Tài liệu Dạy học thơ kháng chiến chống pháp trong sách giáo khoa bậc trung học

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM BÙI LƯU GIANG DẠY HỌC THƠ KHÁNG CHIẾN CHỐNG PHÁP TRONG SÁCH GIÁO KHOA BẬC TRUNG HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Thái Nguyên- Năm 2013 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu i http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM BÙI LƯU GIANG DẠY HỌC THƠ KHÁNG CHIẾN CHỐNG PHÁP TRONG SÁCH GIÁO KHOA BẬC TRUNG HỌC Chuyên ngành: LL VÀ PP DẠY HỌC VĂN – TIẾNG VIỆT Mã số: 60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Hoàng Hữu Bội Thái Nguyên- Năm 2013 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu ii http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất cứ công trình nào khác. Thái Nguyên, ngày 20 tháng 8 năm 2013 Tác giả luận văn Bùi Lưu Giang Xác nhận của giáo viên hướng dẫn Xác nhận của khoa Văn TS. Hoàng Hữu Bội Số hóa bởi Trung tâm Học liệu i http://lrc.tnu.edu.vn MỤC LỤC MỤC LỤC ...................................................................................................................... i PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1- LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI.......................................................................................... 1 2- LỊCH SỬ VẤN ĐỀ ............................................................................................... 2 3- ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ..................................................... 6 4- MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU .................................................... 6 5- PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................................ 7 6- CẤU TRÚC LUẬN VĂN..................................................................................... 7 Chương 1: MỘT SỐ CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC THƠ KHÁNG CHIẾN CHỐNG PHÁP TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN BẬC TRUNG HỌC ............................................................................................ 8 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN .................................................................................................. 8 1.1. Một số khái niệm mở đầu ............................................................................... 8 1.1.1. Thời kì kháng chiến chống Pháp ............................................................... 8 1.1.2. Thơ ca thời kì kháng chiến chống Pháp.................................................... 10 1.2. Đặc điểm thơ thời kì kháng chiến chống Pháp ............................................ 11 A. Đặc điểm về nội dung của thơ thời kì kháng chiến chống Pháp ........................ 11 Đặc điểm 1: Thơ thời kì kháng chiến phản ánh chân thực, sinh động cuộc sống kháng chiến và con ngƣời kháng chiến............................................................... 11 1.1. Hình ảnh cuộc sống kháng chiến trong thơ thời kì kháng chiến chống Pháp .... 11 1.2. Hình ảnh con ngƣời trong thơ kháng chiến chống Pháp .............................. 14 Đặc điểm 2: Thơ kháng chiến diễn tả tâm tƣ và tình cảm mới mẻ của nhân dân ta trong chín năm kháng chiến ............................................................................ 21 2.1. Tình yêu nƣớc trong thơ kháng chiến ......................................................... 21 2.2. Những tình cảm mới mẻ nảy sinh trong cuộc kháng chiến chống Pháp ..... 23 Đặc điểm 3 : Nhân vật trữ tình trong thơ kháng chiến chống Pháp ................... 26 B. Đặc điểm nghệ thuật của thơ kháng chiến chống Pháp giai đoạn 1946- 1954......... 27 * Đặc điểm 1: Ngôn ngữ thơ kháng chiến là thứ ngôn ngữ gần gũi với tiếng nói hàng ngày của quần chúng nhân dân .................................................................. 27 1.1. Ngôn ngữ thơ thời kháng chiến chống Pháp giản dị, mang tính khẩu ngữ, giàu chất hiện thực .................................................................................................. 27 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu ii http://lrc.tnu.edu.vn 1.2 Từ địa phƣơng cũng đƣợc đƣa vào trong thơ rất nhuần nhị. Thời kháng chiến chống Pháp từ địa phƣơng đƣợc đƣa vào khá rộng rãi và nhiều trƣờng hợp đã góp phần tạo nên chất liệu hiện thực với sắc thái riêng, độc đáo: ................................. 29 1.3. Nhiều địa danh cũng đƣợc đƣa vào trong thơ rất sáng tạo............................ 30 Đặc điểm 2: Thể thơ trong thơ thời kì kháng chiến cũng đa dạng và phong phú. ........... 31 2.1. Thể thơ lục bát truyền thống ........................................................................ 31 2.2. Thơ tự do đã đƣợc các nhà thơ thời kháng chiến chống Pháp sử dụng rất thành công. .............................................................................................................. 33 1.2. Cơ sở thực tiễn của đề tài ............................................................................. 33 1.2.1. Thơ ca thời kì kháng chiến chống Pháp trong chƣơng trình và sách giáo khoa Ngữ văn bậc Trung học .............................................................................. 33 1.2.2 Giáo viên với việc dạy học thơ thời kì kháng chiến chống Pháp .............. 34 1.2.3. Học sinh với việc học thơ thời kì kháng chiến chống Pháp ..................... 36 Chương 2: ĐỊNH HƢỚNG DẠY HỌC THƠ THỜI KÌ KHÁNG CHIẾN CHỐNG PHÁP TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN BẬC TRUNG HỌC .................... 38 2.1. Những nét đặc sắc của các bài thơ thời kì kháng chiến chống Pháp đƣợc lựa chọn vào SGK Ngữ văn bậc trung học.................................................................... 38 2.2. Định hƣớng dạy học cho từng bài thơ .............................................................. 45 2.2.1. Bài Đêm nay Bác không ngủ của Minh Huệ............................................ 45 2.2.2. Bài Lượm của Tố Hữu ............................................................................. 49 2.2.3. Bài Cảnh khuya và bài Rằm tháng giêng của Hồ Chí Minh..................... 54 2.2.4. Bài Đồng chí của Chính Hữu ................................................................... 60 2.2.5. Bài Tây Tiến của Quang Dũng .................................................................. 65 2.2.6. Bài Việt Bắc của Tố Hữu .......................................................................... 71 2.2.7. Bài Đất nước của Nguyễn Đình Thi ........................................................ 77 2.2.8. Bài Dọn về làng của Nông Quốc Chấn ..................................................... 81 Chƣơng 3: THIẾT KẾ DẠY HỌC MỘT SỐ BÀI THƠ THỜI KÌ KHÁNG CHIẾN CHỐNG PHÁP ............................................................................................................ 85 3.1. Thiết kế dạy học bài thơ “Đồng chí‖ của Chính Hữu ở lớp 9 ........................ 85 3.2. Thiết kế dạy học bài thơ “Việt Bắc‖ cuả Tố Hữu ở lớp 12 .............................. 90 PHẦN KẾT LUẬN ..................................................................................................... 97 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu iii http://lrc.tnu.edu.vn PHẦN MỞ ĐẦU 1- LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1. Lí do lí thuyết Thơ thời kỳ kháng chiến chống Pháp đã đƣợc lựa chọn vào chƣơng trình và sách giáo khoa môn Ngữ văn từ lâu và đƣợc sắp xếp trong cả ba cấp học: Tiểu học, Trung học cơ sở và Trung học phổ thông. Cũng từ lâu nhiều ngƣời dạy văn ở trƣờng phổ thông và ở bậc đại học đã có những đề xuất về phƣơng pháp dạy học thơ kháng chiến chống Pháp – Nhƣng đó cũng chỉ là phƣơng pháp dạy học cho từng tác phẩm cụ thể, chứ chƣa có một công trình nghiên cứu nào bao quát toàn bộ thơ kháng chiến chống Pháp trong nhà trƣờng phổ thông để đƣa ra một định hƣớng lí thuyết cho việc đổi mới dạy học thơ kháng chiến chống Pháp. Bởi vậy chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài nghiên cứu ―Dạy học thơ kháng chiến chống Pháp trong sách giáo khoa bậc Trung học‖ với mong muốn góp một tiếng nói nhỏ bé của mình vào định hƣớng lí thuyết cho việc dạy học thơ kháng chiến chống Pháp. 1.2. Lí do thực tiễn Thơ kháng chiến chống Pháp phản ánh hiện thực cuộc sống kháng chiến chống Pháp của dân tộc ta trong 9 năm trƣờng kỳ kháng chiến (1946 – 1954). Đó là một quá khứ chƣa xa, nhƣng với thế hệ giáo viên và học sinh ngày nay chƣa có đƣợc một hiểu biết đầy đủ và sâu sắc về quá khứ gian khổ và hào hùng đó. Bởi vậy dạy học thơ kháng chiến chống Pháp, giáo viên và học sinh không tránh khỏi những sai sót. Mặt khác, yêu cầu đổi mới về phƣơng pháp dạy học của chƣơng trình và sách giáo khoa hiện hành không dễ dàng gì đối với giáo viên và học sinh. Ngƣời dạy phải tổ chức ngƣời học hoạt động một cách đa dạng để tự mình phát hiện, khám phá tác phẩm văn chƣơng một cách chủ động, tích cực. Trong dạy và học thơ kháng chiến chống Pháp giáo viên và học sinh gặp không ít khó khăn. Thực tiễn việc dạy học văn học nói chung và thơ kháng chiến chống Pháp nói riêng đó đã thôi thúc chúng tôi nghiên cứu đề tài này với hi vọng góp một tiếng nói nhỏ bé vào việc tháo gỡ phần nào những khó khăn cho ngƣời dạy và ngƣời học thơ kháng chiến chống Pháp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 1 http://lrc.tnu.edu.vn 2- LỊCH SỬ VẤN ĐỀ 2.1. Những công trình nghiên cứu về thơ kháng chiến chống Pháp Thơ kháng chiến chống Pháp là một trong chặng đƣờng thơ phát triển rực rỡ nhất của thơ ca Việt Nam . Chặng đƣờng thơ ca giai đoạn này đã để lại cho đời một số lƣợng tác phẩm không ít với một giá trị sâu sắc. Bởi vậy đã có nhiều ngƣời quan tâm tới chặng đƣờng thơ đó. * Cuốn “Lịch sử Văn học Việt Nam‖- Tập 3 ( do GS. Nguyễn Đăng Mạnh chủ biên và Nguyễn Văn Long Đồng chủ biên – Nxb Đại học sƣ phạm 2004) là một cuốn sách chuyên luận đƣợc coi nhƣ giáo trình để dạy phần lịch sử Văn học Việt Nam hiện đại ở các trƣờng Đại Học. Ở chƣơng 1, phần nói về thời kỳ kháng chiến chống Pháp (1946- 1954), tác giả Nguyễn Văn Long đã viết những nội dung sau: ―1. Nhìn lại tiến trình thơ ca kháng chiến 1946 – 1954 2. Những đặc điểm thơ ca kháng chiến 1946 – 1954 a. Thơ kháng chiến tập trung biểu hiện những tình cảm cộng đồng và tình cảm công dân mà bao trùm là tình yêu nước với những biểu hiện phong phú thấm sâu vào mọi mặt trong đời sống của con người kháng chiến. b. Thơ kháng chiến tập trung thể hiện hình ảnh quần chúng nhân dân – Qua hình tượng ―Cái tôi‖ trữ tình quần chúng và các nhân vật trữ tình trong thơ. c. Thơ mở rộng phạm vi phản ánh trước hết là hiện thực cách mạng và kháng chiến, tăng cường chất liệu đời sống và yếu tố tự sự trong thơ. d. Về hình thức thể loại, thơ kháng chiến sử dụng phổ biến các thể thơ có nguồn gốc dân gian, dân tộc, đồng thời phát triển thể thơ tự do và lối thơ hợp thể‖. (Trang 83 – 101). Nhƣ vậy, tác giả Nguyễn Văn Long đã khái quát giá trị nội dung thơ kháng chiến chống Pháp: về tâm tƣ thời đại “tập trung biểu hiện những tình cảm cộng đồng và tình cảm công dân”, về đối tƣợng đƣợc phản ánh trong thơ “hình ảnh quần chúng nhân dân”, và về phạm vi phản ánh của thơ kháng chiến chống Pháp “hiện thực cách mạng và kháng chiến, tăng cường chất liệu đời sống và yếu tố tự sự trong thơ”. Về Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 2 http://lrc.tnu.edu.vn mặt giá trị nghệ thuật, tác giả đã nhấn mạnh sự đóng góp của thơ kháng chiến ở mặt loại thể “thơ kháng chiến sử dụng phổ biến các thể thơ có nguồn gốc dân gian, dân tộc, đồng thời phát triển thể thơ tự do và lối thơ hợp thể” * Cuốn “Cái đẹp trong thơ ca kháng chiến‖ (tác giả Vũ Duy Thông, Nxb Giáo dục – 1998) là một cuốn sách chuyên nghiên cứu về vẻ đẹp của thơ ca kháng chiến. Cuốn sách gồm hai phần: Phần 1: Cái đẹp trong thơ kháng chiến Việt Nam giai đoạn 1945- 1975, Phần 2: Thơ tuyển. Trong phần 1, tác giả tìm hiểu hai vấn đề lớn là: ―Phạm trù cái đẹp trong mỹ học và cái đẹp trong thơ‖ và “Thơ kháng chiến, bước phát triển mới của cái đẹp trong thơ Việt Nam‖. Trong phần “Thơ kháng chiến, bước phát triển mới của cái đẹp trong thơ Việt Nam‖, tác giả Vũ Duy Thông viết về các nội dung sau “I- Sự xuất hiện mẫu người nghệ sĩ kiểu mới II- Sự kết hợp hài hoà giữa cái đẹp với cái cao cả, cái hùng, cái bi + Cái đẹp và cái cao cả + Cái đẹp và cái hùng + Cái đẹp và cái bi III- Bước phát triển của nghệ thuật thơ Việt Nam 1.Sự xuất hiện những hình tượng thơ mới 2. Ngôn ngữ trong thơ kháng chiến 3. Đổi mới và mở rộng biên độ thể loại‖ * Sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12 – Tập 1- Bộ cơ bản (Nxb Giáo dục – 2008) đã có những nhận định về thơ thời kỳ kháng chiến chống Pháp nhƣ sau: ― Thơ những năm kháng chiến chống Pháp đạt được nhiều thành tựu xuất sắc. Tình yêu quê hương, đất nước, lòng căm thù giặc, ca ngợi cuộc kháng chiến và con người kháng chiến là những cảm hứng chính. Hình ảnh quê hương và những con người kháng chiến, từ anh vệ quốc quân, bà mẹ chiến sĩ, chị phụ nữ nông thôn đến em bé liên lạc, được thể hiện chân thực, gợi cảm. Tố Hữu được coi là lá cờ đầu của nền thơ, đại diện cho xu hướng đại chúng hóa, hướng về dân tộc khai thác những thể thơ truyền thống. Bên cạnh đó, Nguyễn Đình Thi tiêu biểu cho xu hướng tìm tòi, cách tân thơ ca, đưa ra một kiểu thơ hướng nội, tự do, không vần hoặc rất ít vần. Còn thơ Quang Dũng lại Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 3 http://lrc.tnu.edu.vn tiêu biểu cho hướng khai thác cảm hứng lãng mạn anh hùng. Những tác phẩm xuất sắc của thơ kháng chiến là ―Cảnh khuya‖, ― Rằm tháng riêng‖ (Nguyên tiêu) của Hồ Chí Minh, ―Đèo cả‖ của Hữu Loan, ―Bên kia sông Đuống‖ của Hoàng Cầm, ―Tây Tiến‖ của Quang Dũng, ― Nhớ‖ của Hồng Nguyên, ―Đất nước‖ của Nguyễn Đình Thi, ―Bao giờ trở lại‖ của Hoàng Trung Thông, ―Đồng chí‖ của Chính Hữu và đặc biệt là tập thơ ―Việt Bắc‖ của Tố Hữu,…‖ (Trang 5-6). Nhƣ vậy là: . Về nội dung: Sách giáo khoa đã nhấn mạnh hai đặc điểm: - Cảm hứng chính của thơ kháng chiến chống pháp là tình yêu quê hƣơng đất nƣớc, lòng căm thù giặc, ca gợi cuộc kháng chiến và con ngƣời kháng chiến - Hình ảnh quê hƣơng và con ngƣời kháng chiến (anh vệ quốc quân, bà mẹ chiến sĩ, phụ nữ nông thôn, em bé liên lạc) đƣợc thể hiện chân thực gợi cảm. . Về nghệ thuật: Sách giáo khoa chỉ ra rằng nhiều nhà thơ có ý thức đổi mới thơ ca với xu hƣớng khác nhau: - Xu hƣớng đại chúng (Tố Hữu là đại diện) - Xu hƣớng thơ hƣớng nội, tự do, không vần (Nguyễn Đình Thi là đại diện) - Xu hƣớng lãng mạn anh hùng (Quang Dũng là đại diện)… Sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12– Bộ nâng cao (NXB Giáo dục – 2008) nói về thơ kháng chiến chống Pháp chỉ vẻn vẹn có một câu: ―Thành tựu trội nhất trong thơ kháng chiến chống Pháp là thơ của Hồ Chí Minh, Tố Hữu, Hoàng Cầm, Thôi Hữu, Chính Hữu, Quang Dũng, Hữu Loan, Nguyễn Đình Thi, Hoàng Trung Thông…‖. * Cuốn “Thơ ca kháng chiến‖ (1946 – 1954) (Tác phẩm chọn lọc dùng trong nhà trường – Nxb Giáo dục 1976) là một cuốn tƣ liệu tham khảo cho giáo viên và học sinh trong trƣờng trung học, do Nguyễn Quang Túy chọn lọc, chú thích, gợi ý phân tích và Hoàng Nhƣ Mai giới thiệu. Cuốn sách gồm hai phần: Phần đầu là lời giới thiệu do Hoàng Nhƣ Mai viết (Hơn 20 trang), phần sau là tuyển chọn, chú thích và gợi ý phân tích một số bài thơ hay. Ở phần lời giới thiệu, Giáo sƣ Hoàng Nhƣ Mai đã nói về đặc điểm thơ thời kỳ kháng chiến chống Pháp nhƣ sau: ―1. Thơ ca kháng chiến là hình tượng kết tinh của cuộc sống kháng chiến và con người kháng chiến. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 4 http://lrc.tnu.edu.vn 2. Nội dung trữ tình khỏe mạnh của thơ ca kháng chiến là những tình cảm cao cả mang tính dân tộc và tính hiện đại. 3. Thơ ca kháng chiến nói bằng tiếng nói thường ngày giản dị và trong sáng của nhân dân‖. Nhƣ vậy, cuốn Thơ ca kháng chiến (1946- 1954) đã đƣa ta đến với hai nội dung chủ đạo của thơ ca kháng chiến: - Nội dung hiện thực: phản ánh cuộc sống kháng chiến và con ngƣời kháng chiến. - Nội dung trữ tình khỏe mạnh là tình cảm cao cả mang tính dân tộc Đồng thời, tác giả cũng khảng định sự thành công về mặt nghệ thuật của thơ ca kháng chiến: nói bằng tiếng nói thường ngày giản dị và trong sáng của nhân dân * Cuốn ― Tư liệu tham khảo VHVN – 1945 - 1954‖ (Nxb Giáo dục, 1981) do Nguyễn Văn Long và Trần Hữu Tá biên soạn là cuốn sách tuyển chọn, trích dẫn những tác phẩm văn học thời kỳ 1945 – 1954. Cuốn sách gồm 2 phần: ―1. Những vấn đề lí luận chung của VHVN 1945- 1951. 2. Trích tuyển tác phẩm về thơ ca, truyện kể và kịch‖. Thơ kháng chiến chống Pháp đã đƣợc nhiều nhà nghiên cứu trăn trở, tìm hiểu và khẳng định giá trị. Các công trình nghiên cứu đó đã đóng góp những kiến thức bổ ích, quý báu giúp ngƣời thực hiện luận văn về thơ kháng chiến chống Pháp trong sách giáo khoa bậc Trung học. 2.2. Những tài liệu nghiên cứu về dạy học thơ kháng chiến chống Pháp - Bộ sách “Thiết kế bài học Ngữ văn‖ theo hƣớng tích hợp (Tác giả Hoàng Hữu Bội, Nxb Giáo dục, 2004) - Bộ sách “Thiết kế hệ thống câu hỏi Ngữ văn‖ ( Tác giả Trần Đình Chung, Nxb Giáo dục, 2006) - Bộ sách ―Thiết kế dạy học Ngữ văn theo hướng tích hợp‖ (Tác giả Trƣơng Dĩnh, Nxb Giáo dục, 2005) - Bộ sách giáo viên Ngữ văn bậc THCS (Tác giả Nguyễn Khắc Phi tổng chủ biên- Nxb Giáo dục, 200 - Sách giáo viên Ngữ văn 12- tập II- Bộ cơ bản (Tác giả Phan Trọng Luận tổng chủ biên, Nxb Giáo dục, 2008) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 5 http://lrc.tnu.edu.vn - Sách giáo viên Ngữ văn 12- tập II- Bộ nâng cao (Tác giả Trần Đình Sử tổng chủ biên, Nxb Giáo dục, 2008) - “Thiết kế dạy học Ngữ Văn 12‖- Nâng cao (Tác giả Hoàng Hữu Bội, Nxb Giáo dục, 2008) - “Thiết kế dạy học Ngữ Văn‖ (Tác giả Phan Trọng Luận tổng chủ biên, Nxb Giáo dục, 2008) - “Giới thiệu giáo án Ngữ Văn‖ (Tác giả Nguyễn Khắc Đàm - Nguyễn Lê Huân, Nxb Hà Nội, 2008) - “Thiết kế bài giảng Ngữ văn‖ (tác giả Nguyễn Văn Đƣờng, Nxb Hà Nội, 2008) - ―Kĩ năng đọc - hiểu văn bản Ngữ văn‖ (Tác giả Nguyễn Kim Phong, Nxb Giáo dục, 2008) - Bộ sách “Hướng dẫn thợc hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng môn Ngữ văn‖, 2010 của Bộ giáo dục và Đào tạo. Mỗi cuốn sách, mỗi tác giả có cách nhìn khác nhau, thành công khác nhau khi khai thác các tác phẩm thơ kháng chiến chống Pháp. Và mỗi vấn đề đƣợc các tác giả đề cập đến đều rất thiết thực, có tính thực tiễn cao, góp thêm giải pháp vào vần đề dạy học văn ở bậc Trung học hiện nay. Các công trình nghiên cứu trên đã là gợi dẫn rất quý báu cho chúng tôi trong quá trình làm đề tài. Tuy nhiên, chúng tôi mong muốn có cái nhìn tổng quát hơn về thơ kháng chiến trong nhà trƣờng để tìm ra đƣợc phƣơng án dạy phù hợp với đặc điểm thơ kháng chiến chống Pháp và phù hợp với tầm tiếp nhận của thế hệ trẻ ngày nay. Bởi thế, chúng tôi lựa chon vấn đề này để nghiên cứu. 3- ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 1. Nghiên cứu các bài thơ kháng chiến chống Pháp đƣợc lựa chọn vào chƣơng trình – sách giáo khoa bậc Trung học 2. Nghiên cứu hoạt động dạy và học các bài thơ trên ở nhà trƣờng phổ thông hiện tại. 4- MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 4.1. Mục đích Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 6 http://lrc.tnu.edu.vn Đề tài nghiên cứu ―Dạy học thơ kháng chiến chống Pháp trong sách giáo khoa Ngữ văn bậc Trung học‖ nhằm mục đích 1) Tìm ra đặc điểm thơ kháng chiến chống Pháp về nội dung và nghệ thuật để xây dựng hƣớng tiếp cận phù hợp với đặc trƣng 2) Đề xuất một phƣơng án dạy học các bài thơ thời kì kháng chiến chống Pháp theo hƣớng tích cực hoá hoạt động học tập của học sinh 4.2. Nhiệm vụ Đề tài ―Dạy học thơ kháng chiến chống Pháp trong sách giáo khoa Ngữ văn bậc Trung học‖, có nhiệm vụ: - Nghiên cứu vấn đề trên bình diện lí thuyết: Cơ sở lí luận về thơ thời kì kháng chiến (Khái niệm, đặc điểm nội dung và nghệ thuật của thơ thời kì kháng chiến chống Pháp). - Khảo sát thực tiễn việc dạy- học thơ kháng chiến chống Pháp ở cả học sinh và giáo viên. - Đề xuất phƣơng án dạy học qua việc thiết kế bài học một số bài thơ thời kì kháng chiến chống Pháp ở bậc Trung học 5- PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 5.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí thuyết - Phân tích, tổng hợp và hệ thống hoá các vấn đề lí luận - So sánh, đối chiếu 5. 2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Điều tra, khoả sát, thống kê, phân loại - Thiết kế bài giảng 6- CẤU TRÚC LUẬN VĂN Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn này, chúng tôi dự kiến gồm ba chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của vấn đề dạy học thơ thời kì kháng chiến chống Pháp trong sách giáo khoa bậc Trung học. Chƣơng 2. Định hƣớng dạy học thơ thời kì kháng chiến chống Pháp trong sách giáo khoa Ngữ văn bậc Trung học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 7 http://lrc.tnu.edu.vn Chƣơng 3. Thiết kế dạy học một số bài thơ tời kì kháng chiến chống Pháp. PHẦN NỘI DUNG Chương 1 MỘT SỐ CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC THƠ KHÁNG CHIẾN CHỐNG PHÁP TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN BẬC TRUNG HỌC 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN 1.1. Một số khái niệm mở đầu 1.1.1. Thời kì kháng chiến chống Pháp Trong lịch sử Việt Nam, thực dân Pháp đã hai lần xâm lƣợc nƣớc ta. Nhân dân ta đã tiến hành hai cuộc kháng chiến chống Pháp. * Cuộc kháng chiến chống Pháp lần thứ nhất từ năm 1858 đến năm 1945. Cuộc kháng chiến đó có những sự kiện lịch sử trọng đại sau: . Từ năm 1858- 1884: Rạng sáng 1.9.1858, Pháp nổ súng ở bán đảo Sơn Trà Đà Nẵng mở đầu cuộc xâm lƣợc nƣớc ta. Vua Tự Đức cử danh tƣớng Nguyễn Tri Phƣơng ra Đà Nẵng chặn giặc. - Gặp khó khăn ở Đà Nẵng, giặc Pháp chuyển hƣớng tấn công vào Nam Kỳ: Ngày 9.2.1859, giặc Pháp tấn công vào sông Cần Giờ, vào Gia Định và lần lƣợt đánh chiếm các tỉnh ở Nam Kỳ. Nhân dân Nam Kỳ đánh giặc quyết liệt. Tiêu biểu nhất là các anh hùng Trƣơng Định, Nguyễn Trung Trực (Thơ Nguyễn Đình Chiểu đã để lại cho thế hệ mai sau hai hình tƣợng đó). - Sau đó, Pháp đánh chiếm Bắc kỳ và Trung kỳ. Phong trào kháng chiến lan rộng ra cả nƣớc. . Phong trào Cần Vƣơng (1885- 1896) với các sự kiện: - Đêm ngày mùng 4 rạng ngày mùng 5.7.1885, Tôn Thất Thuyết và Trần Xuân Soạn nổ súng đánh úp đồn Mang Cá (Huế). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 8 http://lrc.tnu.edu.vn - Ngày 13.7.1885 Vua Hàm Nghi xuống chiếu Cần Vƣơng. - Cuộc khởi nghĩa Ba Đình của Phạm Đình Bành và Đinh Công Tráng (1887). - Cuộc khởi nghĩa Bãi Sậy của Nguyễn Thiện Thuật (1885). - Cuộc khởi nghĩa Hƣơng Khê của Phan Đình Phùng (1890- 1895). . Phong trào Đông Du (1904- 1908) của Phan Bội Châu. . Phong trào Duy Tân (1906- 1908) của Phan Châu Chinh. . Phong trào nông dân ở Yên Thế (1883- 1913) của cụ Đề Thám. - Nhƣng tất cả đều bị thực dân Pháp đánh bại. Mãi đến khi các tổ chức cách mạng ra đời gắn liền với hoạt động của Nguyễn- Ái Quốc thì phong trào cách mạng Việt Nam mới phát triển và kết thúc thắng lợi với cách mạng tháng 8 – 1945, dân ta giành lại nền độc lập sau 80 năm nô lệ dƣới ách thống trị của thực dân Pháp. Nƣớc Việt Nam Dân chủ- Cộng hòa ra đời dƣới sự lãnh đạo của chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng cộng sản Việt Nam, nhân dân ta bắt tay vào xây dựng cuộc sống mới. Nhƣng thực dân Pháp lại không để cho dân tộc ta yên, chúng quay trở lại đánh chiếm lần thứ hai. * Cuộc kháng chiến chống Pháp lần thứ hai từ năm `1946 đến năm 1954 (9 năm) Cuộc kháng chiến này xảy ra ngay sau khi nƣớc Việt Nam Dân chủ- Cộng hoà mới ra đời. Mọi ngƣời dân nƣớc Việt Nam từ những ngƣời dân nô lệ trở thành công dân của nƣớc Việt Nam độc lập dƣới sự lãnh đạo của Đảng và Chính phủ do Chủ tịch Hồ Chí Minh đứng đầu. Sau đây là những sự kiện lịch sử trọng đại diễn ra trong 9 năm kháng chiến trƣờng kì: . Chƣa đầy một tháng khi nhân dân ta giành chính quyền, thực dân Pháp đƣợc quân Anh giúp đỡ đã gây hấn ở Nam Bộ ngày 23- 8- 1945. Nhân dân Nam Bộ đã chiến đấu kiên cƣờng, bảo vệ quê hƣơng và đồng bào cả nƣớc lập tức chi viện cho Nam Bộ. Các đơn vị ―Nam Tiến‖ đƣợc thành lập, khẩn trƣơng lên đƣờng vào ―chia lửa‖ với quân dân Nam Bộ. . Chính phủ và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã thực hiện chính sách nhân nhƣợng ―nhưng càng nhân nhượng, thực dân Pháp càng lấn tới‖. Chúng mở rộng chiến tranh ra khắp cả nƣớc. Cho nên, 20 giờ ngày 19. 12. 1946, cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ. ―Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến‖ của Chủ tịch Hồ Chí Minh truyền đi khắp cả nƣớc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 9 http://lrc.tnu.edu.vn . Ngay từ tối ngày 19. 12. 1946, vệ quốc đoàn và tự vệ ở Thủ đô đã tấn công Pháp, nhân dân Thủ đô xây dựng chiến lũy trên đƣờng phố. . Từ đó, lực lƣợng vũ trang của nhân dân ta lớn mạnh dần, đã mở liên tiếp các chiến dịch tấn công quân Pháp và chiến thắng. - Chiến dịch Việt Bắc năm 1947 - Chiến dịch Biên Giới năm 1950 - Chiến dịch Hoà Bình năm 1951 - Chiến dịch Tây Bắc năm 1952 - Chiến dịch lich sử Điện Biên Phủ năm 1954 . Một ngày sau khi Pháp thất thủ ở Điện Biên Phủ, Hội nghị quốc tế về chấm dứt chiến tranh ở Đông Dƣơng họp ở Giơnevơ (Thuỵ Sĩ) và hiệp định đình chỉ chiến sự ở Việt Nam, Lào và Campuchia đƣợc kí kết. Hoà bình đƣợc lập lại nhƣng nƣớc ta tạm thời chia làm hai miền, lấy vĩ tuyến 17 làm giới tuyến quân sự tạm thời. Cuộc kháng chiến 9 năm chống thực dân Pháp chấm dứt. 1.1.2. Thơ ca thời kì kháng chiến chống Pháp . Thời gian sáng tác: là những bài thơ ra đời trong 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp của dân tộc ta (1946- 1954). . Đội ngũ các nhà thơ: là những ngƣời trực tiếp tham gia kháng chiến: Từ lãnh tụ (Hồ Chí Minh) đến những anh Vệ quốc đoàn (Quang Dũng, Chính Hữu, Hoàng Lộc, Hồng Nguyên, Hoàng Trung Thông, Lƣơng An, Thôi Hữu, Minh Tiệp...); từ những nhà thơ nổi tiếng trƣớc cách mạng năm 1945 (Tố Hữu và các nhà thơ lãng mạn trong phong trào Thơ Mới trƣớc cách mạng đi theo kháng chiến: Lƣu Trọng Lƣ, Xuân Diệu, Nguyễn Bính, Tế Hanh, Thâm Tâm...) đến các nhà thơ trƣởng thành lên từ cuộc kháng chiến: Nguyễn Đình Thi, Hoàng Trung Thông, Minh Huệ, Nông Quốc Chấn, Trần Mai Ninh... . Những tác phẩm xuất sắc của thơ thời kì kháng chiến chống Pháp là: - ―Cảnh khuya‖, ―Nguyên tiêu‖ của Hồ Chí Minh - Tập thơ ―Việt Bắc‖ của Tố Hữu - ―Tây Tiến‖ của Quang Dũng - “Đồng chí‖ của Chính Hữu - - ―Núi Đôi‖ của Vũ Cao Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 10 http://lrc.tnu.edu.vn - ―Bên kia sông Đuống‖ của Hoàng Cầm - ―Đêm nay Bác không ngủ‖ của Minh Huệ - ―Đất nước‖ của Nguyễn Đình Thi - ―Dọn về làng‖ của Nông Quốc Chấn - ―Cô lái đò‖ của Lƣơng An - “Thăm lúa‖ của Trần Hữu Thung - ―Tình sông núi‖ của Trần Mai Ninh - ―Viếng bạn‖ của Hoàng Lộc - ―Nhớ‖ của Hồng Nguyên - ―Bài ca vỡ đất‖ của Hoàng Trung Thông... - ―Đèo cả‖ và ―Màu tím hoa sim‖ của Hữu Loan 1.2. Đặc điểm thơ thời kì kháng chiến chống Pháp Qua việc đọc trực tiếp các tác phẩm thơ thời kháng chiến chống Pháp và qua việc học tập các công trình nghiên cứu về thơ kháng chiến chống Pháp của ngƣời đi trƣớc, chúng tôi đã có đƣợc những hiểu biết về đặc điểm của thơ thời kì kháng chiến chống Pháp. A. Đặc điểm về nội dung của thơ thời kì kháng chiến chống Pháp Đặc điểm thứ nhất: Thơ thời kì kháng chiến phản ánh chân thực, sinh động cuộc sống kháng chiến và con ngƣời kháng chiến 1.1. Hình ảnh cuộc sống kháng chiến trong thơ thời kì kháng chiến chống Pháp Cuộc sống kháng chiến chống Pháp của dân tộc ta đƣợc phản ánh trong thơ thời kì kháng chiến chống Pháp rất chân thực và sinh động. * Đó là cuộc sống đầy mất mát, đau thương ở những làng quê yên ả, thanh bình nhưng lại bị giặc tàn phá, giày xéo Các nhà thơ thời kì kháng chiến chống Pháp đã nhìn thẳng vào hiện thực đau thƣơng để phản ánh đầy sinh động. Những làng quên yên ả, thanh bình nay bị giặc giày xéo, tàn phá hoang tàn: ―Quê hương ta từ ngày khủng khiếp Giặc kéo lên ngùn ngụt lửa hung tàn Ruộng ta khô Nhà ta cháy Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 11 http://lrc.tnu.edu.vn Chó ngộ một đàn Lưỡi dài lê sắc máu Kiệt cùng ngõ thẳm bờ hoang” (Bên kia sông Đuống – Hoàng Cầm) Những câu thơ không nhắc đến sự hi sinh, chết chóc, những lại là những minh chứng sắc nét về tội ác của quân giặc. Nhà thơ miêu tả thật xúc động những cảnh tan tác chia lìa của quê hƣơng khi quân giặc tới : ngùn ngụt lửa hung tàn, ruộng khô, nhà cháy, con người chia li, cả loài vật cũng thành ra tan tác . Thơ thời kì kháng chiến chống Pháp không chỉ tả sự đổ nát của làng quê, cảnh vật mà còn là nỗi đau mất mát của con ngƣời. Đó là nỗi đau của anh bộ đội khi mất ngƣời yêu dấu: ―Mới tới đầu ao, tin sét đánh- Giặc giết em rồi, dưới gốc thông ”. Đó là nỗi đau mất cha: ―Súng liền nổ ngay cùng một loạt- cha ngã xuống nằm trên mặt đất‖… Có thể nói, thơ kháng chiến chống Pháp đã phản ánh thật thấm thía và sâu đậm nỗi đau mất mát dân ta thời ấy. Nhƣng hiện thực đó không gây nên sự bi lụy mà trở thành động lực giúp cho dân tộc Việt Nam nung nấu lòng căm thù, nuôi ý chí quyết chiến, quyết thắng với kẻ thù để giành lại độc lập, tự do cho dân tộc. * Đó là cuộc sống lao động sản xuất đầy hăng say để phục vụ kháng chiến của nhân dân ta ở những làng quê vùng tự do – hậu phương của kháng chiến. Trong kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lƣợc (1946 - 1954), ở hậu phƣơng, nhân dân chăm lo sản xuất phục vụ kháng chiến. Tất cả không khí lao động hăng say đó đƣợc các nhà thơ thời kì kháng chiến chống Pháp phản ánh chân thực trong sáng tác của mình. Khi những ngƣời chồng ra trận, ngƣời phụ nữ ở nhà vừa chăm lo sản xuất để phục vụ kháng chiến, vừa nhớ thƣơng chồng: ―Em nhớ ruộng nhớ vườn Không nhớ anh răng được ‖. (Thăm lúa- Tràn Hữu Thung) Càng nhớ chồng chị càng hăng say lao động, đó thực sự là một nỗi nhớ thƣơng rất khoẻ khắn và mạnh mẽ. Điều đó đã làm nên một hậu phƣơng vững chắc để những ngƣời lính yên tâm đánh giặc, giành thắng lợi nơi tiền tuyến. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 12 http://lrc.tnu.edu.vn Cùng với những chiến sĩ cầm súng, những ngƣời chiến sĩ làm nhiệm vụ tăng gia sản xuất cũng hăng say chăm lo sản xuất: ―Khoai trồng thắm rẫy Lúa cấy xanh rừng. Hết khoai ta lại gieo vừng. Không cho đất nghỉ, không ngừng tay ta‖ (Bài ca vỡ đất- Hoàng Trung Thông) Tố Hữu cũng ghi lại hình ảnh những cô gái "phá đƣờng" rất sinh động. Những ngƣời phụ nữ nông thôn theo lời kêu gọi của Chính phủ, đi phá đƣờng để chặn xe cơ giới của địch. Đó là chị phụ nữ Bắc Giang: Nhà em phơi lúa chửa khô Ngô chửa vào bồ, sắn thái chưa xong Nhà em con bế con bồng Em cũng theo chồng đi phá đường quan. ( Phá đường– Tố Hữu) Tất cả tinh thần ấy trong lao động sản xuất đã thể hiện phần nào tình yêu quê hƣơng, yêu đất nƣớc của những ngƣời mẹ, ngƣời vợ, ngƣời chị ở chốn quê nhà. Điều đó đã góp phần không nhỏ vào những chiến công của ngƣời chồng, ngƣời cha nơi tiền tuyến. * Đó còn là cuộc sống kháng chiến ở tiền phương của dân công và của những người lính Trƣớc hết đó là hình ảnh những đoàn dân công phục vụ tiền tuyến: ―Bác thương đoàn dân công Đêm nay ngủ ngoài rừng Rải lá cây làm chiếu Manh áo phủ làm chǎn...‖ (Đêm nay Bác không ngủ- Minh Huệ) Những con ngƣời ấy, họ luôn có một tình yêu nƣớc sâu sắc, khi cần họ không quản khó khăn gian khổ, sẵn sàng gác công việc riêng vì mục đích chung của cuộc kháng chiến. Còn mãi trong tâm trí ngƣời đọc hôm nay hình ảnh đoàn dân công ra tiền tuyết với Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 13 http://lrc.tnu.edu.vn khí thế ngút trời ―Dân công đỏ đuốc từng đoàn- bước chân nát đá muôn vàn lửa bay‖ Bên cạnh đó, thơ ca kháng chiến chống Pháp còn đƣa ta đến với cuộc sống và chiến đấu của những anh vệ quốc quân nơi chiến trƣờng. Ở đó, họ phải đối mặt với nhiều gian nan, thử thách. Với những chàng trai trẻ chốn Hà Thành, phải vƣợt qua những con đƣờng “Dốc lên khúc khuỷu, dốc thăm thẳm” rồi ―ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống‖, phải đối mặt với cảnh “Đêm đêm Mường Hịch cọp trêu người”. Trong cuộc sống hàng ngày, cơm không đủ ăn, những anh vệ quốc phải ―thương nhau chia củ sắn lùi‖, quân tƣ trang đều thiếu thốn ―Áo anh rách vai, quần tôi có vài mảnh vá... chân không giày‖, ốm không có thuốc chữa đến mức nƣớc da xanh mầu lá, tóc rụng không mọc lại đƣợc và “Rét run người vầng trán toát mồ hôi‖. Ra chiến trƣờng, họ không chỉ đối mặt với cái chết do mƣa bom bão đạn của kẻ thù, mà họ còn phải đối mặt với cái chết do sốt rét rừng mang lại. Có những ngƣời lính, trên đƣờng hành quân đã một mình âm thầm lặng lẽ, tách ra khỏi đoàn quân, và ngủ giấc ngủ ngàn thu không bao giờ trở dậy nữa: “Anh bạn dãi dầu không bước nữa- Gục trên súng mũ bỏ quên đời‖. * Trong thơ kháng chiến, cuộc sống kháng chiến hiện lên không chỉ có những gian khổ mất mát và hi sinh mà còn có cả cuộc sống vui tươi, rộn ràng trong tình quân dân thắm thiết Đi tới đâu," Ngƣời lính trƣờng chinh áo mỏng manh" ấy cũng mang lại nguồn vui cho nhân dân tới đó: Anh về cối lại vang rừng Chim reo quanh mái, gà mừng dưới sân Anh về sáo lại ái ân Đêm trăng hò hẹn trong ngần tiếng ca. Các anh về làng nhƣ là trở về ngôi nhà yêu dấu của chính mình trong tình cảm thân thƣơng ấm áp, ân tình của ngƣời ―mẹ già bịn rịn áo nâu”, trong niềm vui hớn hở của các em thơ; trong không gian gần gũi, thân thƣơng: nhà lá đơn sơ, nối cơm nấu dở, bát nước chè xanh; trong không khí hân hoan, vui tƣơi rộn ràng khắp làng, khắp xóm. Tất cả đều giản dị mà lại sâu lắng biết bao nhiêu. 1.2. Hình ảnh con ngƣời trong thơ kháng chiến chống Pháp Thơ kháng chiến chống Pháp không chỉ cho ta biết về cuộc sống kháng chiến 14 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn mà còn cho ta bắt gặp những con ngƣời tham gia kháng chiến. Qua thơ kháng chiến, ta bắt gặp hình ảnh ―Nhân vật quần chúng trong thơ kháng chiến là một thế giới nhân vật phong phú, nhiều tầng lớp, lứa tuổi, điạ phương dân tộc, với nhiều nét phẩm chất, vẻ đẹp, được thể hiện trong nhiều tình huống, hoàn cảnh. Nhưng có lẽ, tiêu biểu và nổi bật nhất là hình ảnh những người mẹ, người phụ nữ, và anh bộ đội vệ quốc quân‖ (Lịch sử văn học Việt Nam, Nguyễn Đăng Mạnh chủ biên, Nguyễn Văn Long đồng chủ biên, NXB Giáo dục - 2004) * Trước hết đó là hình ảnh anh vệ quốc quân. Ngày nay, khi chiến tranh đã lùi xa, thế hệ lớp trẻ sinh ra và lớn lên trong thời kì hoà bình vẫn không thể không rung động trƣớc hình ảnh đẹp về anh vệ quốc quân trong thơ kháng chiến chống Pháp. Phần lớn, họ là những ngƣời nông dân nghèo khổ: ―Quê hương anh đất mặn đồng chua- Làng tôi nghèo đất cầy lên sỏi đá‖ ( Đồng chí – Chính Hữu) Bên cạnh đó, cón có rất nhiều thanh niên, học sinh rời bỏ phố phƣờng, trƣờng học để tham gia kháng chiến: “ Người ra đi đầu không ngoảnh lại Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy.‖ ( Đất Nước- Nguyễn Đình Thi ) Từ khắp mọi miền đất nƣớc, những con ngƣời yêu nƣớc tụ hội với nhau trong cuộc kháng chiến gian khổ. Thế nhƣng, nguồn gốc xuất thân, khoảng cách về không gian của những miền quê khác nhau vẫn không làm họ trở nên xa lạ. Họ gặp nhau và sát cảnh bên nhau, chiến đấu hết mình, sẵn sàng quyết tử cho tổ quốc quyết sinh và làm nên tình đồng chí thiêng liêng. Vào quân ngũ, họ phải sống với một cuộc sống vật chất đầy thiếu thốn, gian khổ: Các anh vệ quốc quân đến với chiến trƣờng mà quân tƣ trang của họ cũng không đầy đủ: ―Áo anh rách vai Quần tôi có vài mảnh vá Miệng cười buốt giá Chân không giày Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 15 http://lrc.tnu.edu.vn