ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP HOÀ CHÍ MINH
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN
GS-TSKH LEÂ HUY BAÙ
Nhöõng ngöôøi coäng taùc:
ThS Thaùi Leâ Nguyeân
ThS Nguyeãn Thò Troán
ThS Ñoã Thò Kim Chi
KS Leâ Nguyeãn Dieãm Haèng
(ECOTOURISM)
NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA
TP HOÀ CHÍ MINH
Du lòch sinh thaùi
PREFACE
AESOP - Fables used to say “The injury we does and
the one we suffers are not weighed in the same scales”.
Our environment has been rapidly changed; economic
development and population increase gave the destruction in
environment. The relation between human and their
environment now attract greater attention than at any time
in recent history. Despite of being better fed and affluent
than in the past, human are increasingly anxious about their
life-support things and quality of the environment in which
they live. To be a part of solutions to environmental problems
requiring an understanding of environmental knowledge and
ecological issues also.
Our observations show that tourism impacts many
people and places and has the potential for touching many
more. Within this issue of ecotourism, we show you the
challenges of ongoing pressure on its ecological environment,
social and cultural systems, infrastructure and environmental
issues. Ecotourism activities aim at bringing with positive
impacts and are sources of economic activity. Well-managed
ecotourism can bring jobs for people, foreign exchange earning
and the potential to reduce poverty and environmental
3
Du lòch sinh thaùi
protection. Bad-managed ecotourism can bring negative impacts
to environment such as loss of community character and
biodiversity and sense of place, soil erosion, solid waste,
environmental degradation and pollution and increase in cost
of living. For those results, the tension of achieving economic
development and seeking to protect, enhancing and managing
the social, cultural and natural environment will be always
concerned through this issue.
This issue - “Ecotourism” of Prof. PhD. D. Sci. Le Huy
Ba designed to provide number concepts, ideas, tools and
examples for graduate and undergraduate students, teachers
and researchers seeking knowledge of contemporary
ecotourism issues and an understanding how and why they
have developed.
It is hoped that some of your mentions will be found
through this material. We would like to thank for all the
professors and students who have used materials with made
up this issue. In particular, we would like to express our
thanks to our colleagues, organizations and individuals for
their interest and encouragement.
Prof. Dr. Sci. Le Huy Ba
4
Du lòch sinh thaùi
GIÔÙI THIEÄU
Du lòch noùi chung, Du lòch sinh thaùi (DLST) noùi rieâng
ñang nhaän ñöôïc söï quan taâm moät caùch ñaùng keå. Moät khi oáng
khoùi cuûa caùc nhaø maùy, caùc xí nghieäp caøng vöôn cao hôn leân
baàu trôøi, daân soá khoâng ngöøng gia taêng, ñoâ thò hoùa vaø taäp
trung daân cö, taäp trung coâng nghieäp, khoùi buïi giao thoâng…
ñang laø vaán naïn thì nhu caàu tìm veà vôùi töï nhieân laø moät taát
yeáu. Traøo löu DLST ñaõ vaø ñang daáy leân ôû nhieàu quoác gia
döôùi goùc ñoä tieáp caän naøy.
Xuaát phaùt töø söï nhaän thöùc ñöôïc ích lôïi (baûo toàn moâi
tröôøng töï nhieân, baûo toàn caùc giaù trò vaên hoùa cuûa caùc daân toäc,
phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi…) cuûa DLST, Lieân Hieäp Quoác ñaõ
choïn naêm 2002 laøm Naêm Quoác teá veà DLST.
Theo ñaùnh giaù cuûa Hieäp hoäi Du lòch Chaâu AÙ – Thaùi Bình
Döông (PATA), DLST ñang coù chieàu höôùng phaùt trieån vaø trôû
thaønh moät boä phaän coù toác ñoä taêng tröôûng maïnh nhaát veà tæ troïng
trong ngaønh du lòch. Nôi naøo coøn giöõ ñöôïc söï caân baèng sinh
thaùi thì nôi ñoù seõ coù tieàm naêng phaùt trieån toát veà DLST vaø thu
huùt ñöôïc nguoàn du khaùch lôùn, laâu daøi vaø oån ñònh.
Vieät Nam cuõng coù tieàm naêng lôùn ñeå phaùt trieån DLST,
song song vôùi söï phaùt trieån ñoâ thò, caùc khu coâng nghieäp vaø
caùc oáng khoùi nhaø maùy moïc leân thì caùc khoaûng xanh ñoâ thò vaø
ven ñoâ thò cuõng ñöôïc thieát keá ñeå taïo neân söï caân baèng cho
5
Du lòch sinh thaùi
sinh thaùi moâi tröôøng. Tuy nhieân, cho ñeán nay, vieäc phaùt trieån
cuûa loaïi hình du lòch naøy coøn gaëp raát nhieàu khoù khaên, nhöõng
hieåu bieát kinh nghieäm coøn haïn heïp vaø chöa coù nhöõng cô sôû lí
luaän ñuû vöõng chaéc ñeå ñaùp öùng ngang taàm vôùi söï phaùt trieån
cuûa DLST ñöông ñaïi. Loaïi hình du lòch naøy ôû Vieät Nam môùi
chæ chuù troïng ñeán caùc muïc tieâu veà moâi tröôøng vaø veà söùc khoûe
chöù chöa mang yù nghóa giaùo duïc veà traùch nhieäm baûo toàn taøi
nguyeân thieân nhieân, moâi tröôøng töï nhieân vaø phaùt huy nhöõng
giaù trò vaên hoùa cao ñeïp cuûa caùc daân toäc vaø caùc ích lôïi khaùc.
Taøi lieäu naøy laø söï noã löïc cuûa chuùng toâi ñeå giôùi thieäu veà
caùc quy luaät töông taùc giöõa caùc thaønh phaàn moâi tröôøng trong
moät heä sinh thaùi, tính ña daïng sinh hoïc, dieãn theá vaø söï phuï
thuoäc laãn nhau cuûa chuùng theo quy luaät vaän ñoäng vaø phaùt
trieån cuûa DLST. Giôùi thieäu cho sinh vieân hieåu bieát theâm veà cô
sôû sinh thaùi moâi tröôøng, sinh thaùi caûnh quan, caùi hay, caùi
ñeïp, caùi haáp daãn cuûa moät soá loaïi hình sinh thaùi ñaëc thuø, khai
thaùc nhaèm phuïc vuï cho höôùng daãn DLST vaø baûo veä moâi
tröôøng beàn vöõng maø tröôùc heát laø phaùt trieån loaïi hình DLST
beàn vöõng, taïo tay ngheà cho höôùng daãn vieân hay quy hoaïch
tieán tôùi thieát keá DLST cho moät khu hay moät tour DLST.
Vôùi mong muoán ñem ñeán cho caùc baïn moät caùch tieáp caän
khaùc hôn veà DLST vaø nhaèm cung caáp moät nguoàn taøi lieäu
tham khaûo boå ích cho caùc baïn, chuùng toâi maïnh daïn bieân soaïn
cuoán taøi lieäu naøy.
Do tính “môùi” cuûa DLST khoâng chæ ôû Vieät Nam maø ngay
caû ôû raát nhieàu nöôùc treân theá giôùi (keå caû nhöõng nöôùc ñi ñaàu
trong lónh vöïc DLST), cuoán saùch naøy khoâng theå traùnh khoûi
moät soá sai soùt vaø chöa hoaøn toaøn ñaùp öùng ñöôïc caùc ñoøi hoûi cuûa
6
Du lòch sinh thaùi
Du lòch sinh thaùi
baïn ñoïc. Chuùng toâi mong nhaän ñöôïc caùc yù kieán ñoùng goùp cuûa
baïn ñoïc ñeå cuoán saùch DLST ra ñôøi moät caùch hoaøn chænh.
GS-TSKH Leâ Huy Baù
NHAÄP MOÂN DU LÒCH SINH THAÙI
7
8
Du lòch sinh thaùi
Nhö chuùng ta ñaõ bieát, töø thôøi Tomat Cook ñeán nay, du
lòch ñaõ thay ñoåi raát nhieàu caû veà maët lí luaän laãn thöïc tieãn. Du
lòch trong theá kyû naøy ñang laø moät hieän töôïng ñaõ vaø ñang chi
phoái raát maïnh meõ ñeán neàn kinh teá cuûa toaøn nhaân loaïi vaø
ñang laø ngaønh coâng nghieäp lôùn nhaát theá giôùi (Pacific Asia
Travel Association (PATA), World Travel and Tourism
Council (WTTC), World Tourism Organization), ñöôïc chöùng
minh baèng caùc con soá nhö sau:
- Kinh teá du lòch thu huùt ñöôïc khoaûng 17 trieäu lao ñoäng
ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ (chieám 7,9% toång lao ñoäng trong ngaønh
du lòch cuûa theá giôùi) vaø chieám 9,9% trong toång soá lao ñoäng
trong caùc ngaønh ngheà.
- Du lòch taïo ra 10% toång saûn phaåm xaõ hoäi vaø 9% GDP
trong vuøng Ñoâng Nam AÙ.
- Lao ñoäng trong caùc hoaït ñoäng löõ haønh vaø trong ngaønh
du lòch cuûa theá giôùi taêng tröôûng gaáp 1,5 laàn so vôùi caùc lónh
vöïc khaùc.
Vaøo nhöõng naêm 70 cuûa theá kæ 20, du lòch ñaïi chuùng vaø
du lòch khoâng phaân bieät vaãn chuû yeáu troïng taâm ñeán caùc loaøi
thuù lôùn, chính vì söï quan taâm naøy ñaõ phaù hoaïi ñeán moâi
tröôøng soáng, gaây phieàn nhieãu tôùi haønh vi soáng cuûa caùc loaøi
ñoäng vaät hoang daõ, phaù huûy thieân nhieân vaø moâi tröôøng. Tuy
nhieân, daàn daàn du khaùch cuõng baét ñaàu nhaän thöùc ñöôïc nhöõng
taùc haïi sinh thaùi do hoï gaây ra vaø hôn theá nöõa ngöôøi daân ñòa
phöông cuõng ñaõ quan taâm ñeán giaù trò cuûa töï nhieân vaø moâi
9
Du lòch sinh thaùi
tröôøng, neân caùc tour du lòch chuyeân hoùa nhö saên baén chim,
cöôõi laïc ñaø, boä haønh thieân nhieân ñaõ baét ñaàu coù söï höôùng daãn
vaø quaûn lí nghieâm ngaët. DLST daàn daàn ñònh hình töø ñaây
(David Western).
DLST khaù môùi meû vaø ñang töøng böôùc khaúng ñònh lí do
toàn taïi cuûa noù; noù laø hôïp nhaát cuûa du lòch thieân nhieân vaø du
lòch ngoaøi trôøi. ÔÛ goùc nhìn heïp, chuùng ta coù theå xem xeùt
DLST laø söï keát hôïp yù nghóa cuûa hai töø gheùp “du lòch” vaø “sinh
thaùi”. Tuy nhieân, vaán ñeà maø chuùng toâi ñeà caäp trong taøi lieäu
naøy seõ bao haøm yù nghóa roäng hôn.
DLST ñang coøn raát môùi meû ñoái vôùi caùc höôùng daãn vieân,
caùc nhaø ñieàu haønh tour vaø ngay caû ñoái vôùi caùc chuyeân gia
nghieân cöùu veà du lòch, do ñoù thöôøng coù söï nhaàm laãn giöõa
DLST vôùi caùc loaïi hình phaùt trieån du lòch khaùc. Moät soá toå
chöùc ñaõ coá gaéng laøm roõ söï nhaàm laãn naøy baèng caùch söû duïng
khaùi nieäm DLST nhö moät coâng cuï ñeå thöïc hieän vieäc baûo toàn
vaø phaùt trieån beàn vöõng. Ñeán naêm 1993, khaùi nieäm DLST môùi
coù ñöôïc moät ñònh nghóa cuûa Lindberg vaø Hawkins phaûn aùnh
khaù ñaày ñuû veà noäi dung vaø chöùc naêng cuûa DLST. Theo ñoù,
“DLST laø du lòch coù traùch nhieäm vôùi caùc khu thieân nhieân, laø
coâng cuï ñeå baûo toàn moâi tröôøng vaø caûi thieän phuùc lôïi cho nhaân
daân ñòa phöông”.
Tuy vaäy, toå chöùc baûo veä thieân nhieân theá giôùi (IUCN)
cuõng coù ñöa ra ñònh nghóa khaù ñaày ñuû hôn: “DLST laø tham
quan vaø du lòch coù traùch nhieäm vôùi moâi tröôøng taïi caùc ñieåm
töï nhieân khoâng bò taøn phaù ñeå thöôûng thöùc thieân nhieân vaø caùc
ñaëc ñieåm vaên hoùa ñaõ toàn taïi trong quaù khöù hoaëc ñang hieän
haønh, qua ñoù khuyeán khích hoaït ñoäng baûo veä, haïn cheá nhöõng
10
Du lòch sinh thaùi
taùc ñoäng tieâu cöïc do khaùch tham quan gaây ra, vaø taïo ra ích
lôïi cho nhöõng ngöôøi daân ñòa phöông tham gia tích cöïc”
(Ceballos – Lascurain, 1996).
Ngaøy nay, UÛy ban löõ haønh vaø du lòch theá giôùi cho raèng
du lòch ñaõ trôû thaønh moät ngaønh coâng nghieäp lôùn nhaát theá
giôùi, ñem laïi thu nhaäp vaø vieäc laøm ñaùng keå cho theá giôùi. Öôùc
tính coù ñeán 650 trieäu du khaùch quoác teá vaøo naêm 2000. DLST
cuõng ñoùng goùp khoâng nhoû cho du lòch theá giôùi vaø ngaøy caøng
gia taêng, ñem laïi nguoàn thu nhaäp lôùn cho caùc nöôùc ñang phaùt
trieån vaø keùm phaùt trieån. DLST laø ñoäng cô cho neàn kinh teá
cuûa nhieàu ñaûo nhieät ñôùi vuøng Caribe, khu vöïc Thaùi Bình
Döông vaø AÁn Ñoä Döông. DLST ñaõ thöïc thi chöùc naêng ñöa
Rwanda vaø Belize vaøo baûn ñoà theá giôùi.
Du lòch sinh thaùi
lòch yeâu thieân nhieân, du ngoaïn, thöôûng thöùc nhöõng caûnh quan
hay nghieân cöùu veà caùc heä sinh thaùi. Ñoù cuõng laø hình thöùc keát
hôïp chaët cheõ, haøi hoøa giöõa phaùt trieån kinh teá du lòch vôùi giôùi
thieäu veà nhöõng caûnh ñeïp cuûa quoác gia cuõng nhö giaùo duïc tuyeân
truyeàn vaø baûo veä, phaùt trieån moâi tröôøng vaø taøi nguyeân thieân
nhieân moät caùch beàn vöõng”.
ÔÛ Vieät Nam, trong laàn hoäi thaûo veà “Xaây döïng chieán löôïc
phaùt trieån DLST ôû Vieät Nam”ø (9/1999) ñaõ ñöa ra ñònh nghóa
veà DLST: “DLST laø loaïi hình du lòch döïa vaøo thieân nhieân vaø
vaên hoùa baûn ñòa, gaén vôùi giaùo duïc moâi tröôøng, coù ñoùng goùp
cho noã löïc baûo toàn vaø phaùt trieån beàn vöõng, vôùi söï tham gia
tích cöïc cuûa coäng ñoàng ñòa phöông”.
Ngoaøi nhöõng khaùi nieäm vaø ñònh nghóa keå treân coøn coù
moät soá ñònh nghóa môû roäng veà noäi dung cuûa DLST:
- “DLST laø söï taïo neân vaø thoûa maõn söï khao khaùt thieân
nhieân, laø söï khai thaùc tieàm naêng du lòch cho baûo toàn vaø phaùt
trieån vaø laø söï ngaên ngöøa caùc taùc ñoäng tieâu cöïc leân sinh thaùi,
vaên hoùa vaø thaåm myõ”.
- “DLST laø moät loaïi hình du lòch laáy caùc heä sinh thaùi ñaëc
thuø, töï nhieân laøm ñoái töôïng ñeå phuïc vuï cho nhöõng khaùch du
11
12
Du lòch sinh thaùi
Du lòch sinh thaùi
PHAÀN 1
SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC
CÔ BAÛN
13
14
Du lòch sinh thaùi
Chöông 1
ÑAÏI CÖÔNG VEÀ
SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC
1.1 ÑÒNH NGHÓA SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG
“Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc” naèm trong lónh vöïc khoa
hoïc moâi tröôøng (Environmental science), nghieân cöùu veà caùc
moái quan heä töông taùc khoâng chæ giöõa caùc caù theå sinh vaät vôùi
nhau maø coøn giöõa taäp theå, giöõa coäng ñoàng vôùi caùc ñieàu kieän
moâi tröôøng töï nhieân bao quanh noù. Tuøy thuoäc vaøo töøng thôøi
khaéc, töøng nôi vaø töøng ñoái töôïng maø söï töông taùc cuûa moãi caù
theå coù söï thay ñoåi vaø ñöôïc bieåu hieän thoâng qua hai chæ tieâu ñeå
ñaùnh giaù: tính troäi vaø tính ñoàng ñeàu cuûa quaàn theå sinh vaät
trong moät heä sinh thaùi moâi tröôøng.
1.2 LÖÔÏC SÖÛ VEÀ SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC
Khaùi nieäm sô löôïc veà sinh thaùi ñöôïc nhaø khoa hoïc Hy
Laïp Phrastus ñeà caäp vaøo theá kyû 3 tröôùc coâng nguyeân Phrastus
laø ngöôøi quan taâm nhieàu ñeán moái quan heä giöõa vaät chaát soáng
vaø khoâng soáng. Tuy nhieân, thuaät ngöõ “sinh thaùi hoïc” chæ thaät
söï ra ñôøi vaøo naêm 1869 do nhaø sinh vaät hoïc ngöôøi Ñöùc Ernst
15
Du lòch sinh thaùi
Haeckel ñöa ra. Haeckel laø ngöôøi ñaàu tieân ñaët neàn moùng cho
moân khoa hoïc sinh thaùi veà moái töông quan giöõa ñoäng vaät
(nhö nhöõng thaønh phaàn moâi tröôøng höõu sinh) vôùi caùc ñieàu
kieän vaø thaønh phaàn moâi tröôøng voâ sinh.
Vaøo nhöõng naêm giöõa theá kæ 19, nhoùm caùc nhaø khoa hoïc
cuûa Chaâu AÂu vaø chaâu Myõ ñaõ tieán haønh nghieân cöùu veà thöïc
vaät ôû caáp ñoä quaàn xaõ; söï saép xeáp, caáu truùc vaø söï phaân boá caùc
quaàn xaõ thöïc vaät cuõng ñaõ ñöôïc ñaët ra trong caùc nghieân cöùu.
Ngoaøi ra, nhoùm caùc nhaø khoa hoïc ngöôøi Myõ cuõng ñaõ nghieân
cöùu veà söï phaùt trieån cuûa caùc quaàn xaõ thöïc vaät vaø ñöa ra quan
ñieåm veà caùc moái töông quan höõu cô giöõa quaàn xaõ ñoäng vaät vaø
thöïc vaät… Ñoù laø böôùc khôûi ñaàu cuûa quaù trình nghieân cöùu veà
sinh thaùi hoïc. Ngaøy nay, sinh thaùi hoïc khoâng chæ toàn taïi
trong sinh hoïc maø noù coøn laø khoa hoïc cuûa nhieàu lónh vöïc nhö
noâng nghieäp, laâm nghieäp, y hoïc, xaõ hoäi hoïc vaø thaäm chí ngay
caû kinh teá hoïc vaø du lòch.
Naêm 1971 cuoán saùch “Cô sôû sinh thaùi hoïc” (Fundamentals
of ecology) cuûa giaùo sö Eugene P. Odum, thuoäc Ñaïi hoïc Georgy
– Myõ ra ñôøi laø moät söï kieän quan troïng trong nghieân cöùu veà
sinh thaùi hoïc. Taùc giaû ñaõ phaùt trieån lí thuyeát veà sinh thaùi hoïc
ôû möùc cao hôn vaø cuõng trong thaäp nieân 70 cuûa theá kyû naøy,
khi ngaønh moâi tröôøng hoïc ñaõ xaùc ñònh ñöôïc choã ñöùng chính
thöùc thì sinh thaùi hoïc moâi tröôøng môùi ñöôïc ñònh hình vaø phaùt
trieån.
Ngaøy nay con ngöôøi ñaõ nhaän thöùc ñöôïc raèng khoâng chæ
moâi tröôøng töï nhieân cuûa ñoäng, thöïc vaät maø coøn cuûa caû con
ngöôøi ñaõ vaø ñang bò suy thoaùi vaø huûy hoaïi moät caùch traàm
troïng maø chính con ngöôøi laø thuû phaïm gaây ra caùc toån thaát
16
Du lòch sinh thaùi
Du lòch sinh thaùi
- Caên cöù vaøo tính chaát cuûa moâi tröôøng:
ñoù. Sinh thaùi moâi tröôøng ngoaøi nhieäm vuï cuûa sinh thaùi moâi
tröôøng hoïc coå ñieån coøn taäp trung vaøo vieäc nghieân cöùu caùc moái
quan heä giöõa con ngöôøi vôùi töï nhieân vaø moâi tröôøng soáng
thoâng qua caùc hoaït ñoäng coâng - noâng nghieäp, khai thaùc taøi
nguyeân… Nhö vaäy, sinh thaùi moâi tröôøng phaûi laø gaïch noái giöõa
sinh thaùi hoïc coå ñieån vaø moâi tröôøng hoïc.
Sinh thaùi moâi tröôøng ñaát,
Sinh thaùi moâi tröôøng nöôùc,
Sinh thaùi moâi tröôøng khoâng khí.
- Caên cöù vaøo tính chaát cuûa moâi tröôøng nhöng theo moät
heä quy chieáu khaùc:
1.2.1 Tieàn ñeà cuûa vieäc hình thaønh nhöõng phaân
moân cuûa sinh thaùi moâi tröôøng
Nhaän ñònh “Khi caáu truùc trôû neân phöùc taïp thì chöùc naêng
toå hôïp lieàn ñöôïc boå sung nhöõng tính traïng môùi” cuûa
Feiblemen (1954) laø moät trong nhöõng tieàn ñeà lí thuyeát cho
vieäc hình thaønh nhöõng phaân moân cuûa sinh thaùi hoïc.
1.2.2 Caùc phaân moân cuûa sinh thaùi moâi tröôøng
- Caên cöù vaøo möùc ñoä toå chöùc cuûa heä thoáng soáng coù:
Sinh thaùi moâi tröôøng röøng,
Sinh thaùi moâi tröôøng bieån,
Sinh thaùi moâi tröôøng soâng,
Sinh thaùi moâi tröôøng ven bieån,
Sinh thaùi moâi tröôøng noâng thoân,
Sinh thaùi moâi tröôøng ñoâ thò.
Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc caù theå;
Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc quaàn theå;
Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc quaàn xaõ;
Sinh thaùi moâi tröôøng töï nhieân,
Heä sinh thaùi moâi tröôøng;
Sinh thaùi moâi tröôøng nhaân taïo.
Sinh quyeån hoïc.
- Caên cöù vaøo muïc ñích nghieân cöùu coù:
Sinh thaùi moâi tröôøng cô baûn: Nghieân cöùu caùc khía
caïnh cuûa sinh thaùi moâi tröôøng vaø ñöa ra caùc lí
thuyeát veà moâi tröôøng hoïc.
Sinh thaùi moâi tröôøng öùng duïng: ÖÙng duïng caùc kieán
thöùc lí thuyeát vaøo thöïc teá ñeå quaûn lí vaø caûi taïo moâi
tröôøng.
17
- Theo moät heä quy chieáu khaùc cuûa tính chaát moâi tröôøng:
Ngoaøi ra coøn coù raát nhieàu caên cöù ñeå phaân ñònh nhöõng
loaïi hình sinh thaùi moâi tröôøng khaùc nhau nhö tính chaát cuûa
moâi tröôøng, töøng loaïi moâi tröôøng, ñôn vò moâi tröôøng…
1.3 PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU MOÂI TRÖÔØNG SINH
THAÙI
1.3.1 Phöông phaùp luaän
18
Du lòch sinh thaùi
Nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi laø nghieân cöùu söï töông
taùc giöõa caùc thaønh phaàn moâi tröôøng. Moâi tröôøng sinh thaùi ñöôïc
taïo thaønh bôûi caùc thaønh phaàn coù lieân quan chaët cheõ raát höõu cô
vôùi nhau. Moät thaønh phaàn cuûa moâi tröôøng laïi laø moät moâi tröôøng
hoaøn chænh goïi laø moâi tröôøng thaønh phaàn. Khi moät moâi tröôøng
thaønh phaàn hoaëc moät maét xích trong chuoãi thöùc aên bò gaây aûnh
höôûng hoaëc bò phaù vôõ seõ keùo theo hoaït ñoäng giaûi phoùng naêng
löôïng bò phaù vôõ vaø tieáp theo ñoù laø hoaït ñoäng cuûa toaøn boä heä sinh
thaùi cuõng bò phaù vôõ (tham khaûo theâm trong taøi lieäu “Sinh thaùi
moâi tröôøng hoïc cô baûn – Leâ Huy Baù, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Quoác
gia thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2002).
Du lòch sinh thaùi
cöùu chi tieát veà caùc moái töông quan laãn nhau cuøng vôùi söï töông
taùc giöõa caùc thaønh phaàn vaø yeáu toá moâi tröôøng.
Nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi khoâng ñöôïc coi nheï
thaønh phaàn naøo trong heä sinh thaùi moâi tröôøng. Bôûi vì haàu heát
caùc chaát oâ nhieãm xuaát hieän trong moâi tröôøng thaønh phaàn naøy
coù theå lan truyeàn sang caùc moâi tröôøng thaønh phaàn khaùc moät
caùch deã daøng.
MT nöôùc
Sinh vaät vaø
con ngöôøi
MT ñaát
MT khoâng
khí
Khí haäu
Hình 2: Töông quan giöõa caùc thaønh phaàn trong
moâi tröôøng sinh thaùi
Hình 1: Troïng taâm cuûa con ngöôøi
trong moâi tröôøng sinh thaùi
Nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi cuõng chính laø tìm caùc
yeáu toá troäi vaø chuû ñaïo trong heä töông taùc moâi tröôøng. Xaùc
ñònh ñöôïc tính ñoàng nhaát vaø tính troäi môùi xaùc ñònh ñöôïc
chieàu höôùng phaùt trieån cuûa ñoái töôïng caàn nghieân cöùu, thaäm
chí caû heä sinh thaùi moâi tröôøng.
Caùc hoaït ñoäng trao ñoåi vaät chaát vaø naêng löôïng trong
moâi tröôøng sinh thaùi luoân ôû traïng thaùi caân baèng “ñoäng”,
trong ñoù caùc thaønh phaàn cuûa moâi tröôøng coù moái quan heä qua
laïi vaø raøng buoäc laãn nhau. Vì vaäy, caàn phaûi coù moät söï nghieân
Phöông phaùp nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi laø moân
khoa hoïc ña chuyeân ngaønh nhöng coù giôùi haïn. Sinh thaùi moâi
tröôøng laø moân khoa hoïc ña lieân ngaønh nhöng coù giôùi haïn,
khoâng phaûi taát caû caùc ngaønh hoïc ñeàu coù theå laø moâi tröôøng
19
20
Du lòch sinh thaùi
Du lòch sinh thaùi
hoïc maø chæ giôùi haïn ôû moät soá ngaønh lieân quan; trong moät
hoaøn caûnh nhaát ñònh coù theå laáy moät ngaønh hoïc nhaát ñònh
laøm neàn taûng chuû ñaïo coøn caùc ngaønh khaùc phuï trôï.
3. Tieàn ñeà cuûa vieäc hình thaønh nhöõng phaân moân cuûa sinh
thaùi moâi tröôøng?
4. Caùc phaân moân cuûa sinh thaùi moâi tröôøng?
5. Phöông phaùp luaän nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi?
6. Taïi sao noùi nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi laø nghieân cöùu
söï töông taùc giöõa caùc thaønh phaàn moâi tröôøng? Laáy ví duï
minh hoaï?
7. Taïi sao khi nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi khoâng ñöôïc
coi nheï thaønh phaàn naøo trong heä sinh thaùi moâi tröôøng?
Laáy ví duï minh hoïa?
8. Taïi sao noùi “nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi cuõng chính
laø tìm caùc yeáu toá troäi vaø chuû ñaïo trong heä töông taùc moâi
tröôøng”? Chöùng minh?
9. Taïi sao noùi: “moâi tröôøng sinh thaùi laø moân khoa hoïc ña
chuyeân ngaønh nhöng coù giôùi haïn”? Chöùng minh?
10. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi?
1.3.2 Caùc phöông phaùp nghieân cöùu
a. Moät soá phöông phaùp nghieân cöùu coå ñieån
Xaùc ñònh veà tính chaát cuûa caùc cö daân ñoäng thöïc vaät hay
veà chaát löôïng cuûa chuoãi naêng löôïng vaø caùc höôùng khaùc cuûa
coäng ñoàng sinh thaùi. Goàm coù:
Phöông phaùp xaùc ñònh kieåu phaân boá cuûa caù theå trong
quaàn cö,
Phöông phaùp ñaùnh giaù soá löôïng caù theå cuûa quaàn theå
trong heä sinh thaùi,
Phöông phaùp khaûo saùt bieán ñoäng quaàn theå trong heä
sinh thaùi,
Phöông phaùp xaùc ñònh chuoãi thöùc aên vaø naêng löôïng.
b. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu sinh thaùi moâi
tröôøng hieän ñaïi
Phöông phaùp GIS - vieãn thaùm,
Phöông phaùp moâ hình hoùa.
Chöông I:
1. Neâu vaø phaân tích ñònh nghóa sinh thaùi moâi tröôøng?
2. Toùm taét löôïc söû veà sinh thaùi moâi tröôøng hoïc?
21
22
Du lòch sinh thaùi
Chöông 2
AÛNH HÖÔÛNG CUÛA ÑIEÀU KIEÄN
MOÂI TRÖÔØNG LEÂN SINH VAÄT VAØ
CON NGÖÔØI - SÖÏ TÖÔNG TAÙC,
TÍNH CHÒU ÑÖÏNG VAØ KHAÛ NAÊNG
THÍCH NGHI
2.1 TOÙM LÖÔÏC VEÀ MOÄT SOÁ ÑÒNH LUAÄT
2.1.1 Ñònh luaät löôïng toái thieåu
Ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån trong töøng ñieàu kieän cuï theå
sinh vaät ñoøi hoûi nhöõng chaát caàøn thieát. E. Liebig (1840) nhaän
thaáy raèng tính choáng chòu laø khaâu yeáu nhaát trong trong daây
chuyeàn caùc nhu caàu sinh thaùi cuûa cô theå.
Ñònh luaät Liebig (1840) (hay coøn goïi laø “ñònh luaät löôïng
toái thieåu”): “Chaát coù haøm löôïng toái thieåu ñieàu khieån naêng
suaát, xaùc ñònh saûn löôïng vaø tính oån ñònh cuûa muøa maøng theo
thôøi gian”.
• Caùc nguyeân taéc phuï trôï:
23
Du lòch sinh thaùi
- Nguyeân taéc haïn cheá: Ñònh luaät treân chæ ñuùng khi öùng
duïng trong caùc ñieàu kieän cuûa traïng thaùi tónh, nghóa laø khi
doøng naêng löôïng vaø vaät chaát ñi vaøo caân baèng vôùi doøng ñi ra.
- Nguyeân taéc boå sung: Sinh vaät coù theå thay moät phaàn
yeáu toá toái thieåu baèng caùc yeáu toá khaùc coù tính chaát töông
ñöông.
2.1.2
Ñònh luaät veà söï choáng chòu (luaät giôùi haïn
sinh thaùi)
Söï coù maët vaø söï phoàn thònh cuûa caùc sinh vaät ôû moät nôi
naøo ñoù phuï thuoäc vaøo toå hôïp caùc ñieàu kieän, söï vaéng maët hoaëc
keùm phoàn thònh coù theå do thieáu thoán hoaëc do thöøa moät yeáu toá
naøo ñoù ôû möùc ñoä gaàn vôùi giôùi haïn maø sinh vaät coù theå chòu
ñöïng ñöôïc.
Shelford (1913) khi nghieân cöùu veà ñònh luaät toái thieåu
cuûa Liebig ñaõ thaáy raèng yeáu toá giôùi haïn khoâng chæ laø söï thieáu
thoán maø caû söï dö thöøa caùc yeáu toá. Caùc sinh vaät bò giôùi haïn
thieáu thoán yeáu toá naøo ñoù taïo ra toái thieåu sinh thaùi, coøn dö
thöøa taïo ra toái ña sinh thaùi. Khoaûng giöõa toái thieåu sinh thaùi
vaø toái ña sinh thaùi ñöôïc goïi laø giôùi haïn cuûa söï choáng chòu. Töø
ñoù oâng ñöa ra ñònh luaät choáng chòu sinh thaùi nhö sau “Naêng
suaát cuûa sinh vaät khoâng chæ lieân heä vôùi söùc chòu ñöïng toái
thieåu maø coøn lieân heä vôùi söùc chòu ñöïng toái ña ñoái vôùi moät lieàu
löôïng quaù möùc cuûa moät nhaân toá naøo ñoù beân ngoaøi”.
• Caùc luaän ñeà boå sung
- Caùc sinh vaät coù theå coù söùc choáng chòu roäng vôùi caùc yeáu toá
naøy nhöng laïi coù giôùi haïn choáng chòu heïp vôùi caùc yeáu toá khaùc.
24
Du lòch sinh thaùi
Du lòch sinh thaùi
- Caùc sinh vaät coù söùc choáng chòu lôùn ñoái vôùi taát caû caùc
yeáu toá thöôøng coù söï phaân boá roäng nhaát.
trong cô theå cuûa chuùng ñeå ñieàu chænh thaân nhieät trong nhöõng
giai ñoaïn soáng nhaát ñònh.
- Neáu coù moät nhaân toá sinh thaùi naøo ñoù khoâng toái öu cho
loaøi thì söùc choáng chòu ñoái vôùi caùc yeáu toá sinh thaùi khaùc coù
theå bò thu heïp.
a. AÛnh höôûng cuûa nhieät ñoä leân söï ña daïng veà taøi
nguyeân sinh vaät
- Trong thieân nhieân, caùc sinh vaät thöôøng xuyeân laâm vaøo
tình traïng khoâng töông öùng vôùi giaù trò toái öu cuûa yeáu toá vaät lí
naøo ñoù nhö ñaõ tìm ñöôïc trong phoøng thí nghieäm.
- Thôøi kì sinh saûn laø thôøi kì maø nhieàu yeáu toá moâi tröôøng
voán bình thöôøng cuõng trôû thaønh yeáu toá giôùi haïn.
2.2 SÖÏ TÖÔNG TAÙC GIÖÕA CAÙC YEÁU TOÁ MOÂI TRÖÔØNG
LEÂN CAÙC CAÙ THEÅ TRONG HEÄ SINH THAÙI
2.2.1 AÛnh höôûng cuûa nhieät ñoä leân söï ña daïng veà
sinh vaät trong sinh thaùi hoïc
Sinh vaät ñaúng nhieät (homeotherms) vaø sinh vaät bieán
nhieät (poikilotherms): Khi nhieät ñoä moâi tröôøng thay ñoåi, sinh
vaät ñaúng nhieät duy trì moät thaân nhieät haàu nhö khoâng thay
ñoåi, trong khi sinh vaät bieán nhieät coù thaân nhieät thay ñoåi theo
nhieät ñoä cuûa moâi tröôøng.
Ñoäng vaät noäi nhieät (endotherms) vaø ñoäng vaät ngoaïi
nhieät (ectotherms): Caùc ñoäng vaät noäi nhieät ñieàu chænh nhieät
ñoä cuûa chuùng baèng caùch saûn sinh ra nhieät ñoä beân trong cô theå
cuûa chuùng, coøn caùc sinh vaät ngoaïi nhieät thì thaân nhieät cuûa
chuùng tuøy thuoäc vaøo nguoàn nhieät beân ngoaøi. Vieäc phaân chia ôû
ñaây laø chöa roõ raøng vì moät soá loaøi boø saùt, caù, coân truøng… laø
ñoäng vaät ngoaïi nhieät nhöng vaãn söû duïng nguoàn nhieät beân
25
Sinh vaät toàn taïi ôû trong moâi tröôøng naøo ñoù ñoøi hoûi phaûi
coù moät giôùi haïn veà nhieät ñoä nhaát ñònh. ÔÛ trong giôùi haïn ñoù
thì sinh vaät phaùt trieån raát maïnh coù theå tính töø haøng nghìn
ñeán haøng vaïn caù theå trong moät giôø. Tuy nhieân, moät khi nhieät
ñoä ñaõ vöôït ra khoûi giôùi haïn ñoù, hoaëc quaù thaáp, hoaëc quaù cao
thì coù theå gaây cheát haøng loaït. Ví duï: ngöôõng döôùi cuûa vi sinh
vaät Neisseria ngorrhoeae (caàu khuaån beänh laäu) laø 10oC;
ngöôõng treân nhieät ñoä cho Protozoa laø 50oC, cho taûo
(Eucaryotic) laø 56oC vaø cho taûo lam laø 73oC. Khoaûng toái thích
cho caùc sinh vaät toàn taïi cuõng coù moät giôùi haïn nhaát ñònh, ví
duï: Mesophires laø töø 20oC ñeán 45oC. Sinh vaät toàn taïi trong
khoaûng nhieät ñoä toái thích thì coù söï hoaït hoùa maïnh.
b. Caùch tính toaùn aûnh höôûng nhieät ñoä leân thôøi
gian phaùt trieån cuûa ñoäng vaät
Vôùi ñoäng vaät maùu laïnh (bieán nhieät) thì thôøi gian phaùt
trieån vaø soá theá heä haøng naêm chòu aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä
moâi tröôøng beân ngoaøi. Toác ñoä phaùt trieån cuûa ñoäng vaät maùu
laïnh raát nhanh khi nhieät ñoä cao vaø chính vì vaäy thôøi gian
phaùt trieån caøng ngaén ñi. Theo ñoù, thôøi gian phaùt trieån coù quan
heä tæ leä nghòch vôùi toác ñoä phaùt trieån. Moät vaán ñeà nöõa cuõng caàn
ñöôïc quan taâm ñoù laø “nhieät ñoä phaùt trieån höõu hieäu” ñöôïc ñònh
nghóa nhö laø hieäu soá cuûa nhieät ñoä moâi tröôøng (x) tröø ñi nhieät
ñoä baét ñaàu phaùt trieån (k). Neáu Y laø thôøi gian phaùt trieån cuûa
26
Du lòch sinh thaùi
moät theá heä hoaëc moät giai ñoaïn theá heä thì tích soá Y(x-k) laø moät
haèng soá toång tích oân cuûa loaïi ñoäng vaät ñoù (S) vaäy:
S = Y(x-k) hay Y = S/x-k
Moät soá taùc giaû laïi ñöa ra moät caùch tính khaùc veà thôøi
gian phaùt trieån vaø toác ñoä phaùt trieån:
Y=I=
e4,45 - 0,207x
0,0709
y=
0,0709
e4,45 - 0,207x
Vaø chuùng ñöôïc bieåu dieãn treân truïc toïa ñoä Y laø haøm luyõ
thöøa (muõ) vaø y laø haøm logistic (coù daïng chöõ S). a, b, k laø
nhöõng thoâng soá.
2.2.2 AÛnh höôûng cuûa nöôùc vaø ñoä aåm
Du lòch sinh thaùi
Rutia hoaëc caùc sinh vaät phuø du bao goàm phieâu sinh thöïc vaät
(Phytoplankton) vaø phieâu sinh ñoäng vaät (Zooplankton).
- Sinh vaät öa aåm cao (Hydrophil): Bao goàm caùc loaøi sinh
vaät soáng ôû nhöõng nôi coù ñieàu kieän moâi tröôøng raát aåm thaáp
hoaëc ôû nhöõng nôi khoâng khí coù ñoä baûo hoøa hôi nöôùc.
- Sinh vaät öa aåm vöøa (Mesophil): Bao goàm nhöõng loaøi
sinh vaät khoâng coù nhu caàu cao veà ñoä aåm vaø chòu ñöôïc ñieàu
kieän moâi tröôøng ngay caû muøa möa cuõng nhö muøa khoâ.
- Sinh vaät chòu khoâ: Goàm nhöõng sinh vaät coù theå soáng
ñöôïc trong ñieàu kieän khoâng coù nöôùc.
Maët khaùc, döïa vaøo ngöôõng chòu aåm thaáp vaø cao cuûa sinh
vaät, ngöôøi ta laïi chia ra hai loaïi:
- Loaïi sinh vaät heïp aåm (Ptenohydric)
a. Phaân loaïi sinh vaät theo nhu caàu nöôùc
Nhö chuùng ta ñaõ bieát, nöôùc ñoùng vai troø voâ cuøng quan
troïng ñoái vôùi ñoäng, thöïc vaät vaø vi sinh vaät vaø laø moät trong
nhöõng nhaân toá khoâng theå thieáu ñöôïc ñoái vôùi söï soáng treân traùi
ñaát. Moät nguyeân lí cô baûn nhöng baát di baát dòch ñoù laø: ôû ñaâu
coù nöôùc thì ôû ñoù coù toàn taïi söï soáng hoaëc coù söï soáng. Tuy
nhieân, moãi loaøi sinh vaät coù moät nhu caàu veà nöôùc nhaát ñònh.
Döïa vaøo nhu caàu veà nöôùc, chuùng ta coù theå chia sinh vaät ra
thaønh boán heä nhö sau:
- Loaïi sinh vaät roäng aåm (Euryhydric).
b. AÛnh höôûng cuûa nöôùc ñeán thöïc vaät
Döïa theo nhu caàu nöôùc cuõng nhö löôïng möa haøng naêm
cuûa thöïc vaät, ngöôøi ta chia ra caùc heä sinh thaùi thöïc vaät nhö
sau:
Löôïng möa/naêm (mm)
- Thuûy sinh vaät (Aquatic): Bao goàm nhöõng sinh vaät coù
ñôøi soáng gaén lieàn vôùi moâi tröôøng nöôùc trong suoát cuoäc ñôøi cuûa
chuùng. Ví duï thöïc vaät baäc thaáp coù cô theå chöa hoaøn chænh chæ
coù baûn baùm hoaëc troâi noåi töï do trong nöôùc nhö Popamoreton,
27
28
Heä thöïc vaät
< 500
Sa maïc
Töø 250 – 500
Ñoàng coû savan
Töø 500 – 1.000
Ñoàng coû + Röøng
Töø 1.000 - 2.000
Röøng
> 2.000
Röøng möa nhieät ñôùi.
Du lòch sinh thaùi
2.2.3 AÛnh höôûng ñoàng thôøi cuûa nhieät ñoä vaø ñoä aåm
leân sinh vaät
Ñaëc tröng cuûa yeáu toá khí haäu ñoù laø nhieät ñoä vaø ñoä aåm.
Neáu tính rieâng töøng yeáu toá thì vai troø cuûa noù ñeán sinh vaät seõ
raát khaùc nhau, neáu hai yeáu toá ñoù cuøng ñoàng thôøi taùc ñoäng moät
luùc vaøo sinh vaät seõ taïo ra nhöõng giôùi haïn rieâng cho moãi sinh
vaät cuøng chung moãi loaøi, moãi boä khaùc nhau.
2.2.4 AÛnh höôûng cuûa aùnh saùng leân sinh vaät
Veà phöông dieän aûnh höôûng cuûa aùnh saùng, chuùng ta coù theå
chia ra: aûnh höôûng cuûa aùnh saùng leân thöïc vaät vaø leân ñoäng vaät.
Trong phaàn aûnh höôûng leân thöïc vaät laïi coù theå chia ra thaønh
hai loaïi aûnh höôûng: aûnh höôûng cuûa cöôøng ñoä aùnh saùng leân quaù
trình quang hôïp cuûa thöïc vaät, aûnh höôûng cuûa chu kyø chieáu
saùng leân ñôøi soáng thöïc vaät. Coøn aûnh höôûng leân ñoäng vaät theå
hieän ôû ba khía caïnh: nhòp ñieäu sinh hoïc theo muøa, nhòp ñieäu
sinh hoïc theo ngaøy ñeâm vaø nhòp ñieäu sinh hoïc theo tuaàn traêng.
Chuùng ta seõ laàn löôït ñieåm qua caùc aûnh höôûng naøy.
a. AÛnh höôûng cuûa aùnh saùng leân thöïc vaät
AÛnh höôûng cuûa aùnh saùng leân quaù trình quang hôïp: Ñeå
hoaøn thaønh chuoãi phaûn öùng quang hôïp cuûa caây xanh thì caàn
thieát phaûi coù aùnh saùng. Trong ñoù, vai troø cuûa aùnh saùng nhìn
thaáy ñöôïc (λ = 39.000 A0 ñeán 77.000 A0) vôùi chu kyø chieáu
saùng cuûa noù laø raát lôùn. Tuøy cöôøng ñoä aùnh saùng maø moãi loaøi
thöïc vaät seõ coù cöôøng ñoä quang hôïp cöïc ñaïi khaùc nhau. Theo
ñoù, ngöôøi ta phaân ra thaønh hai nhoùm thöïc vaät:
29
Du lòch sinh thaùi
- Caây öa saùng (Heliophil): Bao goàm nhöõng thöïc vaät coù
cöôøng ñoä quang hôïp cöïc ñaïi moät khi cöôøng ñoä chieáu saùng lôùn.
Ví duï: caây goã ôû röøng thöa, caây buïi ôû treân caùc savan.
- Caây öa boùng (Ombrophil-sciaphil): Bao goàm nhöõng caây
coù khaû naêng quang hôïp cöïc ñaïi khi coù aùnh saùng yeáu hoaëc taùn
xaï, hay noùi caùch khaùc, caây öa boùng coù theå soáng trong boùng
raâm. Nhoùm naøy thöôøng laø nhöõng caây soáng döôùi taùn röøng ôû
taàng thöù hai hoaëc taàng thöù nhaát.
Caây öa saùng yeâu caàu cöôøng ñoä aùnh saùng khoaûng vaøi traêm
lux; trong khi ñoù, caây öa boùng chæ yeâu caàu cöôøng ñoä saùng khoaûng
vaøi chuïc lux. Ví duï: nhöõng loaøi taûo bieån laø nhöõng caây chòu boùng
hoaëc laø nhöõng caây non cuûa loaøi hoøa thaûo cuõng laø nhöõng caây öa
boùng. Cuõng caàn löu yù theâm, ñoái vôùi moät soá caây, giai ñoaïn caây
con laïi öa boùng nhöng ñeán giai ñoaïn sinh tröôûng laïi öa saùng. Ví
duï: caây cheø vaø moät soá caây thuoäc hoï hoøa thaûo.
AÛnh höôûng cuûa chu kyø chieáu saùng leân thöïc vaät: Trong
voøng ñôøi cuûa thöïc vaät, aùnh saùng theå hieän aûnh höôûng cuûa noù
qua quang chu kyø. Nghóa laø noù taùc ñoäng leân quaù trình naûy
maàm, sinh tröôûng, ra hoa vaø keát haït, ñaëc bieät laø taùc ñoäng raát
maïnh leân quaù trình ra hoa. Theo ñoù, ngöôøi ta chia ra laøm hai
nhoùm: caây ngaøy ngaén vaø caây ngaøy daøi. Caây ngaøy daøi caàn pha
saùng ban ngaøy hôn so vôùi pha toái ban ñeâm. Ngöôïc laïi, caây
ngaøy ngaén laïi yeâu caàu pha toái ban ñeâm hôn so vôùi pha saùng
ban ngaøy. Vì vaäy, trong daân gian coù caâu: “Luùa chieâm caäp côõi,
luùa muøa ñôïi nhau” ñeå noùi raèng thôøi kyø ra hoa cuûa luùa muøa
ngaøy ngaén laø nhaïy caûm hôn so vôùi luùa chieâm, cho neân duø coù
caáy sôùm hoaëc muoän luùa muøa cuõng vaãn troå boâng moät laàn.
30
Du lòch sinh thaùi
b. AÛnh höôûng cuûa aùnh saùng leân ñoäng vaät
AÙnh saùng cuõng gioáng nhö moät ngöôøi nhaïc tröôûng ñieàu
khieån nhòp ñieäu sinh hoïc cuûa ñoäng vaät, bieåu hieän ôû caùc khía
caïnh sau:
Nhòp ñieäu sinh hoïc theo muøa: Nhòp ñieäu sinh hoïc naøy
bieåu hieän qua söï sinh saûn mang tính muøa roõ reät, töùc laø lieân
heä ñeán chu kyø chieáu saùng theo muøa (ví duï: söï thay loâng cuûa
moät soá loaøi chim hoaëc laø söï ñeû tröùng cuûa moät soá loaøi caù); hoaëc
laø aûnh höôûng cuûa söï chieáu saùng leân khaû naêng sinh duïc cuûa
ñoäng vaät. Ví duï: hieän töôïng “ñình duïc” (Diapause) ôû coân truøng
thöïc hieän vaøo moät thôøi ñieåm nhaát ñònh trong naêm khi maø
cöôøng ñoä vaø thôøi gian chieáu saùng laøm giaûm caùc hoaït ñoäng vaø
laøm ngöøng sinh tröôûng; tuy nhieân, hieän töôïng “ñình duïc”
cuõng coù lieân quan ñeán nhieät ñoä, nghóa laø khi nhieät ñoä quaù cao
thì vaán ñeà “ñình duïc” bò öùc cheá hoaëc bò xoùa boû.
Nhòp ñieäu sinh hoïc theo ngaøy ñeâm: Nhòp ñieäu naøy theo
ñoàng hoà thôøi gian ngaøy ñeâm vaø theå hieän döôùi daïng ñoàng hoà
sinh hoïc (Biotime). Ví duï moät vaøi loaøi cuù kieám aên vaøo buoåi toái
hoaëc ñeán giôø nhaát ñònh ñaøn dôi môùi bay ñi kieám aên. Ngöôøi ta
ñaõ laøm thí nghieäm trong moät ngaøy 24 giôø taïo ra hai chu kyø
saùng - toái thì con gaø ñeû hai quaû tröùng thay vì ñeû moät quaû
trong moät ngaøy ñeâm. Ñaây laø moät trong nhöõng minh chöùng toát
nhaát veà nhòp ñieäu sinh hoïc theo ngaøy ñeâm xaûy ra ôû ñoäng vaät.
Nhòp ñieäu sinh hoïc theo tuaàn traêng: Nhòp ñieäu chieáu
saùng coøn theå hieän ôû ñoäng vaät khoâng xöông soáng ôû bieån nhö laø
loaøi giun hay moät soá loaøi caù hoaëc con röôi (Tynorswnchus
sinenses) maø trong nhaân daân thöôøng coù caâu “boùng röôi boùng
31
Du lòch sinh thaùi
caù” vaøo nhöõng ngaøy thuoäc thaùng naêm aâm lòch. Ngay caû ñoái
vôùi con ngöôøi chu kyø tuaàn traêng cuõng theå hieän ôû nhöõng ngöôøi
nhaïy caûm veà taâm sinh lyù.
c. AÛnh höôûng cuûa böùc xaï ngoaøi phoå aùnh saùng nhìn
thaáy leân sinh vaät
Nhö ñaõ noùi ôû treân, aùnh saùng nhìn thaáy ñöôïc coù böôùc
soùng λ töø 3.900Ao ñeán 7.700Ao, ngoaøi böôùc soùng aáy coøn coù
nhöõng phoå aùnh saùng ñoù laø aùnh saùng coù böôùc soùng ngaén vaø
aùnh saùng coù böôùc soùng daøi. Tia cöïc tím (tia coù böôùc soùng
ngaén) chieáu ôû moät cöôøng ñoä nhaát ñònh seõ coù taùc duïng dieät
khuaån, dieät teá baøo, kích thích taïo ra sinh toá D cho ñoäng vaät
vaø cho con ngöôøi. Nhöng vôùi cöôøng ñoä chieáu saùng lôùn thì noù
laïi gaây taùc haïi nhö laøm ung thö da (nhaát laø ñoái vôùi nhöõng
ngöôøi da traéng), laøm muø maét...
2.2.5 AÛnh höôûng cuûa caùc thaønh phaàn vaät lí trong
moâi tröôøng nöôùc leân sinh vaät
Goàm coù caùc aûnh höôûng sau:
- Tæ troïng, tæ suaát, tæ nhieät, doøng chaûy: Laø caùc yeáu toá
tröïc tieáp taùc ñoäng leân cô theå cuûa sinh vaät, laøm cho sinh vaät
thay ñoåi caùch thöùc thích nghi vaø caùch thöùc phaân taàng sinh
vaät (taàng maët, taàng giöõa vaø taàng ñaùy). Ví duï: caøng xuoáng saâu,
aùp suaát caøng taêng, nöôùc caøng laïnh hôn, do ñoù caùc ñoäng vaät
thích öùng baèng caùch bieán ñoåi hình daïng cuûa chuùng thaønh
thaân deït, oáng tieâu hoùa lôùn hôn… Doøng chaûy cuõng coù taùc ñoäng
moät maët leân cô lí cuûa cô theå ñoäng - thöïc vaät, maët khaùc taïo
ñieàu kieän ñeå cho ñoäng vaät trao ñoåi thöùc aên vaø khoâng khí, nhö
tröôøng hôïp nhöõng ñaøn caù bôi ngöôïc doøng trong söï höng phaán
32
Du lòch sinh thaùi
cuûa noù. Coù nhöõng loaøi rong reâu thích öùng ôû nhöõng nôi coù
doøng chaûy nheï nhöng khi ôû nhöõng nôi nöôùc tuø ñoïng thì chuùng
laïi bò cheát; hoaëc laø doïc caùc bôø bieån, treân nhöõng bôø keø ñaù chaén
soùng coù moät soá sinh vaät soáng baùm nhö balanus, batella phaùt
trieån raát maïnh bôûi vì chuùng thích nghi vôùi ñieàu kieän moâi
tröôøng ôû ñoù.
- Ñoä trong vaø ñoä ñuïc cuûa nöôùc: Nhöõng yeáu toá naøy giaùn
tieáp chòu aûnh höôûng bôûi yeáu toá aùnh saùng. Nhöõng nôi nöôùc
ñuïc, quang hôïp cuûa thöïc vaät thuûy sinh bò giaûm, naêng suaát
sinh hoïc ôû ñoù cuõng thaáp. Ví duï, caây traøm ôû giai ñoaïn non coù
khaû naêng soáng vaø phaùt trieån trong nöôùc ngaäp nhöng laø nöôùc
trong, coøn nöôùc ñuïc thì caây traøm con seõ bò cheát.
- Caùc chaát khí hoøa tan trong nöôùc: Hai chaát khí cô baûn
laø oxy vaø cacbonic.
o Vôùi oxy: Löôïng oxy hoøa tan trong nöôùc raát thaáp, chæ
khoaûng toái ña 10 cm3/lít. Vì vaäy, oxy hoøa tan ñaõ trôû thaønh
nhaân toá haïn cheá. Hieän töôïng oâ nhieãm höõu cô trong nöôùc laøm
cho löôïng oxy hoøa tan (DO- disolved oxygen) thaáp laø ñieàu
kieän haïn cheá vaø gaây ra töû vong cho toâm caù trong caùc hoà coù
hieän töôïng phuù döôõng hoùa (Eutrophication) hoaëc laø hieän
töôïng oâ nhieãm treân soâng Thò Vaûi maø nguyeân nhaân cuûa noù laø
do caùc chaát thaûi töø caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp. Theo nhu caàu
cuûa oxy hoøa tan trong nöôùc, ngöôøi ta chia ra ba nhoùm sinh
thaùi:
Löôïng oxy cao (> 7 cm3/l)
Löôïng oxy vöøa (5 – 7 cm3/l)
33
Du lòch sinh thaùi
Löôïng oxy thaáp (3 – 4 cm3/l).
o Vôùi cacbonic (CO2): ngöôïc vôùi oxy, CO2 hoøa tan trong
nöôùc nhieàu hôn O2. Ví duï: trong nöôùc bieån coù theå chöùa 40 – 50
cm3/l vaø ñöôïc coi laø kho döï tröõ CO2 quan troïng cuûa thieân
nhieân.
- Caùc chaát muoái hoøa tan trong nöôùc: Caùc muoái hoøa tan
thöôøng coù NaCl, NO3,CaSO4… Theo möùc ñoä hoøa tan cuûa chuùng
ngöôøi ta chia ra nöôùc ngoït (nöôùc soâng hoà), nöôùc maën (nöôùc
bieån), nöôùc lôï (nöôùc vuøng giao thoa giöõa ñaát lieàn vaø bieån) vaø
nöôùc pheøn:
o Nöôùc ngoït: Toång löôïng muoái hoøa tan < 0,5 g/l, raát
thích öùng cho nhieàu loaïi sinh vaät, taïo neân moâi tröôøng sinh thaùi
nöôùc ngoït soâng, hoà, ao. Trong ñoù, ngöôøi ta laïi chia ra laøm hai
nhoùm: nöôùc cöùng (giaøu Ca, Mg (> 25 mg/l)) vaø nöôùc meàm (löôïng
Ca, Mg thaáp (< 9 mg/l)). Ngöôøi ta phaân ra nhö vaäy bôûi vì löôïng
Ca, Mg coù aûnh höôûng ñeán söï soáng coøn cuûa caùc loaøi giaùp xaùc vaø
caù vaø aûnh höôûng leân caû thöïc vaät: haøm löôïng Ca cao thì loaøi taûo
Microspora khoù coù theå phaùt trieån ñöôïc.
o Nöôùc maën: Thöôøng laø nöôùc bieån coù haøm löôïng muoái
25 – 38 g/l, ví duï nöôùc bieån Vuõng Taøu coù haøm löôïng muoái
NaCl laø 35 g/l, thích hôïp cho caùc haûi saûn phaùt trieån. Nghóa laø
nhöõng sinh vaät öa maën coù theå soáng toát; ngöôïc laïi nhöõng sinh
vaät öa nöôùc ngoït khoâng theå soáng ñöôïc ôû ñaây.
o Nöôùc lôï: Thöôøng gaëp ôû vuøng cöûa soâng maø daân thöôøng
goïi laø “nöôùc pha cheø” töùc laø nôi pha troän giöõa nöôùc maën vaø
nöôùc ngoït. Noàng ñoä muoái coù theå töø 1 g/l ñeán 15-18 g/l. Vì chòu
nhöõng aûnh höôûng cuûa thuûy trieàu neân caùc sinh vaät ôû ñaây raát
34
Du lòch sinh thaùi
phong phuù vaø laø nôi giao thoa cuûa caùc loaøi sinh vaät öa maën
vaø öa ngoït, giaøu sinh vaät ñaùy, sinh vaät phuø du, caùc loaøi toâm
caù. Caùc loaøi sinh vaät naøy ñöôïc goïi laø caùc sinh vaät thuoäc nhoùm
muoái roäng (Euryhaline).
o Nöôùc pheøn: Coù chöùa nhieàu muoái sulfate, nhieàu ion H+,
Al3+ (> 50 ppm), Fe2+ (> 10 ppm), SO42- (> 50 ppm) ñaây laø
nhöõng ion ñoäc, vì vaäy moâi tröôøng sinh thaùi nöôùc pheøn ñaõ laøm
cho ít loaøi sinh vaät coù khaû naêng soáng ñöôïc ngoaïi tröø baøng,
naêng, ñöng, moàm vaø moät soá thuûy ñoäng vaät khaùc nhö caù saëc
raèng, caù roâ, caù loùc …
- AÛnh höôûng cuûa pH: pH laø moät chæ tieâu giaùn tieáp cuûa
haøm löôïng caùc chaát kieàm hoaëc caùc chaát acid coù maët trong moâi
tröôøng nöôùc. Tuy nhieân, pH cuõng coù aûnh höôûng ñeán caùc ñaëc
tính sinh lyù, phaân boá, sinh hoùa cuûa sinh vaät, roõ nhaát laø ñoái
vôùi caùc loaøi giaùp xaùc. Beân caïnh ñoù moãi loaøi caù cuõng coù moät
khoaûng pH giôùi haïn nhaát ñònh, ví duï caù cheùp ôû pH 6 - 7, caù
roâ, caù saëc, caù quaû, caù treâ coù theå chòu ñöôïc pH nöôùc = 4,5.
2.2.6 AÛnh höôûng cuûa yeáu toá voâ sinh trong moâi
tröôøng ñaát ñeán sinh vaät
Nhö chuùng ta ñaõ bieát, ñaát laø moät moâi tröôøng hoaøn
chænh. Coù quaù trình phaùt sinh phaùt trieån, coù ñaày ñuû caùc
thaønh phaàn voâ sinh vaø höõu sinh. Veà thaønh phaàn voâ sinh: coù
nöôùc trong ñaát, caáu truùc ñaát, thaønh phaàn ñaát, caáp haït ñaát, caùc
chaát dinh döôõng, caùc chaát ñoäc… Coøn thaønh phaàn sinh hoïc goàm
coù ñoäng vaät hoaëc soáng hoaøn toaøn trong ñaát nhö vi khuaån,
naám, ñoäng vaät nguyeân sinh, giun troøn, giun ñaát, thaân meàm,
tieát tuùc, nheän, caùnh cöùng… hoaëc ñoäng vaät vöøa nöûa soáng döôùi
ñaát vöøa nöûa soáng treân maët ñaát nhö kieán, moái, raén, chuoät,
35
Du lòch sinh thaùi
chim… Moâi tröôøng ñaát cuõng coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán quaàn xaõ
sinh vaät treân caïn; aûnh höôûng cuûa noù theå hieän thoâng qua caùc
nhaân toá sau:
a. Ñoä aåm vaø nöôùc trong ñaát
Caây huùt nöôùc trong ñaát thoâng qua caùc daïng nöôùc goïi laø
daïng nöôùc thoå nhöôõng (Soil water), nöôùc mao daãn (Capillarity)
vaø nöôùc troïng löïc (Gravity). Nöôùc trong ñaát aûnh höôûng ñeán
thöïc vaät thoâng qua ñoä aåm cuûa ñaát. Ngöôøi ta ñöa ra moät khaùi
nieäm “ñoä aåm caây heùo” töùc laø loaïi ñoä aåm maø taïi ñoù caây ñaõ heùo
vónh vieãn. Ñoä aåm caây heùo naøy phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá
trong ñoù coù thaønh phaàn cô giôùi cuûa ñaát, thaønh phaàn höõu cô vaø
ñaëc bieät laø ñoái vôùi töøng loaïi caây coù ñoä aåm caây heùo khaùc nhau.
Ví duï, ñoä aåm caây heùo cuûa ñaát caùt thaáp hôn ñaát seùt vaø thaáp hôn
ñaát than buøn, ñoä aåm cuûa cuøng moät caây ñoái vôùi ñaát pheøn cao
hôn ñaát trung tính. Ñoä aåm caây heùo cuûa caây luùa cuõng khaùc ñoä
aåm caây heùo cuûa caây baép, nghóa laø ñoái vôùi moãi thöïc vaät khaùc
nhau thì yeâu caàu veà ñoä aåm nöôùc khaùc nhau.
Ñoái vôùi ñoäng vaät, nöôùc vaø ñoä aåm ñaát cuõng ñoùng vai troø
raát quan troïng. Moät soá loaøi ñoäng vaät soáng trong ñaát hoaëc
soáng baùn thôøi gian trong ñaát caàn moät khoaûng ñoä aåm nhaát
ñònh. Ví duï loaøi Moái caàn ñoä aåm khoâng khí trong ñaát ñaït treân
50% ñoä aåm töông ñoái; neáu thaáp hôn, chuùng phaûi ñaøo saâu
xuoáng coù khi tôùi 12 m, ñieàu maø chuùng ta thöôøng gaëp treân
vuøng nuùi ñaát ñoû bazan thoaùi hoùa ôû Baûo Loäc. Coøn caùc loaøi giun
ñaát thì caàn ñoä aåm trong ñaát khoaûng töø 90 - 95%, neáu gaëp ñoä
aåm quaù thaáp, chuùng seõ cheát hoaëc ñaøo loã xuoáng saâu hôn, hoaëc
buoäc phaûi nguû heø (Estivation) trong caùc keùn hình troøn cuûa noù.
36
Du lòch sinh thaùi
Ngöôïc laïi, neáu ñoä aåm quaù cao töùc laø quaù baõo hoøa nöôùc thì
giun cuõng boû ñi hoaëc cheát. Cuõng töông töï nhö vaäy ñoái vôùi eách,
nhaùi, raén.
b. AÛnh höôûng cuûa thaønh phaàn cô giôùi vaø caáu truùc
ñaát ñeán sinh vaät:
Thaønh phaàn cô giôùi laø tæ leä caùc caáp haït, caùt, thòt vaø seùt
coù trong ñaát (xem theâm “Sinh thaùi moâi tröôøng ñaát” - Leâ Huy
Baù, 1998). Caáu truùc laø caùc kieåu keát gaén taïo neân hình khoái
khoâng gian cuûa ñaát. Caáu truùc ñaát vaø thaønh phaàn cô giôùi coù
aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán hoaït ñoäng cuûa reã thöïc vaät, ñeán vaán
ñeà thoaùng khí, cung caáp vaø giaûi phoùng thöùc aên, vieäc thoaùt
nöôùc vaø thaám nöôùc... Ví duï ñaát coù nhieàu seùt, ít thaám nöôùc, giöõ
nöôùc toát, thích hôïp cho vieäc troàng luùa nöôùc. Ñaát caùt pha deã
thoaùt nöôùc, thích hôïp cho vieäc troàng caùc loaïi caây hoa maøu,
caây ñaäu ñoã, ñaát keùm thoaùt nöôùc laïi coù nhieàu chaát höõu cô thì
deã taïo ñieàu kieän cho vi khuaån yeám khí hoaït ñoäng.
Ñaát nhieàu caùt khoaùng, neáu nhieät ñoä khoaûng 30 - 350C,
ñoä aåm 75 - 80% thì seõ taïo ñieàu kieän toát cho vi sinh vaät haùo
khí hoaït ñoäng vaø quaù trình khoaùng hoùa chaát höõu cô töø raùc seõ
xaûy ra nhanh choùng hôn.
c. Ñoä thoaùng khí cuûa ñaát aûnh höôûng leân sinh vaät
Ñoä thoaùng khí ñöôïc bieåu hieän thoâng qua ñoä xoáp (phaàn
traêm khe hôû trong ñaát). Ñoä xoáp caøng cao thì khaû naêng thoaùng
khí caøng lôùn vaø chính vì vaäy aûnh höôûng ñeán quaù trình trao
ñoåi chaát cuûa sinh vaät trong ñaát. Caùc ñoäng vaät soáng trong ñaát
chòu aûnh höôûng raát lôùn ñeán ñoä thoaùng khí naøy. Ngöôïc laïi vôùi
ñoä xoáp, ngöôøi ta ñöa ra khaùi nieäm ñoä chaët (Compact). Ñoä chaët
37
Du lòch sinh thaùi
caøng cao töùc laø khaû naêng thoaùng khí caøng thaáp, daãn tôùi vieäc
thieáu oxy; trong tröôøng hôïp naøy thieáu oxy trong ñaát laø yeáu toá
haïn cheá ñoái vôùi ñoäng vaät trong ñaát vaø reã caây khoù sinh tröôûng
vaø phaùt trieån ñöôïc. Coøn khí CO2 cuõng laø moät yeáu toá haïn cheá
ñoái vôùi moät soá ñoäng vaät, nhöng ñoái vôùi moái thì laïi chòu ñöôïc
noàng ñoä CO2 cao. Gaëp tröôøng hôïp thieáu oxy maø nhieàu CO2 thì
moät soá nguyeân sinh ñoäng vaät chuyeån sang hieän töôïng soáng
thieáu khí (Semiaerobic).
d. AÛnh höôûng cuûa pH vaø thaønh phaàn hoùa hoïc, chaát
ñoäc cuûa ñaát leân sinh vaät
Ta bieát raèng caùc sinh vaät khaùc nhau coù nhu caàu dinh
döôõng, ñoä pH vaø khaû naêng chòu ñöïng chaát ñoäc ôû nhöõng möùc
ñoä khaùc nhau. Haáu heát caùc loaøi caây caàn raát nhieàu ñeán N, P,
K, moät soá caùc chaát Na, S, Ca, Mg, vaø moät soá nguyeân toá vi
löôïng nhö Cu, Co, B, Zn, Ti, … Maëc duø sinh vaät khoâng caàn
nhieàu nhöõng nguyeân toá vi löôïng nhöng ñoù vaãn laø nhöõng
nguyeân toá giôùi haïn moät khi sinh vaät thieáu noù. Ví duï luùa naøng
thôm Chôï Ñaøo seõ maát höông thôm khi troàng ôû nhöõng nôi
khaùc ngoaøi Chôï Ñaøo, xaõ Myõ Leä (Caàn Guoäc, Long An). Nhöõng
keát quaû nghieân cöùu nhieàu naêm cuûa chuùng toâi (Leâ Huy Baù vaø
CTV, 1994 - 1998) ñaõ chöùng toû vai troø cuûa vi löôïng nhö Co,
Mo raát quan troïng trong vieäc taïo neân phaåm chaát cuûa haït gaïo.
Bôûi vì, ôû nhöõng nôi ñoù coù theå thieáu nhöõng nguyeân toá vi löôïng
caàn thieát. Cuõng nhö vaäy, nhaõn loàng Höng Yeân seõ keùm phaåm
chaát khi ñem troàng ôû nhöõng vuøng ñaát khaùc.
Cuõng caàn nhôù raèng caùc nguyeân toá vi löôïng laø caàn thieát
cho thöïc vaät trong nhöõng moâi tröôøng nhaát ñònh. Nhöng neáu
noù ôû trong moâi tröôøng yeám khí, ngaäp nöôùc, sình laày nhieàu
38
Du lòch sinh thaùi
chaát höõu cô baùn phaân giaûi vaø vôùi moät noàng ñoä cao hôn töø 10 15 laàn thì noù laïi trôû thaønh yeáu toá haïn cheá khoâng nhöõng cho
thöïc vaät maø caû cho ñoäng vaät nhö soø, heán, toâm, caù döôùi moät
caùi teân laø “ñoäc chaát kim loaïi naëng”. Nhöõng keát quaû nghieân
cöùu nhieàu naêm cuûa chuùng toâi (Leâ Huy Baù vaø CTV 1999) treân
vuøng ñaát oâ nhieãm ôû Nhaø Beø töø nguoàn nöôùc thaûi cuûa Thaønh
phoá Hoà Chí Minh ñaõ chöùng toû raèng, caùc kim loaïi naëng töø
nöôùc thaûi di chuyeån, taïo phöùc vôùi caùc chaát höõu cô trong nöôùc,
laéng tuï, tích luyõ trong caây luùa, trong coân truøng, trong rau
muoáng vaø ñaõ taïo ra noàng ñoä gaây ñoäc cho sinh vaät.
Caùc chaát ñoäc coù trong ñaát laø nhöõng nguyeân toá raát haïn
cheá ñoái vôùi sinh vaät, ví duï nhö caùc ion ñoäc Al3+, Fe2+, SO42trong ñaát pheøn, Na+, Ca2+ trong ñaát maën, H2S, CH4,H+ trong
ñaát ngaäp nöôùc laâu ngaøy seõ aûnh höôûng khoâng nhöõng ñeán ñoäng
vaät, thöïc vaät maø caû con ngöôøi soáng treân maët ñaát. Ví duï moät
soá ñoäng vaät nhö vòt, heo soáng treân vuøng pheøn deã bò beänh
meàm xöông, chaân, moû yeáu vì chaát ñoäc, nhaát laø Al3+ thaám qua
da, qua thöùc aên, nöôùc uoáng seõ gaây caûn trôû cho quaù trình haáp
thuï canxi voán ñaõ raát thieáu trong moâi tröôøng ôû ñaây.
Thöïc ra xeùt veà aûnh höôûng cuûa yeáu toá moâi tröôøng ñaát laø
xeùt veà söï aûnh höôûng toång hôïp cuûa nhöõng yeáu toá, thaønh phaàn
ñaát leân sinh vaät. Khoâng nhöõng vôùi nhöõng nhoùm ñaát khaùc
nhau thì heä thöïc vaät cuõng khaùc nhau; maø ngay caû trong moät
nhoùm ñaát vôùi nhöõng loaïi ñaát khaùc nhau cuõng coù heä sinh thaùi
thöïc vaät khaùc nhau. Ví duï, trong nhoùm ñaát pheøn, töø pheøn ít,
pheøn trung bình, ñeán pheøn nhieàu roài pheøn tieàm taøng noäi ñòa
cuõng coù söï thay ñoåi raát roõ reät.
39
Du lòch sinh thaùi
2.2.7 AÛnh höôûng cuûa yeáu toá ñòa lí moâi tröôøng
(Environmental geography)
Yeáu toá ñòa lí moâi tröôøng cuõng ñoùng vai troø raát quan
troïng trong vieäc phaân boá heä sinh thaùi thöïc vaät. Theo vó ñoä,
ngöôøi ta cuõng coù theå chia ra caùc loaïi hình ñaïi quaàn xaõ. Treân
cuøng moät vó ñoä ngöôøi ta laïi chia ra caùc ñôùi theo ñoä cao, maø söï
noái tieáp nhau bieåu hieän ôû caùc kieåu thaûm thöïc vaät phuï thuoäc
vaøo ñoä cao vaø nhieät ñoä giaûm daàn.
Ví duï trong vaønh ñai nhieät ñôùi ôû vuøng nuùi cao coù:
Töø 0 - 1.200 m: heä sinh thaùi thöïc vaät nhieät ñôùi
Töø 1.200 - 1.800 m: heä sinh thaùi thöïc vaät aù nhieät ñôùi
Töø 1.800 - 3.600 m: heä sinh thaùi thöïc vaät oân ñôùi
Töø 3.600 - 5.400 m: heä sinh thaùi thöïc vaät haøn ñôùi nuùi
cao.
ÔÛ cuøng moät ñòa hình nhöng veà phía ñoùn gioù, phía söôøn
nuùi ñoùn gioù vaø söôøn nuùi khuaát gioù thì heä sinh thaùi thöïc vaät
cuõng coù söï khaùc nhau. Bôøi vì söôøn ñoùn gioù höùng ñöôïc nhieàu
möa, caây coái vaø sinh vaät phaùt trieån toát hôn phía vuøng ñaát bò
khuaát gioù (bò khoâ, noùng, thöïc vaät keùm phaùt trieån vaø ñoäng vaät
cuõng keùm phong phuù hôn). Vuøng Taây Tröôøng Sôn vaø Ñoâng
Tröôøng Sôn thuoäc Baéc Trung Boä laø ñieån hình, hieän töôïng gioù
Laøo, gioù muøa Taây Nam khi thoåi töø phiùa Laøo sang Vieät Nam
gaëp daõy Tröôøng Sôn gaây neân hieän töôïng möa nhieàu ôû beân
Laøo, nhöng khi qua Ñoâng Tröôøng Sôn gioù ít, khoâng mang
theo hôi nöôùc trôû neân khoâ noùng. Do ñoù, heä sinh thaùi ôû hai
beân Ñoâng vaø Taây Tröôøng Sôn cuõng khaùc nhau do “Beân naéng
laém beân möa quay” naøy.
40
- Xem thêm -