 50 téc ng-êi thiÓu sè tiÕn hµnh trªn vïng ®Êt dèc (TrÇn §øc Viªn, 1996). Tuy vËy kh«ng nªn tõ sè liÖu tuyÖt ®èi theo dâi l-îng xãi mßn hµng n¨m ë mét c«ng thøc tÝnh nµo ®ã mµ suy diÔn møc ®é xãi mßn cho toµn bé qu¸ tr×nh canh t¸c n-¬ng rÉy v× qu¸ tr×nh phôc håi thùc vËt ®ãng vai trß quan träng trong viÖc chèng xãi mßn. Mét yªu cÇu ®Æt ra cho canh t¸c n-¬ng rÉy du canh lµ ®é dµi cña chu kú bá ho¸ tÝnh theo hÖ sè canh t¸c ®Êt R: R= Sonamcanht ac *100 . Tongchuky Trong ®ã: Tæng chu kú canh t¸c = Sè n¨m canh t¸c + Sè n¨m bá ho¸ Thùc tÕ tÝnh to¸n ng-êi ta thÊy r»ng R tèt nhÊt ®Ó ®¶m b¶o duy tr× ®é ph× cho ®Êt trong hÖ canh t¸c du canh vïng nhiÖt ®íi lµ tõ 17 ®Õn 33% tøc lµ nÕu chu kú canh t¸c lµ 4 n¨m th× thêi gian bá ho¸ sÏ ph¶i tõ 8 ®Õn 20 n¨m ®iÒu nµy rÊt khã thùc hiÖn. 12 Nh÷ng nghiªn cøu vÒ hÖ canh t¸c n-¬ng rÉy ë ViÖt Nam ®· ®-îc §ç §×nh S©m (1994) [16] tËp hîp trong c«ng bè b»ng tiÕng Anh “ Shifting cultivation in Viet Nam: Its social, economic and eviromental values relitive to atternative land use”. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y khi thùc hiÖn c¸c dù ¸n chuyÓn giao c«ng nghÖ miÒn nói thùc hiÖn dù ¸n 327 ph¸t triÓn n«ng th«n ®· cã nhiÒu c«ng bè vÒ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu liªn quan ®Õn hÖ canh t¸c n-¬ng rÉy vµ m« h×nh sö dông ®Êt miÒn nói (NguyÔn Xu©n Qu¸t, 1995; TrÇn V¨n Con, 1996). Qua tæng kÕt 30 n¨m Nhµ n-íc ¸p dông chÝnh s¸ch ®Þnh canh ®Þnh c- nh»m chÊm døt ph-¬ng thøc du canh, nh-ng trªn toµn quèc vÉn cã kho¶ng 120 ngh×n hé víi gÇn 1 triÖu nh©n khÈu sèng du canh du c-, cßn gÇn 2 triÖu ng-êi ®· ®Þnh c- song vÉn du canh. Hµng n¨m gÇn 60.000ha rõng tù nhiªn bÞ mÊt v× nguyªn nh©n nµy (Hµ Chu Chö, 1997). Nh×n chung c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ canh t¸c n-¬ng rÉy ®Òu ®-a ra mét sè nhËn xÐt chung nh- sau: + VÒ mÆt x· héi: Canh t¸c n-¬ng rÉy lµ mét tËp qu¸n l©u ®êi cña ng-êi d©n, nã kh«ng ®ßi hái møc ®Çu t- cao, kü thuËt canh t¸c ®¬n gi¶n phï hîp víi kh¶ n¨ng cña ng-êi d©n b¶n ®Þa nªn ng-êi d©n chÊp nhËn canh t¸c n-¬ng rÉy lµ n¬i ®Ó s¶n xuÊt ra nguån l-¬ng thùc chÝnh cña hä. + VÒ mÆt kinh tÕ: Canh t¸c n-¬ng rÉy kh«ng mang l¹i n¨ng suÊt c©y trång cao, s¶n phÈm kh«ng ®a d¹ng phong phó, v× vËy nªn kiÓu canh t¸c nµy chØ ®¸p øng nhu cÇu cung cÊp l-¬ng thùc t¹i chç cho ng-êi d©n, do vËy ®ång bµo d©n téc thiÓu sè sèng nhê canh t¸c n-¬ng rÉy ®a phÇn lµ nghÌo ®ãi. + VÒ mÆt m«i tr-êng sinh th¸i: Canh t¸c n-¬ng rÉy lµm cho ®é ph× cña ®Êt gi¶m rÊt nhanh, xãi mßn x¶y ra m¹nh lµm cho nguy c¬ tho¸i ho¸ ®Êt lín. XÐt vÒ nguån tµi nguyªn rõng canh t¸c n-¬ng rÉy lµ nguyªn nh©n chÝnh lµm suy gi¶m tµi nguyªn rõng. Tæ chøc FAO -íc tÝnh nguyªn nh©n g©y mÊt rõng do canh t¸c n-¬ng rÉy hµng n¨m kho¶ng trªn 50%. MÆc dï c¸c nghiªn cøu ®Òu chØ ra cho thÊy nh÷ng mÆt h¹n chÕ cña viÖc canh t¸c n-¬ng rÉy ®ßi hái ph¶i cã sù c¶i tiÕn lo¹i h×nh sö dông ®Êt nµy nh»m mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao h¬n vµ ®Ò xuÊt nh÷ng h-íng ®i ®Ó ph¸t triÓn nÒn n«ng nghiÖp 13 æn ®Þnh trªn ®Êt dèc, ®Æc biÖt lµ h-íng ph¸t triÓn hÖ thèng NLKH thay thÕ dÇn canh t¸c n-¬ng rÉy. Tuy nhiªn nh÷ng nghiªn cøu míi chØ dõng l¹i ë møc ®é ®iÒu tra s¬ bé c¬ b¶n , thiÕu nh÷ng gi¶i ph¸p kü thuËt cô thÓ ®Ó chuyÓn ®æi môc ®Ých sö dông ®Êt tõ n-¬ng rÉy thµnh rõng NLKH. ViÖc canh t¸c n-¬ng rÉy cã nhiÒu h¹n chÕ nh-ng kh«ng ph¶i bÊt cø diÖn tÝch canh t¸c n-¬ng rÉy nµo ta còng chuyÓn ho¸ thµnh rõng NLKH lµ sÏ mang l¹i hiÖu qu¶ cao mµ tuú tõng ®iÒu kiÖn cô thÓ, tuú ®èi t-îng mµ ta tiÕn hµnh viÖc chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy cho phï hîp nhÊt. 1.2.2. Nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp vµ sö dông ®Êt dèc Tr-íc thùc tr¹ng tµi nguyªn rõng ®ang ngµy cµng bÞ c¹n kiÖt, c¸c hiÖn t-îng thai tai lò lôt x¶y ra th-êng xuyªn, viÖc du canh, ®èt n-¬ng lµm rÉy cña ®ång bµo ®· lµm cho diÖn tÝch ®Êt trèng ®åi nói träc t¨ng lªn mét c¸ch nhanh chãng. Trong mïa m-a l-îng m-a tËp trung lín bµo mßn ®Êt ®ai lµm cho diÖn tÝch ®Êt ®ai bÞ tho¸i ho¸ ngµy cµng t¨ng lªn. ë nh÷ng vïng lßng hå nh- hå Hoµ B×nh viÖc canh t¸c n-¬ng rÉy lµm cho ®Êt bÞ xãi mßn ®æ xuèng vïng lßng hå lµm cho lßng hå bÞ lÊp n«ng dÇn ¶nh h-ëng kh«ng nhá ®Õn tr÷ l-îng n-íc cña hå vµ ho¹t ®éng cña nhµ m¸y thuû ®iÖn Hoµ B×nh. Nh÷ng th¸ch thøc trong viÖc sö dông ®Êt dèc ë n-íc ta ®· ®-îc nhiÒu t¸c gi¶ nghiªn cøu ®Ó cã thÓ ®-a ra mét sè gi¶i ph¸p nh»m gãp phÇn vµo c¶i tiÕn viÖc canh t¸c ®Êt dèc ë n-íc ta trong ®ã viÖc canh t¸c n-¬ng rÉy lµ ho¹t ®éng chñ yÕu. ChuyÓn h-íng gióp ®ång bµo æn ®Þnh an ninh l-¬ng thùc, ph¸t triÓn n«ng l©m nghiÖp bÒn v÷ng. Nhãm t¸c gi¶: Ng« §×nh QuÕ, §inh V¨n Quang, §inh Thanh Giang (19971999) [13] ®· nghiªn cøu x©y dùng m« h×nh lu©n canh rÉy nh»m rót ng¾n thêi gian bá ho¸ ë T©y B¾c. C¸c m« h×nh thÝ nghiÖm ®-îc x©y dùng trªn hÖ thèng canh t¸c n-¬ng rÉy cña mét sè d©n téc vïng T©y B¾c chñ yÕu lµ ng-êi Dao vµ ng-êi H’m«ng, tiÕn hµnh tõ n¨m 1997- 1999. C¸c t¸c gi¶ ®· nghiªn cøu ®-a ra mét sè gi¶i ph¸p trång xen c©y hä ®Ëu trªn ®Êt n-¬ng rÉy ë Hoµ B×nh vµ S¬n La. KÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy c¸c loµi c©y hä ®Ëu trång xen nh-: §Ëu triÒu Ên §é, Cèt khÝ, Keo dËu, Keo Philipin ®Òu ph¸t huy t¸c dông b¶o vÖ vµ c¶i t¹o ®Êt, ®é ph× cña ®Êt t¨ng lªn, 14 n¨ng suÊt c¸c loµi c©y trång nh- lóa, ng« ®Òu cao h¬n rÊt nhiÒu so víi nh÷ng n¬i kh«ng trång xen. Nh÷ng n¬i trång c©y hä ®Ëu phñ kÝn sau 3 n¨m n©ng cao ®é ph× ®Êt, h¹n chÕ xãi mßn, thêi gian bá ho¸ ®-îc rót ng¾n 2-3 n¨m so víi bá ho¸ tù nhiªn. Cßn trång c©y hä ®Ëu theo ®-êng ®ång møc trªn n-¬ng rÉy ®· n©ng cao ®é ph× ®Êt t¨ng n¨ng suÊt c©y trång vµ kÐo dµi thêi gian sö dông ®Êt. §Ò tµi ®· ®¸nh gi¸ ®Ò xuÊt mét sè lo¹i c©y trång cô thÓ trong ®ã ng-êi d©n chØ thÝch trång c©y §Ëu triÒu Ên ®é v× chu kú cña nã ng¾n vµ cho n¨ng suÊt cao, l¸ lµm ph©n xanh vµ thøc ¨n cho gia sóc, th©n lµm cñi, h¹t ®Ó ¨n hoÆc ch¨n nu«i (c©y trång 18 th¸ng cho thu ho¹ch). C¸c t¸c gi¶ TrÇn §øc H¹nh, V¨n TÊt Tuyªn, Ph¹m V¨n Phª, §oµn V¨n §iÕm, NguyÔn ThÞ Lan vµ Phan TiÕn Dòng (1996) ®· cã nghiªn cøu vÒ n«ng l©m kÕt hîp víi vÊn ®Ò b¶o vÖ lßng hå s«ng §µ. Tuy nhiªn trong nghiªn cøu nµy chØ dõng l¹i ë viÖc ®Ò xuÊt mét sè lo¹i c©y trång n«ng l©m nghiÖp mµ ch-a ®-a ra nh÷ng gi¶i ph¸p cô thÓ ®Ó chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp. Do ®ã hiÖu qu¶ nghiªn cøu ch-a cao v× ng-êi d©n ch-a ¸p dông ®-îc mét c¸ch cô thÓ trong ®iÒu kiÖn ë ®ã. ViÖc chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp sÏ mang l¹i hiÖu qu¶ cao c¶ vÒ kinh tÕ vµ m«i tr-êng sinh th¸i mét c¸ch l©u bÒn. Rõng n«ng l©m kÕt hîp cho s¶n phÈm ®a d¹ng, n¨ng suÊt cao vµ bÒn v÷ng, nã gãp phÇn vµo gi¶i quyÕt xung ®ét trong sö dông ®Êt dèc nhê sù kÕt hîp gi÷a c©y l©m nghiÖp vµ c©y n«ng nghiÖp mét c¸ch hµi hoµ, ng-êi d©n tr¸nh khái c¸i bÉy luÈn quÈn cña ®ãi nghÌo. ViÖc chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp sÏ chuyÓn tõ khai th¸c bãc lét tù nhiªn thµnh nÒn s¶n xuÊt cã båi bæ cho tù nhiªn, tõ nÒn s¶n xuÊt ®éc canh thµnh nÒn s¶n xuÊt ®a canh. Do ®ã nh÷ng kü thuËt, kinh nghiÖm chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy cÇn ®-îc nghiªn cøu ®Ó ¸p dông vµo thùc tÕ s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp hiÖn nay. 1.2.3. Nghiªn cøu chuyÓn ho¸ NR thµnh rõng NLKH cung cÊp LSNG C«ng tr×nh nghiªn cøu chuyÓn ho¸ n-¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp LSNG cña Ph¹m V¨n §iÓn (2004) [6] cho thÊy n-¬ng rÉy ngµy mét suy gi¶m vµ mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp vµ n¨ng suÊt suy gi¶m theo thêi gian, nh-ng tr-íc ®©y hä vÉn ph¶i ph¸ rõng ®Ó lµm n-¬ng rÉy v× lo¹i h×nh canh t¸c nµy sím cho thu