Tài liệu đề tài nghiên cứu khoa học nghiên cứu nâng cao giá trị gia tăng cho hoạt động sản xuất thương mại trái sơ gò công

1 MÃ SỐ: ……….. NGHIÊN CỨU NÂNG CAO GIÁ TRỊ GIA TĂNG CHO HOẠT ĐỘNG SẢN XUẤT - THƯƠNG MẠI TRÁI SƠ RI GÒ CÔNG i MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT..................................................................................................... iii DANH MỤC BẢNG ................................................................................................................. iv DANH MỤC HÌNH .................................................................................................................. iv CHƯƠNG 1. ĐẶT VẤN ĐỀ ...................................................................................................... 1 1.1 Lý do chọn đề tài.................................................................................................... 1 1.2 Mục tiêu nghiên cứu: ............................................................................................. 2 1.2.1 Mục tiêu chung: ........................................................................................................ 2 1.2.2 Mục tiêu cụ thể: ........................................................................................................ 2 1.3 Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................ 2 1.4 Phạm vi nghiên cứu và đối tượng khảo sát ............................................................. 3 1.5 Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................ 3 1.5.1 Phương pháp tiếp cận .................................................................................................... 3 1.5.2 Thông tin thu thập ......................................................................................................... 3 1.5.3 Phương pháp phân tích .................................................................................................. 3 CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU.............................................................................. 5 2.1 Lý thuyết về phát triển chuỗi giá trị ........................................................................ 5 2.1.1 Khái niệm về chuỗi giá trị ......................................................................................... 5 2.1.2 Phân tích chuỗi giá trị................................................................................................ 9 2.1.3 Chiến lược nâng cấp chuỗi ...................................................................................... 10 CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ....................................................................... 11 3.1 Phương pháp tiếp cận ........................................................................................... 11 3.2 Thông tin thu thập ................................................................................................ 11 3.3 Phương pháp thu thập dữ liệu ............................................................................... 12 3.4 Phương pháp phân tích ......................................................................................... 12 CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .................................................... 16 4.1 Tổng quan địa bàn nghiên cứu............................................................................. 16 4.1.1 Điều kiện tự nhiên: ...................................................................................................... 16 4.1.2 Điều kiện kinh tế- xã hội.............................................................................................. 17 4.1.3 Hệ thống kết cấu hạ tầng tại vùng sản xuất sơri............................................................ 18 ii 4.2 Sơ ri Gò Công: ..................................................................................................... 19 4.2.1 Giống và chủng loại..................................................................................................... 19 4.2.2 Phân loại sơ ri.............................................................................................................. 20 4.2.3 Điều kiện sinh thái cây sơ ri......................................................................................... 20 4.3 Thực trạng sản xuất sơ ri Gò Công: ...................................................................... 21 4.3.1. Thực trạng sản xuất: ................................................................................................... 21 4.3.2 Giá trị kinh tế của cây sơ ri: ..................................................................................... 25 4.4 Mô tả chuỗi giá trị ................................................................................................ 26 4.4.1 Sơ đồ chuỗi ............................................................................................................. 26 4.4.2 Hoạt động của các tác nhân trong chuỗi................................................................... 30 4.4.3 Hoạt động thúc đẩy và hỗ trợ của các tổ chức đến chuỗi giá trị ................................ 37 4.4.4 Những thuận lợi và khó khăn của các tác nhân tham gia chuỗi giá trị ...................... 38 4.5 Phân tích kinh tế .................................................................................................. 40 4.5.1 Chi phí sản xuất của người trồng sơ ri ..................................................................... 41 4.5.2 Chi phí của đại lý, HTX, thương lái ......................................................................... 43 4.5.3 Chi phí của công ty thu mua: ................................................................................... 44 4.5.4 Phân tích hiệu quả kinh tế của chuỗi: ....................................................................... 44 4.6 Phân tích lợi thế cạnh tranh ngành sơ ri Gò Công ................................................. 55 4.6.1 Cạnh tranh giữa các đối thủ trong ngành.................................................................. 55 4.6.2 Năng lực thương lượng của người mua .................................................................... 55 4.7 Xây dựng chiến lược nâng cấp chuỗi giá trị sơ ri .................................................. 56 4.7.1 Quan điểm nâng cấp chuỗi ...................................................................................... 56 4.7.2 Tầm nhìn chiến lược: .............................................................................................. 56 Chiến lược nâng cấp chuỗi giá trị cây sơ ri hướng đến làm tăng thu nhập cho các tác nhân trong chuỗi, nhất là ngươi trồng sơ ri, đồng thời, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao về chất lượng và sản lượng của thị trường. ....................................................................................... 56 4.7.3 Phân tích thị trường của sản phẩm sơ ri ................................................................... 56 4.7.4 Đề xuất chiến lược nâng cấp chuỗi .......................................................................... 57 4.8 Phân tích SWOT ................................................................................................... 58 CHƯƠNG 5. KẾ HOẠCH THỰC HIỆN CHIẾN LƯỢC THƯƠNG MẠI HOÁ CÁC SẢN PHẨM GIÁ TRỊ GIA TĂNG TỪ TRÁI SƠ RI ........................................................................ 64 5.1 Mục đích dự án .................................................................................................... 64 iii 5.2 Địa điểm thực hiện ............................................................................................... 65 5.3 Tiềm năng, khả năng ............................................................................................ 65 5.4 Mô tả sản phẩm “Mứt sơ ri Gò Công” .................................................................. 66 5.5 Kế hoạch thực hiện .............................................................................................. 66 5.5.1 Nhân sự ................................................................................................................... 66 5.5.2 Tài chính ................................................................................................................. 68 5.5.3 Marketing................................................................................................................ 69 6 Kết quả ứng dụng ................................................................................................. 69 6.1 Về mặt kinh tế ......................................................................................................... 69 6.2 Về mặt xã hội .......................................................................................................... 70 6.3 Về mặt môi trường .................................................................................................. 71 7 Khả năng ứng dụng và nhân rộng ......................................................................... 71 7.1 Về chính quyền địa phương: .................................................................................... 71 7.2 Về chuyển giao công nghệ....................................................................................... 72 7.3 Về sản phẩm: .......................................................................................................... 72 CHƯƠNG 6. KẾT LUẬN ........................................................................................................ 74 6.1. Nội dung kết luận ................................................................................................. 74 6.2 Hạn chế ................................................................................................................ 74 6.3 Đóng góp của đề tài ............................................................................................. 75 6.4 Hướng phát triển của đề tài .................................................................................. 75 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................................... a PHỤ LỤC................................................................................................................................... c iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT HTX Hợp tác xã BVTV Bảo vệ thực vật VSATTP Vệ sinh an toàn thực phẩm iv DANH MỤC BẢNG Bảng 1. Cơ cấu mẫu điều tra. .............................................................................................. 13 Bảng 2.Các chỉ tiêu kinh tế được áp dụng ........................................................................... 14 Bảng 3. Bảng mô hình phân tích SWOT ............................................................................. 15 Bảng 4. Diện tích trồng và sản lượng trái sơ ri Gò Công năm 2013 ..................................... 21 Bảng 5. Hiện trạng trồng sơ ri huyện Gò Công Đông năm 2012 .......................................... 24 Bảng 6. Diện tích và năng suất trung bình của sơ ri, lúa, hoa màu, cây ăn trái năm 2012..... 26 Bảng 7. Đặc điểm về chủ hộ của người trồng sơ ri .............................................................. 31 Bảng 8. Thông tin hoạt động mua bán của thương lái .......................................................... 33 Bảng 9. Thông tin đại lý của công ty Nichirei ..................................................................... 35 Bảng 10. Chi phí sản xuất của người trồng sơ ri .................................................................. 41 Bảng 11.Thu nhập và lợi nhuận của người trồng sơ ri ......................................................... 42 Bảng 12. Chi phí, lợi nhuận, thu nhập của các tác nhân tiêu thụ sản phẩm sơ ri Gò Công. Đơn vị tính: đồng/kg ........................................................................................................... 43 Bảng 13. Chi phí thêm vào và lợi nhuận mỗi tác nhân......................................................... 46 Bảng 14. Giá trị gia tăng và lợi nhuận của các tác nhân. Đơn vị tính: đồng/kg Nguồn: Số liệu khảo sát năm 2013 .............................................................................................................. 49 Bảng 15. Phân bổ giá trị gia tăng, thu nhập, lợi nhuận cho các tác nhân .............................. 53 Bảng 16. Phân tích SWOT sản phẩm sơ ri huyện Gò Công Đông........................................ 60 Bảng 17. Bảng Kế hoạch nguồn nhân lực ............................................................................ 68 Bảng 18. So sánh hiệu quả từ mứt sơ ri (2,5 kg sơ ri tươi = 1 kg mứt sơ ri) ......................... 70 iv DANH MỤC HÌNH Hình 1. Địa bàn nghiên cứu................................................................................................. 16 Hình 2. Vị trí vùng ngọt hoá Gò Công ................................................................................ 19 Hình 3. Logo sơ ri Gò Công ................................................................................................ 72 Biểu đồ 1. Biểu đồ thể hiện sự biến động diện tích sơ ri tại huyện Gò Công giai đoạn 2006 2012. Đơn vị: ha ................................................................................................................. 22 Biểu đồ 2. Biểu đồ thể hiện cơ cấu giống cây sơ ri tại huyện Gò Công. Đơn vị % ............... 23 Sơ đồ 1. Sơ đồ chuỗi giá trị sơ ri Gò Công .......................................................................... 26 Sơ đồ 2. Mô hình phân tích chiến lược nâng cấp chuỗi ....................................................... 57 1 CHƯƠNG 1. ĐẶT VẤN ĐỀ 1.1 Lý do chọn đề tài Tỉnh Tiền Giang được mệnh danh là vương quốc trái cây với diện tích trồng cây ăn trái lớn ở khu vựa đồng bằng sông Cửu Long. Nhờ "thiên thời, địa lợi", cây trái Tiền Giang luôn xanh tươi, trĩu quả, cung cấp lượng hàng hoá dồi dào cho thị trường trái cây trong nước và xuất khẩu. Trong đó, nhiều loại quả được coi là sản vật có một không hai mà thiên nhiên ưu ái ban tặng, như vú sữa Lò Rèn, xoài cát Hòa Lộc, Sơ ri Gò Công… Cây sơ ri được trồng tập trung ở vùng Gò Công từ lâu vì chỉ có ở nơi đây, sơ ri mới mang đầy đủ hương vị đặc sắc của nó mà chưa nơi nào có thể so sánh được. Do đó, sơ ri được xem là một trong những loại cây ăn quả đặc sản của địa phương, đầy tiềm năng phục vụ cho nhu cầu tiêu thụ nội địa và xuất khẩu. Nhờ điều kiện sinh thái, thổ nhưỡng địa phương phù hợp, sơ ri Gò Công hầu như sai quả quanh năm, với năng suất trung bình khoảng 15.000 tấn (2013). Đây là lợi thế của vùng Gò Công so với các vùng trồng sơ ri khác như Bến Tre, An Giang... Hơn nữa, sơ ri còn được xem là loại cây xoá đói giảm nghèo nhờ phù hợp với năng lực vốn và trình độ sản xuất, ít rào cản về kĩ thuật trồng với người nghèo trong tỉnh, năng suất cao và cho trái thường xuyên. Vì vậy, từ lâu, bà con nông dân ở Gò Công đã chọn cây sơ ri làm cây trồng chính nhờ giá trị kinh tế tiềm năng mà sơ ri mang lại. Ngoài ra, trái sơ ri có hàm lượng dinh dưỡng rất cao, được giới y học đánh giá là “vua vitamin C”. Ông Nguyễn Chí Trung, Chủ tịch UBND huyện Gò Công Đông đã nói rằng, sơ ri Gò Công đã được tỉnh xác định là một trong bảy loại trái cây chủ lực, nằm trong kế hoạch phát triển của tỉnh. Tuy vậy, từ trước tới nay, giá trị của trái sơ ri nơi đây chưa được đông đảo người tiêu dùng biết đến. Những năm gần đây, chứng kiến hàng trăm ngàn gốc sơ ri bị chặt, trái sơ ri bị đổ bỏ ngay trên mảnh đất quê hương vì không đem lại hiệu quả kinh tế, người nông dân không khỏi chạnh long. Thực tế đó cho thấy, người dân vùng Gò Công vẫn chưa thể ổn định kinh tế từ cây Sơ ri như người dân nơi khác có thể giàu lên nhờ trồng sầu riêng hay nhãn, cam, xoài….Giải pháp nào thật sự hiệu quả giúp sơ ri Gò Công đạt giá trị kinh tế như những loại trái cây khác vẫn chưa được tìm ra. Xuất phát từ thực tế đó cũng như thấy được tiềm năng phát triển của cây sơ ri Gò Công,nhóm mong muốn nghiên cứu, tìm ra vấn đề cản trở sự phát triển sơ ri của vùng, đặc 2 biệt là hoạt động thương mại; giúp người nông dân mặn mà lại với việc trồng loại cây mang lại nhiều giá trị kinh tế như trước đây, củng cố kiến thức đã học về chuỗi giá trị cũng như đào sâu thêm kiến thức mới, nhóm quyết định chọn đề tài “Nghiên cứu nâng cao giá trị gia tăng cho hoạt động sản xuất - thương mại trái sơ ri Gò Công”. Ngoài ra, nhóm tác giả còn hi vọng,góp một phần nào đó trong việc tìm ra phương hướng phát triển cho loại cây chủ lực này của tỉnh Tiền Giang từ khâu sản xuất đến tiêu thụ, đặc biệt trong việc gia tăng giá trị và thị trường đầu ra cho loại trái cây giàu tiềm năng. 1.2 Mục tiêu nghiên cứu: 1.2.1 Mục tiêu chung: Bài nghiên cứu thu thập thông tin về hiện trạng sản xuất và tiêu thụ sơ ri Gò Công, từ khi bắt đầu sản xuất cho đến người tiêu dùng cuối cùng để phát hiện và khắc phục các hạn chế còn tồn tại ở mỗi mắc xích để nâng cao giá trị kinh tế của chuỗi cũng như nâng cao thu nhập cho người trồng và các tác nhân khác trong chuỗi. 1.2.2 Mục tiêu cụ thể: - Phân tích thực trạng sản xuất, chế biến và tiêu thụ sơ ri Gò Công. - Xác định các thành phần tham gia trong chuỗi giá trị sơ ri Gò Công và vai trò của các thành phần tham gia trong chuỗi. - Định hướng giải pháp để nâng cao chuỗi giá trị cho sơ ri Gò Công.Góp phần tìm kiếm giải pháp phát triển hiệu quả kinh tế của sơ ri bằng việc tìm kiếm công nghệ chế biến. 1.3 Câu hỏi nghiên cứu - Hiện trạng sản xuất, tiêu thụ, chế biến và thương mại trái sơ ri Gò Công hiện nay như thế nào? Giá trị kinh tế, lợi tức cây sơ ri mang lại? - Quy mô, các kênh phân phối sơ ri Gò Công? Tác nhân tham gia và chức năng mỗi tác nhân? - Phân phối giá trị gia tăng giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị như thế nào? - Giải pháp nào thiết thực, ngắn hạn trong việc nâng cấp chuỗi giá trị sơ ri, nâng cao giá trị gia tăng cho sơ ri Gò Công? 3 1.4 Phạm vi nghiên cứu và đối tượng khảo sát - Về nội dung: nhóm nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn nhằm đề xuất giải pháp nâng cao giá trị gia tăng cho cây sơ ri. - Về không gian: Địa bàn nghiên cứu đối với tác nhân người sản xuất của đề tài là thị xã Gò Công và huyện Gò Công Đông. Đây là hai địa bàn có diện tích và sản lượng sơ ri lớn của tỉnh. Đối với các tác nhân khác được nghiên cứu tại Tiền Giang và TP.HCM. - Về thời gian: Nghiên cứu đánh giá thực trạng cây sơ ri Gò Công trong giai đoạn 2011 – 2014. - Đối tượng khảo sát: Đối tượng nghiên cứu là các chủ thể tham gia vào chuỗi giá trị cây sơ ri tại Gò Công, bao gồm nhà cung cấp đầu vào (giống, vật tư nông nghiệp), hộ nông dân trồng sơ ri, thương lái, chủ vựa/ bán sỉ, bán lẻ, các công ty chế biến có hoạt động sản xuất và kinh doanh các sản phẩm trên ít nhất một năm. 1.5 Phương pháp nghiên cứu 1.5.1 Phương pháp tiếp cận Vận dụng lý thuyết “Liên kết chuỗi giá trị - ValueLinks ” (2007) của Eschnorn GTZ và “Thị trường cho người nghèo – Công cụ phân tích chuỗi giá trị” M4P (2007). Phương pháp luận về phân tích ngành hàng của FAO (2005) cũng được áp dụng trong nghiên cứu này. 1.5.2 Thông tin thu thập  Số liệu thống kê về diện tích, sản lượng, năng suất của sơ ri Gò Công.  Số liệu cụ thể về năng suất, chi phí, thu nhập, lợi nhuận từ việc canh tác sơ ri và các loại nông sản khác của người nông dân trồng sơ ri, thương lái.  Số liệu về chi phí sản xuất, chế biến, thương mại của các công ty chế biến sơ ri thô.  Số liệu một số chỉ tiêu kinh tế - xã hội, tình hình phát triển các loại nông sản của huyện Gò Công Đông những năm gần đây nói riêng, tỉnh Tiền Giang nói chung. 1.5.3 Phương pháp phân tích Nhóm tác giả áp dụng phương pháp nghiên cứu định tính và nghiên cứu định lượng. 4 Nhóm phương pháp định tính được sử dụng nhằm tìm hiểu bản chất của chuỗi giá trị sơ ri Gò Công, quá trình vận động, tương tác giữa các nhóm tác nhân, và giữa chuỗi giá trị với hệ thống chính sách tác động đến nó. Ở giai đoạn thu thập dữ liệu, các kỹ thuật định tính được áp dụng bao gồm phỏng vấn chuyên gia (individual in-depth interview), nghiên cứu tình huống (case studies) và quan sát (observation). Nghiên cứu này dùng các kỹ thuật cụ thể như phương pháp chọn mẫu có mục đích, thu thập dữ liệu mở, phân tích văn bản, số liệu thứ cấp, tổng hợp ý nghĩa và giải thích các kết quả tìm thấy. Đối với nhóm phương pháp định lượng, nghiên cứu áp dụng các công cụ điều tra thống kê, phân tích chi phí – doanh thu (cost and return analysis), phân tích giá trị gia tăng (value added analysis) cho từng công đoạn và toàn bộ chuỗi giá trị theo một số kênh sản phẩm chủ yếu. - Phương pháp chọn mẫu điều tra. Nhóm tác giả áp dụng phương pháp chọn mẫu phi xác suất để thu thập thông tin thay vì chọn mẫu xác suất do một số lí do thực tế. Mà cụ thể là phương pháp chọn mẫu thuận tiện kết hợp chọn mẫu theo kinh nghiệm. - Dựa trên những phương pháp chọn mẫu nêu trên kết hợp với phương pháp chọn mẫu mở rộng từ thông tin người nông dân cung cấp như bán sơ ri cho những đối tượng nào, ở đâu, nhóm tiếp tục tiến hành thu thập thông tin những đối tượng tham gia tiếp theo trong chuỗi: thương lái, cơ sở công ty chế biến, công ty sơ chế, bảo quản và xuất khẩu… Số liệu, thông tin được thu thập bằng nhiều công cụ khác nhau như phỏng vấn bằng bảng câu hỏi soạn sẵn, phỏng vấn trực tiếp và ghi chép lại các thông tin định tính, phỏng vấn chuyên gia. - Phương pháp phân tích số liệu  Phương pháp thống kê mô tả  Phân tích chuỗi  Phân tích chi phí – lợi nhuận, phân tích giá trị gia tăng  Phân tích ma trận SWOT: được thực hiện nhằm mục đích nhằm để tổng hợp các yếu tố bên trong và các yếu tố bên ngoài của đối tượng nghiên cứu của mỗi tác nhân cũng như của toàn bộ ngành hàng. Đây là cơ sở để đề ra các chiến lược phát triển và nâng cấp chuỗi giá trị. 5 CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU 2.1 Lý thuyết về phát triển chuỗi giá trị 2.1.1 Khái niệm về chuỗi giá trị Chuỗi giá trị nói đến hàng loạt những hoạt động cần thiết để biến một sản phẩm (hoặc một dịch vụ) từ lúc còn là khái niệm, thông qua các giai đoạn sản xuất khác nhau đến khi phân phối đến người tiêu dùng cuối cùng và vứt bỏ sau khi đã sử dụng (Kaplinsky 1999, trang 121; Kaplinsky và Morris 2001, trang 4). Tiếp đó, một chuỗi giá trị tồn tại khi tất cả những người tham gia trong chuỗi hoạt động để tạo ra tối đa giá trị trong toàn chuỗi. Định nghĩa này có thể giải thích theo nghĩa hẹp hoặc rộng. Theo nghĩa hẹp một chuỗi giá trị gồm một loạt các hoạt động thực hiện trong một công ty để sản xuất ra một sản phẩm nhất định. Các hoạt động này có thể gồm có: Giai đoạn xây dựng khái niệm và thiết kế, quá trình mua vật tư đầu vào, sản xuất, tiếp thị và phân phối, thực hiện các dịch vụ hậu mãi v.v. Tất cả những hoạt động này tạo thành một “chuỗi” kết nối người sản xuất với người tiêu dùng. Mặt khác, mỗi hoạt động lại bổ sung giá trị cho thành phẩm cuối cùng. Chuỗi giá trị theo nghĩa rộng là một phức hợp những hoạt động do nhiều người tham gia khác nhau thực hiện (người sản xuất sơ cấp, người chế biến, thương nhân, người cung cấp dịch vụ, v.v.) để biến một nguyên liệu thô thành phẩm được bán lẻ. Chuỗi giá trị rộng bắt đầu từ hệ thống sản xuất nguyên liệu thô và chuyển dịch theo các mối liên kết với các doanh nghiệp khác trong kinh doanh lắp ráp, chế biến v.v… Cách tiếp cận theo nghĩa rộng không xem xét các hoạt động do một doanh nghiệp duy nhất tiến hành mà nó xem xét cả các mối quan liên kết ngược và xuôi cho đến khi nguyên liệu thô được sản xuất và kết nối với người tiêu dùng cuối cùng. Khái niệm chuỗi giá trị bao hàm cả các vấn đề tổ chức và điều phối, các chiến lược và quan hệ quyền lực của những người tham gia khác nhau trong chuỗi. Nói một cách khái quát, “Chuỗi giá trị” có nghĩa là: - Một chuỗi các quá trình sản xuất (các chức năng) từ cung cấp các đầu vào cho một sản phẩm cụ thể tới sản xuất sơ bộ, chế biến, marketing và tiêu thụ cuối cùng. - Sự sắp xếp có tổ chức, kết nối và điều phối người sản xuất, nhà sản xuất, thương gia và nhà phân phối liên quan đến một sản phẩm cụ thể. - Một mô hình kinh tế trong đó kết nối việc lựa chọn sản phẩm và công nghệ thích hợp với cách thức tổ chức các đối tượng liên quan để tiếp cận thị trường. 6 Có ba hướng nghiên cứu chính về khái niệm chuỗi giá trị: (i) phương pháp filière (ii) khung khái niệm cho Porter lập ra (1985) và (iii) phương pháp toàn cầu do Kaplinsky đề xuất (1999), Gereffi (1994; 1999; 2003) và Gereffi, Korzeniewicz (1994). Phương pháp chuỗi giá trị chủ yếu là một công cụ mô tả để xem xét các tương tác giữa những người tham gia khác nhau. Là một công cụ có tính mô tả, nó có những lợi thế khác nhau ở chỗ nó buộc người phân tích phải xem xét cả các khía cạnh vi mô và vĩ mô trong các hoạt động sản xuất và trao đổi. Phân tích trên các cơ sở các hàng hoá có thể cho biết nhiều hơn về cơ cấu tổ chức và chiến lược của những người tham gia khác nhau. Cách tiếp cận theo phương pháp “filière” – Phân tích ngành hàng – Commodity Chain Analysis có các đặc điểm chính là 1) tập trung vào những vấn đề của các mối quan hệ định lượng và vật chất trong chuỗi; 2) sơ đồ hoá các dòng chảy của hàng hoá vật chất và 3) sơ đồ hoá các quan hệ chuyển dạng sản phẩm. Trong phân tích, phương pháp phân tích ngành hàng có hai đường lối phân tích chính. Đường lối thứ nhất tập trung vào đánh giá kinh tế và tài chính, mà chủ yếu là tập trung vào phân tích việc tạo ra thu nhập và phân phối thu nhập trong ngành hàng, tách chi phí và thu nhập giữa các thành phần thương mại địa phương và quốc tế, và phân tích vai trò của ngành hàng đối với nền kinh tế quốc gia và sự đóng góp của nó vào GDP. Đường lối thứ hai tập trung vào phân tích chiến lược, đánh giá sự ảnh hưởng lẫn nhau của các mục tiêu, sự ràng buộc và kết quả của từng tác nhân tham gia ngành hàng; xây dựng các chiến lược cá nhân và tập thể. Khung khái niệm của M.Porter xác định chuỗi giá trị theo nghĩa hẹp: một chuỗi giá trị gồm một chuỗi các hoạt động được thực hiện trong phạm vi một công ty để sản xuất ra một sản lượng nào đó. Dựa trên khung khái niệm này, việc phân tích chuỗi giá trị nằm trong phạm vi hoạt động của một công ty, mà mục đích cuối cùng là nâng cao lợi thế cạnh tranh của công ty. Theo cách tiếp cận này, cần tìm lợi thế cạnh tranh của công ty bằng cách tách biệt các hoạt động của công ty thành một chuỗi các hoạt động và lợi thế cạnh tranh được tìm thấy ở một (hay nhiều hơn) của các hoạt động này. Sự cạnh tranh của doanh nghiệp có thể được phân tích bằng cách nhìn vào chuỗi giá trị bao gồm các hoạt động chi tiết khác nhau. Phân tích chuỗi giá trị chủ yếu nhắm vào việc hỗ trợ quyết định quản lý và các chiến lược quản trị. - Phương pháp tiếp cận toàn cầu Gần đây nhất, khái niệm các chuỗi giá trị đượcáp dụng để phân tích toàn cầu hoá (Gereffi và Korzeniewicz 1994; Kaplinsky 1999). Tài liệu này dùng khung phân tích 7 chuỗi giá trị để tìm hiểu các cách thức mà các công ty và các quốc gia hội nhập toàn cầu và để đánh giá các yếu tố quyết định đến phân phối thu nhập toàn cầu Kaplinsky và Morris (2001) quan sát được rằng trong quá trình toàn cầu hoá khoảng cách thu nhập trong và giữa các nước tăng lên. Trong khuôn khổ chuỗi giá trị, các mối quan hệ thương mại quốc tế được coi là một phần của các mạng lưới những nhà sản xuất, xuất khẩu, nhập khẩu và bán lẻ, trong đó có tri thức và quan hệ được phát triển để tiếp cận được các thị trường và các nhà cung cấp. Trong bối cảnh này, sự thành công của các nước đang phát triển và của những người tham gia thị trường ở các nước đang phát triển phụ thuộc vào khả năng tiếp cận các mạng lưới này. Gần đây, có một cách tiếp cận thứ tư, mang tính trung gian giữa tiếp cận toàn cầu của Kaplinsli và Morris (2001) và tiếp cận “filière”. Cách tiếp cận này được các tổ chức hỗ trợ phát triển đề xuất như M4P (năm), GTZ (năm) và ACDI/VOCA (năm). Cách tiếp cận này về bản chất theo nghĩa rộng, phân tích quan hệ vật chất, tiền tệ và thông tin cũng như điều phối và liên kết giữa các nhân trong chuỗi, nhưng ứng dụng ở quy mô một địa phương trong phạm vi biên giới quốc gia là chính. Cách tiếp cận này không quan tâm đến sự đóng góp của chuỗi giá trị vào nền kinh tế quốc gia mà chú trọng vào lợi ích và phân phối lợi ích giữa các tác nhân trong chuỗi. Kaplinsky và Morris (2001) nhấn mạnh rằng không có cách nào “đúng” để phân tích chuỗi giá trị; mà phương pháp được chọn chủ yếu dựa vào câu hỏi nghiên cứu đang tìm câu trả lời. Dù sao, bốn khía cạnh phân tích trong chuỗi giá trị như được áp dụng trong nông nghiệp cũng rất đáng lưu ý. Thứ nhất, ở mức độ cơ bản nhất, một phân tích chuỗi giá trị lập sơ đồ một các hệ thống các bên tham gia vào sản xuất, phân phối, tiếp thị và bán một hoặc nhiều sản phẩm cụ thể. Việc lập sơ đồ này đánh giá các đặc điểm của những người tham gia, cơ cấu lãi và chi phí, dòng hàng hoá trong chuỗi, đặc điểm việc làm, khối lượng và điểm đến của hàng hoá được bán trong nước và nước ngoài (Kaplinsky và Morris 2001). Những chi tiết này có thể thu thập được nhờ kết hợp điều tra thực địa, thảo luận nhóm tập trung, PRA, phỏng vấn thông tin và số liệu thứ cấp. Thứ hai là phân tích chuỗi giá trị có vai trò trung tâm trong việc xác định sự phân phối lợi ích của những người tham gia trong chuỗi. Có nghĩa là, phân tích lợi nhuận và lợi nhuận biên trên một sản phẩm trong chuỗi để xác định ai được hưởng lợi nhờ tham 8 gia chuỗi và những người tham gia nào có thể được hưởng lợi nhờ được tổ chức và hỗ trợ nhiều hơn. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh của các nước đang phát triển (và đặc biệt là nông nghiệp), với những lo ngại rằng người nghèo nói riêng dễ bị tổn thương trước quá trình toàn cầu hoá (Kaplinsky và Morris 2001). Có thể bổ sung phân tích này bắng cách xác định bản chất việc tham gia trong chuỗi để hiểu được các đặc điểm của những người tham gia. Thứ ba, phân tích chuỗi giá trị có thể dùng để xác định vai trò của việc nâng cấp chuỗi giá trị. Nâng cấp gồm cải thiện chất lượng và thiết kế sản phẩm giúp nhà sản xuất thu được giá trị cao hơn hoặc đa dạng hoá dòng sản phẩm. Phân tích quá trình nâng cấp gồm đánh giá khả năng sinh lợi của các bên tham gia trong chuỗi cũng như thông tin về các cản trở đang tồn tại, các vấn đề quản trị có vai trò then chốt trong việc xác định những hoạt độgn nâng cấp đó diễn ra như thế nào? Ngoài ra cơ cấu của các quy định, rào cản gia nhập, hạn chế thương mại, các tiêu chuẩn có thể tiếp tục tạo nên và ảnh hưởng đến môi trường mà các hoạt động nâng cấp diễn ra. Cuối cùng, phân tích chuỗi giá trị có thể nhấn mạnh vai trò của quản trị trong chuỗi giá trị. Quản trị trong chuỗi giá trị nói đến cơ cấu các mối quan hệ và cơ chế điều phối tồn tại giữa các bên tham gia trong chuỗi giá trị. Quản trị quan trọng từ góc độ chính sách thông qua xác định các sắp xếp về thể chế có thể cần nhắm tới để nâng cao năng lực trong chuỗi giá trị, điều chỉnh các sai lệch về phân phối và tăng giá trị gia tăng trong ngành. Trong phạm vi đề tài nghiên cứu này, chúng tôi tiếp cận theo phương pháp tiếp cận do M4P và GTZ đề xuất. Dù khác nhau như thế nào đi nữa về cách tiếp cận, phân tích chuỗi giá trị có bốn kỹ thuật phân tích chính là: - Sơ đồ hóa mang tính hệ thống  Những tác nhân tham gia sản xuất, phân phối, tiếp thị, và bán một (hay các sản phẩm) cụ thể.  Đánh giá các đặc điểm của các tác nhân tham gia, cơ cấu lợi nhuận và chi phí, dòng hàng hóa trong suốt chuỗi, các đặc điểm của việc làm, địa chỉ tiêu thụ và khối lượng bán hàng trong và ngoài nước. 9  Những chi tiết như thế có thể được tập hợp từ việc phối hợp khảo sát cơ bản, phỏng vấn nhóm, đánh giá nhanh nông thôn có sự tham gia (PRAs), các phỏng vấn không chính thức, và dữ liệu thứ cấp. - Xác định sự phân phối lợi ích giữa những tác nhân tham gia trong chuỗi:  Phân tích chênh lệch giá và lợi nhuận trong chuỗi.  Xác định ai được lợi từ việc tham gia chuỗi.  Những tác nhân nào có thể hưởng lợi từ việc hỗ trợ hay tổ chức lại sản xuất. - Nghiên cứu vai trò nâng cấp bên trong chuỗi  Cải tiến trong chất lượng và thiết kế sản phẩm giúp các nhà sản xuất thu được giá trị cao hơn hoặc qua việc đa dạng hóa các dòng sản phẩm cung cấp.  Đánh giá lợi nhuận của những người tham gia trong chuỗi cũng như thông tin về những ràng buộc hiện diện mới đây.  Vấn đề quản trị, cấu trúc các quy định, rào cản gia nhập ngành, ngăn cấm thương mại, và các tiêu chuẩn. - Nhấn mạnh vai trò của quản lý  Cơ cấu của các mối quan hệ và cơ chế điều phối tồn tại giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị.  Góc độ chính sách: xác định các sắp xếp về thể chế nhằm cải thiện năng lực hoạt động của chuỗi, xóa bỏ các bóp méo trong trong phân phối, và gia tăng giá trị gia tăng trong ngành. 2.1.2 Phân tích chuỗi giá trị Để nhận biến về những gì đang diễn ra giữa những người tham gia trong chuỗi, những gì họ liên kết với nhau, những thông tin nào được chia sẻ, quan hệ giữa họ hình thành và phát triển như thế nào, về quản trị, các khía cạnh xã hội và môi trường v.v… trong phân tích chuỗi giá trị. Các công việc chủ yếu trong phân tích chuỗi giá trị là:  Lập bản đồ chuỗi giá trị Biểu đồ chuỗi giá trị cơ bản thể hiện: - Thứ tự các chức năng sản xuất và tiếp thị được thực hiện; - Các nhà vận hành chuỗi giá trị tiến hành các chức năng này (ở cấp vi mô); - Các liên kết kinh doanh theo chiều dọc giữa các nhà vận hành; - Các nhà cung cấp dịch vụ hỗ trợ của chuỗi (cấp trung).  Phân tích kinh tế chuỗi giá trị 10 - Giá trị gia tăng (VA-Value Added) là giá trị (doanh thu) mà mỗi tác nhân tạo ra bởi các tác nhân tham gia chuỗi. Giá trị gia tăng bằng với hiệu số của giá mà mỗi tác nhân bán được trừ chi phí trung gian đó là chi phí mua nguyên vật liệu đầu vào đối với người sản xuất hay chi phí mua sản phẩm đầu vào của các tác nhân theo sau trong chuỗi. - Lợi nhuận (NVA- Net value added) là chi phí mà mỗi tác nhân nhận được khi tham gia chuỗi, NVA tính bằng cách lấy giá trị gia tăng trừ đi các chi phí tăng thêm là loại chi phí nằm ngoài chi phí trung gian để mua các sản phẩm trung gian. 2.1.3 Chiến lược nâng cấp chuỗi Thiết kế một chiến lược nâng cấp có hai khía cạnh - Khía cạnh thứ nhất nói về những việc mà các chủ thể cần phải làm để có năng lực cạnh tranh cao hơn và tạo ra nhiều giá trị gia tăng hơn. Chúng ta gọi là “chiến lược nâng cấp chuỗi giá trị”. - Khía cạnh thứ hai: Hỗ trợ việc nâng cấp chuỗi hay “thúc đẩy chuỗi giá trị” nói về vai trò của các hỗ trợ viên, có nghĩa là các cơ quan chính phủ và tổ chức phát triển đang thực hiện những dự án phát triển chuỗi và cung cấp hỗ trợ. Xác định tầm nhìn (dựa vào tình hình thị trường và lợi thế cạnh tranh chuỗi giá trị) - Xác định tầm nhìn tập trung vào các cơ hội; - Xác định tầm nhìn đem lại định hướng chiến lược; - Xác định tầm nhìn là cơ sở để thống nhất ý kiến giữa các chủ thể. Các chiến lược nâng cấp chuỗi giá trị Trên cơ sở xác định tầm nhìn (tình hình thị trường và lợi thế cạnh tranh của chuỗi giá trị) để chọn chiến lược nâng cấp chuỗi (Bốn chiến lược chung: chiến lược đổi mới/chất lượng, Chiến lược cắt giảm chi phí, chiến lược đầu tư, chiến lược tái phân phối và có thể kết hợp các chiến lược với nhau). 11 CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 3.1 Phương pháp tiếp cận Giới nghiên cứu chuỗi giá trị ở Việt Nam trong thời gian gần đây thường áp dụng một vài khung phương pháp luận về đánh giá chuỗi giá trị do các cơ quan phát triển quốc tế phát triển và đề xuất, dựa trên các lí thuyết về chuỗi giá trị và chuỗi ngành hàng. Các khung phương pháp luận về chuỗi giá trị được GTZ, ACDI/VOCA, M4P đề xuất và áp dụng khá phổ biến cho các nghiên cứu chuỗi giá trị ở Việt Nam và các nước đang phát triển. Mặc dù có những khác biệt nhất định, các khung phân tích được áp dụng có nhiều điểm tương đồng, và đặc biệt là đều phù hợp cho bối cảnh nghiên cứu – phát triển của khu vực nông nghiệp và nông thôn Việt Nam. Nhận thấy sự phù hợp và hiệu quả của các khung phương pháp luận này, nhóm tiến hành nghiên cứu, vận dụng lý thuyết “Liên kết chuỗi giá trị - ValueLinks ” (2007) của Eschnorn GTZ và “Thị trường cho người nghèo – Công cụ phân tích chuỗi giá trị” M4P (2007). Phương pháp luận về phân tích ngành hàng của FAO (2005) cũng được áp dụng trong nghiên cứu này. Thuật ngữ “chuỗi giá trị” xuất hiện trong báo cáo nghiên cứu này ám chỉ một loạt các hoạt động sản xuất ra một sản phẩm hàng hóa (dịch vụ) và mang sản phẩm (dịch vụ) này đến người tiêu dùng cuối cùng. Chuỗi giá trị liên quan đến các tác nhân trực tiếp hoặc gián tiếp tác động đến các công đoạn sản xuất, chế biến và phân phối một sản phẩm. Chuỗi giá trị nông sản liên quan đến các tác nhân trực tiếp như nhà cung ứng vật tư đầu vào, người sản xuất, thương lái địa phương, cơ sở chế biến, người bán sỉ, người bán lẻ, nhà xuất khẩu và các tác nhân gián tiếp như các cơ quan tổ chức cung cấp dịch vụ công và khu vực tư nhân. 3.2 Thông tin thu thập - Số liệu thống kê về diện tích, sản lượng, năng suất của sơ ri Gò Công. - Số liệu cụ thể về năng suất, chi phí, thu nhập, lợi nhuận từ việc canh tác sơ ri và các loại nông sản khác của người nông dân trồng sơ ri, thương lái. - Số liệu về chi phí sản xuất, chế biến, thương mại của các công ty chế biến sơ ri thô. - Số liệu một số chỉ tiêu kinh tế -xã hội, tình hình phát triển các loại nông sản của huyện Gò Công Đông những năm gần đây nói riêng, tỉnh Tiền Giang nói chung. 12 3.3 Phương pháp thu thập dữ liệu Đối với số liệu thứ cấp: Thu thập các báo cáo về tình hình sản xuất, chế biến, tiêu thụ trái sơ ri cũng như những sản phẩm giá trị gia tăng từ các hợp tác xã; các cơ sở, công ty chế biến; các phòng ban, cơ quan chức năng liên quan; những chương trình, dự án hỗ trợ ngành hàng nông nghiệp của tỉnh nói chung và đối với sơ ri nói riêng. Những nghiên cứu có liên quan về chuỗi giá trị sản phẩm nông nghiệp từ nhiều nguồn khác nhau, trong vòng 5 năm trở lại đây. Đối với số liệu sơ cấp: Thu thập thông tin bằng cách phỏng vấn trực tiếp các tác nhân có liên quan trong chuỗi giá trị cây sơ ri Gò Công bằng bảng hỏi cấu trúc, phỏng vấn những nhà quản lý, cơ quan chức năng có am hiểu về cây sơ ri ở địa phương, lấy ý kiến của các chuyên gia có liên quan để chọn khu vực nghiên cứu. 3.4 Phương pháp phân tích Nhóm tác giả áp dụng phương pháp nghiên cứu định tính và nghiên cứu định lượng. Nhóm phương pháp định tính được sử dụng nhằm tìm hiểu bản chất của chuỗi giá trị sơ ri Gò Công, quá trình vận động, tương tác giữa các nhóm tác nhân, và giữa chuỗi giá trị với hệ thống chính sách tác động đến nó. Ở giai đoạn thu thập dữ liệu, các kỹ thuật định tính được áp dụng bao gồm phỏng vấn chuyên gia (individual in-depth interview), nghiên cứu tình huống (case studies), và quan sát (observation). Nghiên cứu này dùng các kỹ thuật cụ thể như phương pháp chọn mẫu có mục đích, thu thập dữ liệu mở, phân tích văn bản, số liệu thứ cấp, tổng hợp ý nghĩa và giải thích các kết quả tìm thấy. Đối với nhóm phương pháp định lượng, nghiên cứu áp dụng các công cụ điều tra thống kê, phân tích chi phí – doanh thu (cost and return analysis), phân tích giá trị gia tăng (value added analysis) cho từng công đoạn và toàn bộ chuỗi giá trị theo một số kênh sản phẩm chủ yếu. - Phương pháp chọn mẫu điều tra. Nhóm tác giả áp dụng phương pháp chọn mẫu phi xác suất để thu thập thông tin thay vì chọn mẫu xác suất do một số lí do thực tế sau: Thứ nhất, tổng thể nghiên cứu là nông dân trồng sơ ri trên địa bàn vùng Gò Công là một tổng thể không xác định và việc thiết lập danh sách khung mẫu khó chính xác hoàn toàn. Đồng thời, cũng khó xác lập danh sách tất cả các thương lái, các cơ sở và doanh nghiệp chế biến sản phẩm sơ ri. Thứ hai, sự tiếp xúc đối với nhóm này đòi hỏi nhóm tác giả phải thiết lập cho được sự quen biết và tin cậy nhất định, mà mẫu quan sát không thể được lựa chọn một cách hoàn toàn ngẫu nhiên. Thứ ba, doanh nghiệp thường bảo vệ hệ thống số 13 liệu kinh doanh của họ như là bí mật kinh doanh. Do đó, không có cơ sở để rút mẫu và tính xác suất rút mẫu, khó có khả năng chắc chắn về mức tin cậy tuyệt đối và khả năng đại diện của nguồn số liệu này để từ đó phỏng đoán được số liệu của tổng thể. Vì các lí do trên, nhóm tác giả quyết định áp dụng phương pháp chọn mẫu phi xác suất, mà cụ thể là phương pháp chọn mẫu thuận tiện kết hợp chọn mẫu theo kinh nghiệm, nhờ sự hỗ trợ của cán bộ địa phương, cán bộ hợp tác xã để lựa chọn các đối tượng có tính chất phù hợp với yêu cầu nghiên cứu, nhằm tăng mức độ tiếp cận và thu thập thông tin trên địa bàn nghiên cứu. Các bước chọn mẫu được tiến hành như sau: - Căn cứ trên khả năng thực hiện, kinh phí và quỹ thời gian cho phép, xác lập cỡ mẫu cần thiết. - Chọn huyện đại diện cho vùng trồng sơ ri lớn của vùng Gò Công: sơ ri trồng tập trung ở huyện Gò Công Đông, thị xã Gò Công. - Chọn xã đại diện cho vùng trồng sơ ri tập trung của từng huyện mục tiêu. Số lượng xã thay đổi tùy theo quy mô diện tích sơ ri của từng huyện. Các huyện có diện tích sơ ri nhiều như Gò Công Đông chọn 4/6 xã. Thị xã Gò Công có diện tích trồng sơ ri ít hơn chọn 1/3 xã. - Chọn hộ nông dân, tiến hành điều tra. Tác nhân Trong tỉnh Người cung cấp cây giống Ngoài tỉnh Tổng số 1 1 0 0 Người trồng sơ ri 14 14 Thương lái 8 8 Người bán sỉ/lẻ 3 3 Công ty chế biến 2 2 Siêu thị 0 0 Tổng 28 Đại lý/cửa hàng vật tư nông nghiệp 0 28 Bảng 1. Cơ cấu mẫu điều tra. Dựa trên những phương pháp chọn mẫu nêu trên kết hợp với phương pháp chọn mẫu mở rộng từ thông tin người nông dân cung cấp như bán sơ ri cho những đối tượng nào, ở đâu, nhóm tiếp tục tiến hành thu thập thông tin những đối tượng tham gia tiếp theo trong chuỗi: thương lái, cơ sở công ty chế biến, công ty sơ chế, bảo quản và xuất khẩu…