Tài liệu Dạy học nội dung thao tác lập luận so sánh trong SGK Ngữ văn 11

Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I PHÇN 1: Më §ÇU 1. Lý do chän ®Ò tµi Xuyªn suèt toµn bé ch­¬ng tr×nh gi¸o dôc tõ líp 1 ®Õn líp 12, V¨n lµ bé m«n chiÕm vÞ trÝ quan träng vµ ®­îc coi lµ mét m«n häc c¬ b¶n. §©y lµ m«n häc hµm chøa nhiÒu néi dung phong phó, nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n cao ®Ñp trµn ®Çy tÝnh gi¸o dôc nh©n c¸ch con ng­êi. Gs Phan Träng LuËn ®· tõng kh¼ng ®Þnh: "Khoa häc kü thuËt cµng ph¸t triÓn th× nhu cÇu vÒ ®êi sèng tinh thÇn cµng m¹nh mÏ, phong phó ®a d¹ng, cßn cuéc sèng tinh thÇn cña con ng­êi, nhu cÇu thÈm mÜ, t×nh c¶m th× v¨n häc nghÖ thuËt sÏ m·i m·i bÊt tö." [1;38]. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng d¹y, häc v¨n lµ gióp häc sinh biÕt c¶m nhËn c¸i ®Ñp cña thiªn nhiªn, cña con ng­êi, cña cuéc ®êi g¾n liÒn víi ý thøc tr¸ch nhiÖm cña mçi c«ng d©n ®èi víi x· héi, ®Êt n­íc vµ nh©n lo¹i. Qua ®ã h×nh thµnh kh¸t väng v­¬n tíi c¸i ®Ñp, c¸i cao th­îng, biÕt b¶o vÖ vµ s¸ng t¹o c¸i ®Ñp. Bëi thÕ, häc v¨n kh«ng ®¬n thuÇn lµ th«ng b¸o kiÕn thøc mµ cßn gióp c¸c em cã ®­îc nh÷ng ph­¬ng ph¸p ®óng ®¾n, c¸ch gi¶i quyÕt " bµi to¸n cuéc ®êi" mét c¸ch cã hiÖu qu¶. Tr­íc t×nh h×nh x· héi ph¸t triÓn nh­ hiÖn nay, yªu cÇu cÊp b¸ch ®Æt ra lµ nÒn gi¸o dôc ph¶i kh«ng ngõng ®æi míi néi dung còng nh­ ph­¬ng ph¸p d¹y häc. Trong qu¸ tr×nh ®æi míi ®ã, víi tÇm quan träng to lín cña m×nh, m«n V¨n kh«ng thÓ lµ tr­êng hîp ngo¹i lÖ. Khi tiÕn hµnh x©y dùng l¹i néi dung ch­¬ng tr×nh m«n V¨n th× phÇn Lµm V¨n còng ®­îc ®iÒu chØnh cho phï hîp. Mét trong nh÷ng néi dung míi ®­îc triÓn khai trong phÇn Lµm V¨n trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ V¨n lµ hÖ thèng c¸c thao t¸c lËp luËn dïng trong v¨n nghÞ luËn nh­ thao t¸c lËp luËn ph©n tÝch, so s¸nh, b¸c bá, b×nh luËn.... Trong ®ã, néi dung thao t¸c lËp luËn so s¸nh lµ mét thao t¸c lËp luËn cßn kh¸ míi mÎ. 1 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I So s¸nh lµ mét thao t¸c lËp luËn quan träng th­êng ®­îc sö dông bªn c¹ch nh÷ng thao t¸c lËp luËn kh¸c nh­ thao t¸c lËp luËn ph©n tÝch, b×nh luËn... Trong thùc tÕ so s¸nh ®­îc sö dông rÊt nhiÒu trong cuéc sèng hµng ngµy. Bëi lÏ trong thÕ giíi kh¸ch quan, c¸c sù vËt hiÖn t­îng tuy cã nh÷ng ®iÓm chung, cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau nh­ng gi÷a chóng l¹i cã nh÷ng nÐt riªng. Bëi vËy, trong qu¸ tr×nh nhËn thøc, ng­êi ta ph¶i m­în ho¹t ®éng so s¸nh ®èi chiÕu ®Ó t×m ra nh÷ng ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c nhau gi÷a nh÷ng ®èi t­îng, råi tõ ®ã cã nh÷ng nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c vÒ ®èi t­îng. Do ®ã, viÖc triÓn khai néi dung d¹y häc thao t¸c lËp luËn so s¸nh lµ rÊt thiÕt thùc. Nhê cã thao t¸c lËp luËn so s¸nh mµ gi¸o viªn cã thÓ rÌn luyÖn cho häc sinh kh¶ n¨ng t¹o lËp nh÷ng bµi v¨n nghÞ luËn hay, t¹o sù hÊp dÉn l«i cuèn ng­êi ®äc. Tuy nhiªn, ®Ó cã thÓ vËn dông thao t¸c lËp luËn so s¸nh mét c¸ch thµnh th¹o, ®¹t hiÖu qu¶ cao, biÕt c¸ch vËn dông kÕt hîp víi c¸c thao t¸c lËp luËn kh¸c th× ®ßi hái häc sinh ph¶i cã n¨ng lùc xö lý th«ng minh, khÐo lÐo, tr¸nh vËn dông kh« cøng, g­îng Ðp. Tõ yªu cÇu cô thÓ ®ã, SGK Ng÷ V¨n 11 tËp 1 ®· giíi thiÖu nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ thao t¸c lËp luËn so s¸nh. Tuy nhiªn, viÖc nghiªn cøu vµ t×m ra mét h­íng d¹y häc néi dung thao t¸c lËp luËn so s¸nh lµ cÇn thiÕt, bëi qua ®ã ta cã thÓ ®­a ra nh÷ng c¸ch trang bÞ kiÕn thøc khoa häc nhÊt, gióp c¸c em lÜnh héi tèt bµi häc nµy vµ néi dung kiÕn thøc cã liªn quan. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng lý do trªn, chóng t«i lùa chän ®Ò tµi: " D¹y häc néi dung thao t¸c lËp luËn so s¸nh trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11". 2. LÞch sö vÊn ®Ò §Ó cã c¬ së khoa häc ®¸nh gi¸ néi dung thao t¸c lËp luËn so s¸nh, chóng t«i t×m hiÓu c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy. Tuy nhiªn, mét ®iÒu cã thÓ kh¼ng ®Þnh lµ so s¸nh lµ mét thao t¸c lËp luËn cßn kh¸ míi mÎ ch­a ®­îc nhiÒu t¸c gi¶ nghiªn cøu. Cô thÓ: 2 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I Bµn vÒ so s¸nh, c¸c t¸c gi¶ TrÇn §×nh Sö ( Chñ biªn), Phan Träng LuËn, NguyÔn Minh ThuyÕt trong cuèn “Lµm v¨n 12” ( NXB Gi¸o dôc, 2004) coi so s¸nh nh­ mét c¸ch luËn chøng bªn c¹nh nh÷ng c¸ch kh¸c nh­ diÔn dÞch, quy n¹p, tæng - ph©n - hîp, nªu ph¶n ®Ò, ph©n tÝch nh©n - qu¶.... vµ ®· chia so s¸nh thµnh hai d¹ng: So s¸nh t­¬ng ®ång vµ so s¸nh t­¬ng ph¶n. §Ó chøng minh quan ®iÓm trªn c¸c t¸c gi¶ ®­a ra vÊn ®Ò lý thuyÕt, sau ®ã lÊy vÝ dô minh häa gióp ng­êi ®äc dÔ h×nh dung ra tõng kiÓu so s¸nh. Theo c¸c t¸c gi¶, so s¸nh t­¬ng ®ång lµ tõ mét ch©n lý ®· biÕt suy ra mét ch©n lý t­¬ng tù cã chung mét logic bªn trong. Cßn so s¸nh t­¬ng ph¶n lµ ®èi chiÕu c¸c mÆt tr¸i ng­îc nhau ®Ó lµm næi bËt vÊn ®Ò mµ m×nh muèn lµm s¸ng tá. T¸c gi¶ B¶o QuyÕn trong cuèn: " RÌn luyÖn kü n¨ng lµm v¨n nghÞ luËn” (NXB Gi¸o dôc, 2004) ®· quan niÖm so s¸nh nh­ mét thao t¸c tæ chøc nªn bµi v¨n nghÞ luËn bªn c¹nh nh÷ng thao t¸c kh¸c nh­ ph©n tÝch vµ tæng hîp, gi¶i thÝch, chøng minh, b×nh luËn... T¸c gi¶ quan niÖm so s¸nh lµ thao t¸c ®èi chiÕu nh»m t×m ra c¸i chung vµ c¸i kh¸c biÖt gi÷a c¸c ®èi t­îng, c¸c vÊn ®Ò...So s¸nh cßn gióp ta nhÊn m¹nh nÐt ®Æc s¾c, ®éc ®¸o trong ý kiÕn cña m×nh. C¸c t¸c gi¶ NguyÔn §¨ng M¹nh (Chñ biªn), §ç Ngäc Thèng, L­u §øc H¹nh trong cuèn: " Muèn viÕt ®­îc bµi v¨n hay" (NXb Gi¸o dôc, 2006) còng ®· tr×nh bµy sù kh¸c nhau gi÷a so s¸nh nh­ mét biÖn ph¸p tu tõ ®Ó t¹o ra h×nh ¶nh víi so s¸nh nh­ mét ph­¬ng ph¸p, mét c¸ch thøc tr×nh bµy khi viÕt bµi v¨n nghÞ luËn. Theo t¸c gi¶, trong qu¸ tr×nh lµm v¨n, nÕu gÆp nh÷ng vÊn ®Ò ghi râ yªu cÇu so s¸nh th× kh«ng nãi lµm g×, ®iÒu ®¸ng l­u ý lµ c¶ nh÷ng vÊn ®Ò kh«ng yªu cÇu so s¸nh, ng­êi viÕt còng cã thÓ vËn dông so s¸nh nh­ mét biÖn ph¸p " lîi h¹i" cã t¸c dông rÊt lín trong viÖc diÔn ®¹t nh»m lµm s¸ng tá vÊn ®Ò mµ m×nh ®Þnh nghÞ luËn. BÊt k× ai, muèn cho bµi viÕt cña m×nh sinh ®éng, phong phó vµ cã søc thuyÕt phôc th× cÇn ph¶i sö dông thao t¸c nµy, bëi nhiÒu khi chØ cÇn so s¸nh lµ ng­êi viÕt cã thÓ lµm næi bËt ®­îc vÊn ®Ò. Nh­ng 3 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I ®Ó so s¸nh ®¹t hiÖu qu¶ ng­êi viÕt cÇn ph¶i cã vèn tri thøc réng vµ lu«n cÇn nhí so s¸nh ®Ó lµm næi bËt vÊn ®Ò mµ m×nh ®Þnh nghÞ luËn, tr¸nh lan man g©y c¶m gi¸c khã chÞu cho ng­êi ®äc. Nh÷ng so s¸nh ®¹t hiÖu qu¶ lµ nh÷ng so s¸nh gióp ng­êi ®äc c¶m thÊy tù nhiªn mµ vÊn ®Ò l¹i ®­îc lµm s¸ng tá, næi bËt ®­îc c¸c gãc c¹nh vµ mµu s¾c cña nã. Qua sù thèng kª nh­ trªn ta thÊy cã rÊt Ýt c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò so s¸nh. Tuy nhiªn nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ so s¸nh mµ chóng t«i tËp hîp ®­îc míi chØ lµ nh÷ng tµi liÖu ®Þnh h­íng, lµ ch×a khãa hÕt søc quý b¸u ®Ó chóng t«i cã c¸i nh×n kh¸i qu¸t, ®óng ®¾n khi triÓn khai vµ hoµn thµnh khãa luËn nµy. 3. Môc ®Ých, nhiÖm vô nghiªn cøu 3.1. Môc ®Ých nghiªn cøu Th«ng qua viÖc tr×nh bµy nh÷ng tri thøc c¬ b¶n vÒ thao t¸c lËp luËn so s¸nh, chóng t«i muèn vËn dông vµo viÖc tæ chøc d¹y häc néi dung nµy cho häc sinh THPT ®Æc biÖt lµ häc sinh líp 11. Qua ®ã gãp phÇn gióp häc sinh cã ®ñ kiÕn thøc vµ tù tin khi sö dông thao t¸c lËp luËn so s¸nh còng nh­ vËn dông kÕt hîp thao t¸c lËp luËn nµy víi c¸c thao t¸c lËp luËn kh¸c ®Ó t¹o lËp ®­îc nh÷ng v¨n b¶n nghÞ luËn ®¹t yªu cÇu cã gi¸ trÞ cao. 3.2. NhiÖm vô nghiªn cøu §Ó ®¹t ®­îc môc ®Ých nghiªn cøu cña ®Ò tµi, khãa luËn cã nh÷ng nhiÖm vô chñ yÕu sau: - Tr×nh bµy hÖ thèng nh÷ng kiÕn thøc vÒ thao t¸c lËp luËn so s¸nh. - VËn dông nh÷ng tri thøc ®ã vµo viÖc thùc hiÖn d¹y häc " thao t¸c lËp luËn so s¸nh" trong ch­¬ng tr×nh Ng÷ V¨n 11. - §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña viÖc vËn dông c¸c tri thøc ®ã vµo d¹y häc. 4 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I 4. §èi t­îng, ph¹m vi nghiªn cøu 4.1. §èi t­îng nghiªn cøu XuÊt ph¸t tõ néi dung cña ®Ò tµi, chóng t«i tËp trung nghiªn cøu thao t¸c lËp luËn so s¸nh ®­îc sö dông khi t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn. 4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu T×m hiÓu nh÷ng kiÕn thøc chung vÒ thao t¸c lËp luËn so s¸nh vµ viÖc vËn dông kÕt hîp thao t¸c lËp luËn nµy víi thao t¸c lËp luËn kh¸c nh­ thao t¸c lËp luËn ph©n tÝch trong SGK Ng÷ V¨n 11. 5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó thùc hiÖn nhiÖm vô mµ ®Ò tµi ®Æt ra, chóng t«i sö dông c¸c ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu sau: - Ph­¬ng ph¸p tæng hîp lý luËn vµ thùc tiÔn. - Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch ng«n ng÷. - Ph­¬ng ph¸p thùc nghiÖm s­ ph¹m. 6. §ãng gãp cña khãa luËn. * VÒ mÆt lý luËn: Khãa luËn tËp trung tr×nh bµy c¬ së lý luËn vÒ thao t¸c lËp luËn so s¸nh ë c¸c ph­¬ng diÖn kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm, vai trß, c¸ch thøc thùc hiÖn thao t¸c lËp luËn so s¸nh trong v¨n b¶n nghÞ luËn. * VÒ mÆt thùc tiÔn: Khãa luËn nµy gãp mét phÇn vµo viÖc t×m ra nh÷ng h­íng d¹y häc néi dung nµy ®¹t hiÖu qu¶,®ång thêi còng gióp cho häc sinh cã ®ñ kiÕn thøc vµ tù tin khi sö dông thao t¸c lËp luËn so s¸nh còng nh­ vËn dông kÕt hîp thao t¸c lËp luËn nµy víi c¸c thao t¸c lËp luËn kh¸c trong qu¸ tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn. 7. Bè côc cña khãa luËn Khãa luËn gåm cã c¸c phÇn sau: 5 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I - PhÇn më ®Çu. - PhÇn néi dung: Ch­¬ng 1: Thao t¸c lËp luËn so s¸nh trong v¨n b¶n nghÞ luËn. Ch­¬ng 2: Thùc tr¹ng d¹y vµ häc thao t¸c lËp luËn so s¸nh. Ch­¬ng 3: Thùc nghiÖm. - PhÇn kÕt luËn. 6 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I PHÇN 2: NéI DUNG CH¦¥NG 1: THAO T¸C LËP LUËN SO S¸NH TRONG V¡N B¶N NGHÞ LUËN 1.1. V¨n b¶n nghÞ luËn. NghÞ luËn lµ mét d¹ng thøc giao tiÕp c¬ b¶n cña con ng­êi. §ã lµ qu¸ tr×nh con ng­êi dïng ng«n ng÷, lý lÏ, dÉn chøng ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng hiÓu biÕt vÒ thÕ giíi kh¸ch quan. Còng v× thÕ nghÞ luËn lµ kiÓu v¨n b¶n cã vai trß quan träng trong ®êi sèng con ng­êi vµ nã phôc vô cho ®êi sèng con ng­êi. XuÊt ph¸t tõ tÇm quan träng cña kiÓu v¨n b¶n nµy ®èi víi ®êi sèng con ng­êi, c¸c nhµ nghiªn cøu ®· dµnh phÇn lín thêi gian cho viÖc t×m hiÓu kiÓu v¨n b¶n nµy. VÒ b¶n chÊt, nghÞ luËn lµ kiÓu v¨n b¶n trong ®ã ng­êi viÕt (ng­êi nãi) tr×nh bµy nh÷ng ý kiÕn cña m×nh b»ng c¸ch dïng lý luËn bao gåm c¶ lý lÏ vµ dÉn chøng ®Ó lµm râ mét vÊn ®Ò thuéc vÒ ch©n lý, nh»m lµm cho ng­êi ®äc (ng­êi nghe) hiÓu, tin, ®ång t×nh víi nh÷ng ý kiÕn cña m×nh vµ hµnh ®éng theo nh÷ng ®iÒu mµ m×nh ®Ò xuÊt. NÕu v¨n miªu t¶ lµ kiÓu v¨n b¶n ®­îc dïng ®Ó m« t¶, kh¾c häa l¹i mét h×nh ¶nh, kÓ chuyÖn ®­îc dïng nh»m t¸i hiÖn con ng­êi vµ cuéc sèng b»ng ng«n ng÷ chñ yÕu lµ khªu gîi, t¸c ®éng vµo c¶m xóc, t­ëng t­îng cña ng­êi ®äc (ng­êi nghe), th× nghÞ luËn l¹i thiªn vÒ viÖc tr×nh bµy c¸c ý kiÕn, c¸c lý lÏ, dÉn chøng ®Ó bµn ®Þnh, nhËn xÐt nh»m lµm s¸ng tá mét vÊn ®Ò nµo ®ã vµ qua ®ã t¸c ®éng vµo trÝ tuÖ, lý trÝ cña ng­êi ®äc. V× thÕ, nghÞ luËn lµ kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng t­ duy logic. Nãi kh¸c ®i nghÞ luËn lµ tªn gäi chung cho mét thÓ lo¹i v¨n b¶n vËn dông c¸c h×nh thøc t­ duy logic nh­ kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n suy lý ®Ó x¸c ®Þnh b¶n chÊt sù viÖc, tr×nh bµy lý lÏ, ph©n biÖt ®óng sai vµ tiÕn hµnh lµm s¸ng tá mét c¸ch khoa häc ®èi víi hiÖn thùc kh¸ch quan vµ quy luËt b¶n chÊt cña sù vËt ®ã nh»m biÓu ®¹t t­ t­ëng, chñ tr­¬ng, ý kiÕn, quan 7 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I ®iÓm cña ng­êi nãi (ng­êi viÕt) ®èi víi vÊn ®Ò ®­îc nghÞ luËn. §Ó chøng minh cho ®iÒu nµy chóng ta xÐt ng÷ liÖu sau: "V¨n Nguyªn Hång bao giê còng lÊp l¸nh sù sèng. Nh÷ng dßng ch÷ ®Çy chi tiÕt cø cùa quËy, phËp phång. Mét thø v¨n b¸m riÕt lÊy cuéc ®êi, quÊn quýt lÊy con ng­êi. Ng­êi ta th­êng nãi nhµ th¬, nhµ v¨n cÇn cã ba yÕu tè chñ quan ®ã lµ: tµi, trÝ vµ t©m. Cã c©y bót chØ m¹nh vÒ tµi, vÒ trÝ. §äc Nguyªn Hång ta thÊy chøa ®ùng c¶ "tµi vµ t©m", nhÊt lµ "t©m" næi lªn hµng ®Çu. Mµ “ch÷ t©m kia míi b»ng ba ch÷ tµi". ë nh÷ng nhµ v¨n ch©n chÝnh x­a nay, "t©m" bao giê còng lµ c¸i gèc, tµi vµ trÝ chØ lµ cµnh, lµ ngän. Nguyªn Hång viÕt v¨n nh­ ®Æt lu«n c¸i t©m nãng hæi cña m×nh lªn trang s¸ch. NÕu cÇn nãi thËt kh¸i qu¸t mét c¸i g× chung nhÊt cho mäi chñ ®Ò t¸c phÈm cña Nguyªn Hång th× ®ã lµ lßng nh©n ®¹o, mét chñ nghÜa nh©n ®¹o bao giê còng thèng thiÕt m·nh liÖt". ( Th­¬ng tiÕc nhµ v¨n Nguyªn Hång) [8;114]. §o¹n v¨n trªn ®¸nh gi¸, nhËn xÐt vÒ vai trß, vÞ trÝ cña nhµ v¨n Nguyªn Hång trong sù nghiÖp v¨n häc d©n téc, vÒ t­ t­ëng vµ gi¸ trÞ trong c¸c t¸c phÈm cña «ng. ChØ mét ®o¹n v¨n ng¾n, ng­êi viÕt ®· rÊt linh ho¹t khi nªu nhËn xÐt tæng qu¸t, lêi ®¸nh gi¸ vÒ v¨n Nguyªn Hång nãi riªng vµ v¨n ch­¬ng nãi chung ngay ë c©u më ®Çu. Sau ®ã t¸c gi¶ dïng phÐp lo¹i suy ®Ó kh¼ng ®Þnh ®Æc ®iÓm v¨n ch­¬ng Nguyªn Hång. §o¹n v¨n ®­îc tr×nh bµy theo cÊu tróc võa tæng - ph©n - hîp, võa lo¹i suy nh­ng c¸i hay cña ®o¹n v¨n chñ yÕu lµ ®­a ra mét chuçi ph¸n ®o¸n s¾c s¶o diÔn ®¹t b»ng mét lo¹t c©u kh¼ng ®Þnh cã gãc c¹nh. C¸ch tr×nh bµy nh­ trªn lµ mét h×nh thøc biÓu ®¹t cña v¨n b¶n nghÞ luËn. Nh­ vËy, nghÞ luËn lµ c«ng cô quan träng ®Ó con ng­êi nhËn thøc vµ ph¶n ¸nh thÕ giíi mét c¸ch khoa häc, v¹ch ra vµ chØ râ quy luËt b¶n chÊt cña sù vËt kh¸ch quan. Tuy nhiªn, ®Ó viÕt ®­îc mét bµi v¨n nghÞ luËn hay, võa chinh phôc ®­îc khèi ãc, võa chinh phôc ®­îc tr¸i tim ng­êi ®äc, võa ®¹t lý 8 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I thÊu t×nh, cã néi dung t­ t­ëng cao ®Ñp vµ cã t¸c dông t×nh c¶m m¹nh mÏ th× ph¶i tïy thuéc vµo kh¶ n¨ng cña ng­êi viÕt. Kh«ng c¶m ®éng sao ®­îc khi chóng ta ®äc nh÷ng dßng sau ®©y viÕt vÒ cuéc sèng thanh b¹ch, gi¶n dÞ cña B¸c Hå: " B÷a c¬m chØ cã vµi ba mãn rÊt gi¶n ®¬n, lóc ¨n B¸c kh«ng ®Ó r¬i v·i mét h¹t c¬m, ¨n xong bao gi¬ c¸i b¸t còng s¹ch vµ thøc ¨n cßn l¹i ®­îc s¾p xÕp t­¬m tÊt... C¸i nhµ sµn cña B¸c vÎn vÑn chØ cã vµi ba phßng". (§øc tÝnh gi¶n dÞ cña B¸c Hå - Tr­êng Chinh). ChØ b»ng nh÷ng tõ ng÷ méc m¹c, gi¶n dÞ, t¸c gi¶ Tr­êng Chinh ®· gióp chóng ta c¶m nhËn ®Çy ®ñ cuéc sèng thanh ®¹m, liªm khiÕt cña mét vÞ Chñ tÞch n­íc. Vµ còng qua ®ã chóng ta cµng c¶m thÊy kh©m phôc h¬n, kÝnh träng h¬n ®èi víi B¸c Hå. Nh­ vËy, trong v¨n nghÞ luËn, nÕu kh«ng cã t×nh, bµi viÕt thuÇn lý sÏ trë nªn kh« khan, cøng nh¾c, tÊt nhiªn lµ Ýt thuyÕt phôc ng­êi ®äc. Nh­ng nÕu bµi viÕt thiªn qu¸ vÒ t×nh, mµ l¹i nhÑ vÒ lý, th× sÏ kh«ng ®ñ søc l«i cuèn vµ thuyÕt ãc s¸ng suèt nh­ng còng rÊt cÇn cã tr¸i tim nång nhiÖt. Còng bëi thÕ, häc lµm v¨n nghÞ luËn lµ mét c«ng viÖc, mét yªu cÇu rÊt quan träng cña viÖc häc v¨n trong nhµ tr­êng. V¨n nghÞ luËn ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò t­ t­ëng vµ häc thuËt ®ßi hái häc sinh ph¶i gi¶i quyÕt, tõ ®ã gióp cho c¸c em vËn dông tæng hîp c¸c tri thøc ®· häc tõ tù nhiªn, x· héi, rÌn luyÖn kh¶ n¨ng diÔn ®¹t b»ng ng«n ng÷, kh¶ n¨ng t­ duy logic khoa häc nghÜa lµ cã ph­¬ng ph¸p t­ duy ®óng ®Ó cã th¸i ®é ®óng tr­íc c¸c vÊn ®Ò x¶y ra trong cuéc sèng, tõ ®ã gãp phÇn tÝch cùc vµo viÖc x©y dùng vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch häc sinh. Bëi thÕ, v¨n nghÞ luËn ngµy cµng chiÕm mét vÞ trÝ, gi÷ mét vai trß quan träng trong ch­¬ng tr×nh Ng÷ v¨n vµ trong ®êi sèng con ng­êi. 1.2. C¸c thao t¸c lËp luËn trong v¨n b¶n nghÞ luËn Khi t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn, mét trong nh÷ng ®Æc tr­ng quan träng nhÊt lµ tæ chøc lËp luËn. LËp luËn lµ yÕu tè quan trong t¹o nªn gi¸ trÞ cho bµi 9 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I v¨n nghÞ luËn. Bëi thÕ, ch­¬ng tr×nh Ng÷ v¨n 11 tr×nh bµy mét chuçi bµi häc vÒ c¸c thao t¸c lËp luËn nh­ thao t¸c lËp luËn ph©n tÝch, so s¸nh, b×nh luËn, b¸c bá... Tr­íc khi t×m hiÓu vÒ thao t¸c lËp luËn so s¸nh chóng ta cÇn cã c¸i nh×n kh¸i qu¸t vÒ c¸c thao t¸c lËp luËn kh¸c, cô thÓ nh­ sau: 1.2.1. Thao t¸c lËp luËn ph©n tÝch Mçi sù viÖc, hiÖn t­îng bao giê còng ®­îc t¹o bëi nhiÒu yÕu tè. C¸c yÕu tè nµy kh«ng tån t¹i ®éc lËp mµ cã mèi quan hÖ, t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau trong mét chØnh thÓ thèng nhÊt. Trong qu¸ tr×nh nhËn thøc, viÖc chia nhá ®èi t­îng thµnh nhiÒu yÕu tè s©u chuçi, xem xÐt mét c¸ch kü cµng néi dung vµ mèi quan hÖ bªn trong còng nh­ bªn ngoµi cña chóng gäi lµ ph©n tÝch. Cã ph©n tÝch th× míi më réng ®­îc vÊn ®Ò,vµ qua ®ã néi dung bµi v¨n nghÞ luËn míi ®­îc tr×nh bµy phong phó, s©u s¾c. Môc ®Ých cña ph©n tÝch lµ lµm râ ®Æc ®iÓm vÒ néi dung, h×nh thøc, cÊu tróc vµ c¸c mèi quan hÖ bªn ngoµi cña ®èi t­îng (sù vËt, hiÖn t­îng). Khi ph©n tÝch, cÇn chia t¸ch ®èi t­îng theo nh÷ng tiªu chÝ, quan hÖ nhÊt ®Þnh (quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè t¹o nªn ®èi t­îng, quan hÖ nh©n qu¶, quan hÖ gi÷a ®èi t­îng víi ®èi t­îng liªn quan, quan hÖ gi÷a ng­êi ph©n tÝch vµ ®èi t­îng ph©n tÝch...). Ph©n tÝch cÇn ®i s©u vµo tõng yÕu tè, tõng khÝa c¹nh, song cÇn ®Æc biÖt l­u ý ®Õn quan hÖ gi÷a chóng víi nhau trong mét chØnh thÓ toµn vÑn, thèng nhÊt. §Ó tiÕn hµnh ph©n tÝch, chóng ta ph¶i thùc hiÖn theo tr×nh tù sau: - X¸c ®Þnh néi dung vÊn ®Ò hoÆc néi dung cña luËn ®iÓm cÇn ph©n tÝch. - TiÕn hµnh x¸c ®Þnh c¸c khÝa c¹nh, c¸c bé phËn cña néi dung cÇn ph©n tÝch. - S¾p xÕp c¸c khÝa c¹nh, c¸c bé phËn ®ã theo mét tr×nh tù hîp lý. - Tr×nh bµy tõng khÝa c¹nh, tõng bé phËn theo tr×nh ®é ®· s¾p xÕp. CÇn l­u ý tíi mèi quan hÖ gi÷a c¸c khÝa c¹nh ®Ó tõ ®ã lùa chän c¸c phÐp liªn kÕt cho thÝch hîp víi néi dung cña chóng 10 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I - Dïng ng«n ng÷ ®Ó lËp luËn, cã thÓ tr×nh bµy b»ng c¸ch kÕt hîp víi c¸c vÝ dô minh häa - Cuèi cïng chèt l¹i vÊn ®Ò cÇn ph©n tÝch. Tuy nhiªn, trong v¨n nghÞ luËn, viÖc ph©n tÝch vÊn ®Ò ph¶i ®­îc tiÕn hµnh theo nh÷ng nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh. §ã lµ: + Ph¶i ®¶m b¶o sù ph©n chia ph¶n ¸nh ®óng nhÊt tæ chøc cña ®èi t­îng. §Ó lµm ®­îc ®iÒu nµy, chóng ta ph¶i ph©n xuÊt ®­îc tõng khÝa c¹nh, tõng bé phËn cña vÊn ®Ò vµ s¾p xÕp chóng theo mét tr×nh tù cô thÓ. + Ph¶i ®¸p øng tèt nhÊt cho môc ®Ých thùc hiÖn. Khi ph©n tÝch vÊn ®Ò, chóng ta cÇn ph¶i c¨n cø vµo môc ®Ých ph©n tÝch vÊn ®Ò, ph¶i x¸c ®Þnh cô thÓ ph©n tÝch vÊn ®Ò nh­ vËy ®Ó lµm g×. Tõ viÖc x¸c ®Þnh môc ®Ých ph©n tÝch nh­ thÕ, chóng ta lùa chän c¸ch thøc ph©n chia vÊn ®Ò sao cho t­¬ng øng víi môc ®Ých thùc hiÖn thao t¸c nµy. + Khi ph©n tÝch vÊn ®Ò, chóng ta ph¶i ph©n chia theo cïng mét c¬ së. Th«ng th­êng, chóng ta chän môc ®Ých ph©n tÝch ®Ó lµm c¬ së ph©n chia. + Ph¶i ph©n chia theo nguyªn t¾c cÊp bËc. Khi ph©n chia vÊn ®Ò chóng ta cÇn ph¶i ph©n chia thµnh c¸c bé phËn lín, vµ sau ®ã l¹i tiÕp tôc chia thµnh c¸c bé phËn nhá, kh«ng ®­îc ph©n chia mét c¸ch nh¶y vät, thiÕu tÝnh hÖ thèng. Tãm l¹i, ph©n tÝch lµ thao t¸c ®­îc thùc hiÖn nh»m t×m hiÓu mét mÆt néi dung bao hµm trong mét ý kiÕn, mét nhËn ®Þnh, mét luËn ®iÓm nµo ®ã, ®ång thêi chØ ra møc ®é chÝnh x¸c vµ gi¸ trÞ ®¹t ®­îc cña chóng. Trong bµi v¨n nghÞ luËn, ph©n tÝch lµ thao t¸c c¬ b¶n, ®­îc thùc hiÖn nh»m gióp cho ng­êi tiÕp nhËn v¨n b¶n cã thÓ hiÓu râ tõng khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò bµn luËn. 1.2.2. Thao t¸c tæng hîp Khi t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn, kÕt qu¶ cña sù ph©n tÝch míi chØ cho phÐp hiÓu vÒ c¸c bé phËn riªng lÎ mµ ch­a hiÓu biÕt hoµn chØnh vÒ ®èi t­îng. 11 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I Muèn nh×n nhËn ®èi t­îng trong sù thèng nhÊt h÷u c¬ cña nã th× ng­êi viÕt ph¶i sö dông tíi thao t¸c lËp luËn tæng hîp. NÕu ph©n tÝch lµ t¸ch nhá c¸c mÆt néi dung ®Ó t×m hiÓu th× tæng hîp lµ thao t¸c ng­îc l¹i víi thao t¸c ph©n tÝch. Tæng hîp cã nghÜa lµ gom l¹i nh÷ng hiÓu biÕt vÒ tõng bé phËn tõng khÝa c¹nh l¹i thµnh mét sù hiÓu biÕt chung, ®Çy ®ñ, toµn bé ®èi t­îng. Trong v¨n b¶n nghÞ luËn, thao t¸c nµy th­êng ®­îc thùc hiÖn sau c¸c thao t¸c lËp luËn kh¸c nh­ ph©n tÝch, gi¶i thÝch, chøng minh... nã lµ c¬ së gióp cho ng­êi viÕt cã thÓ chèt l¹i vÊn ®Ò mét c¸ch chÝnh x¸c vµ khoa häc. Còng gièng nh­ ph©n tÝch, ®Ó thùc hiÖn thao t¸c tæng hîp chóng ta cÇn tiÕn hµnh theo c¸c b­íc sau: - X¸c ®Þnh c¸c néi dung ®· ®­îc tr×nh bµy tr­íc ®ã. - X¸c ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a c¸c néi dung, c¸c bé phËn ®· tr×nh bµy. - X¸c ®Þnh c¸c ®Æc ®iÓm, ®Æc tr­ng, tÝnh chÊt c¬ b¶n cña c¸c vÊn ®Ò ®· ®­îc tr×nh bµy tr­íc ®ã. - Gép c¸c vÊn ®Ò ®ã l¹i theo tr×nh tù ®· ®­îc triÓn khai tr­íc ®ã. - Rót ra kÕt luËn hay nªu ra mét ch©n lý nµo ®ã. - Cã thÓ dÉn sang mét néi dung míi hoÆc më réng vÊn ®Ò ®­îc bµn luËn. §Ó cã thÓ tiÕn hµnh thao t¸c tæng hîp, chóng ta ph¶i tu©n thñ nh­ng nguyªn t¾c sau: + ChØ tæng hîp c¸i chung, c¸i ®ång nhÊt trong tõng bé phËn. §iÒu nµy chØ ®­îc thùc hiÖn khi chóng ta x¸c ®Þnh néi dung cña tõng bé phËn. + ChØ tæng hîp theo tõng cÊp bËc. Nguyªn t¾c nµy gióp cho chóng ta cã thÓ tæng hîp vÊn ®Ò mét c¸ch khoa häc, ®¶m b¶o phï hîp víi néi dung vµ ®Æc ®iÓm cña vÊn ®Ò ®­îc bµn luËn. Trong bµi v¨n nghÞ luËn, thao t¸c tæng hîp th­êng ®­îc thÓ hiÖn träng mét hoÆc mét vµi c©u v¨n. Th«ng th­êng ®ã lµ c¸ch ®Ó ng­êi viÕt chèt l¹i vÊn 12 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I ®Ò hoÆc lµ kÕt luËn cho mét néi dung nµo ®Êy. Nh­ vËy, tæng hîp lµ thao t¸c cña t­ duy logic. Nhê cã tæng hîp mµ chóng ta míi cã thÓ ®i s©u vµo b¶n chÊt cña sù vËt, ®èi t­îng, vÊn ®Ò; vµ qua ®ã rót ra nh÷ng hiÓu biÕt s©u s¾c vµ toµn diÖn h¬n vÒ toµn bé ®èi t­îng, sù vËt, vÊn ®Ò ®ã nh­ mét chØnh thÓ thèng nhÊt. Trong qu¸ tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn, ph©n tÝch vµ tæng hîp lµ hai thao t¸c cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. Ph©n tÝch lµ thao t¸c gióp cho con ng­êi nhËn thøc vÊn ®Ò trong tõng biÓu hiÖn, tõng khÝa c¹nh cña chóng cßn tæng hîp lµ thao t¸c gióp cho con ng­êi cã thÓ bao qu¸t l¹i toµn bé vÊn ®Ò. 1.2.3. Thao t¸c gi¶i thÝch Trong ®êi sèng hµng ngµy nhiÒu khi muèn cho ai ®ã hiÓu râ vÊn ®Ò hoÆc hiÓu ®óng vÒ mét vÊn ®Ò nµo ®ã, con ng­êi ph¶i t×m mäi c¸ch ®Ó lµm râ vÊn ®Ò ®ã, néi dung ®ã. ViÖc lµm râ vÊn ®Ò nh­ vËy gäi lµ gi¶i thÝch. Gi¶i thÝch lµ thao t¸c lµm cho ng­êi kh¸c hiÓu râ, hiÓu ®óng, hiÓu ®Çy ®ñ mét vÊn ®Ò b»ng lý lÏ ( cã dÉn chøng hç trî). Trong lµm v¨n nghÞ luËn, gi¶i thÝch lµ mét thao t¸c ®­îc thùc hiÖn nh»m lý gi¶i hoÆc lµm râ vÊn ®Ò vµ qua ®ã ng­êi viÕt cã thÓ bµn luËn mét c¸ch cô thÓ, s©u s¾c néi dung cña vÊn ®Ò ®ã. Gi¶i thÝch th­êng lµ mét qu¸ tr×nh diÔn dÞch: §i tõ mét kh¸i niÖm, mét nhËn thøc kh¸i qu¸t ®Õn nh÷ng c¸i cô thÓ, sèng ®éng, dÔ hiÓu h¬n. Theo qu¸ tr×nh, khi thùc hiÖn thao t¸c gi¶i thÝch, chóng ta cÇn tiÕn hµnh theo c¸c b­íc sau: - X¸c ®Þnh néi dung vÊn ®Ò cÇn bµn luËn. - T×m néi dung, c¸c bé phËn, c¸c tõ, c¸c ng÷ trong vÊn ®Ò ®­îc tr×nh bµy mét c¸ch ch­a râ rµng, cÇn ®­îc gi¶i thÝch. - TiÕn hµnh gi¶i thÝch b»ng c¸ch nªu ®Þnh nghÜa, nªu c¸c biÓu hiÖn, nªu nguyªn nh©n, chØ ra c¸c mÆt lîi h¹i cña vÊn ®Ò cÇn gi¶i thÝch. Cã thÓ t×m c¸c dÉn chøng hç trî, bæ sung cho c¸c c¸ch gi¶i thÝch. Sau ®ã ng­êi viÕt cã thÓ ph©n tÝch hoÆc tæng hîp, chøng minh hoÆc b×nh luËn néi dung cña vÊn ®Ò võa gi¶i thÝch. - Chèt l¹i vÊn ®Ò. 13 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I Nh­ vËy, trong bµi v¨n nghÞ luËn, gi¶i thÝch lµ thao t¸c cã thÓ ®­îc thùc hiÖn trong tõng c©u v¨n, hoÆc ®­îc thùc hiÖn trong c¶ mét ®o¹n v¨n. C¨n cø vµo chÝnh néi dung cña vÊn ®Ò mµ chóng ta thùc hiÖn thao t¸c nµy trong mét c©u hoÆc tr×nh bµy chóng c¶ ®o¹n v¨n. 1.2.4. Thao t¸c chøng minh. Chøng minh lµ mét thao t¸c lËp luËn. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña thao t¸c nµy lµ ng­êi viÕt dïng dÉn chøng vµ lý lÏ ®Ó minh chøng, x¸c nhËn, kh¼ng ®Þnh, bªnh vùc mét c¸ch ch¾c ch¾n sù ®óng ®¾n cña mét ý kiÕn, mét nhËn ®Þnh, mét vÊn ®Ò gi¶ ®Þnh ng­êi ®äc ®· thõa nhËn hoÆc ®· thõa nhËn mét phÇn. Nhê cã thao t¸c nµy mµ trong qu¸ tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn, ng­êi viÕt míi cã thÓ lµm râ sù ®óng sai, ph¶i tr¸i trong néi dung vÊn ®Ò vµ ®ã lµ c¸ch ®Ó ng­êi viÕt dÉn d¾t ng­êi tiÕp nhËn t×m ®Õn mét ch©n lý. Trong bµi v¨n nghÞ luËn, ®Ó chøng minh mét vÊn ®Ò, mét luËn ®iÓm, chóng ta cã thÓ tiÕn hµnh theo c¸c b­íc sau: - X¸c ®Þnh râ vÊn ®Ò ( hoÆc luËn ®Ò ) cÇn ®­îc chøng minh. - Gi¶i thÝch ng¾n gän néi dung vÊn ®Ò cÇn chøng minh. - Chøng minh vÊn ®Ò b»ng c¸ch: + T¸ch vÊn ®Ò thµnh tõng néi dung, tõng ph­¬ng diÖn, tõng luËn ®iÓm nhá. + §­a ra hÖ thèng dÉn chøng ®Ó lµm râ c¸c biÓu hiÖn, c¸c ®Æc ®iÓm cña luËn ®Ò. + Ph©n tÝch dÉn chøng. + Bµn luËn vÒ néi dung ®· ®­îc lµm râ. + Chèt l¹i néi dung cña luËn ®iÓm vµ më réng sang néi dung cña luËn ®iÓm kh¸c vµ tiÕn hµnh theo tr×nh tù trªn. Tuy nhiªn khi thùc hiÖn thao t¸c nµy cÇn l­u ý: 14 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I - HÖ thèng dÉn chøng ph¶i s¸t thùc vµ phï hîp víi vÊn ®Ò, s¾p xÕp mét c¸ch tr×nh tù hîp lý, tr¸nh h×nh thøc liÖt kª. DÉn chøng ph¶i ®­îc dÉn d¾t, ph©n tÝch, b×nh luËn. - Lý lÏ ph¶i ®­îc gi¶i thÝch, ph©n tÝch, b×nh luËn hoÆc tæng hîp mét c¸ch râ rµng, dÔ hiÓu, lËp luËn ph¶i chÆt chÏ, ®ång thêi còng ph¶i biÕt kÕt hîp c¶ lý lÏ vµ dÉn chøng t¹o søc thuyÕt phôc cho ng­êi ®äc. 1.2.5. Thao t¸c lËp luËn b¸c bá §©y lµ mét trong nh÷ng thao t¸c lËp luËn trong v¨n nghÞ luËn. Trong ®êi sèng còng nh­ trong s¸ch b¸o, ta cã thÓ b¾t gÆp nh÷ng ý kiÕn sai lÇm, nh÷ng lêi nãi, bµi viÕt lÖnh l¹c, thiÕu chÝnh x¸c ( tr¸i ng­îc víi thùc tÕ, víi ®¹o lý kh«ng phï hîp víi ch©n lý... hoÆc sö dông c¸ch lËp luËn kh«ng logic, ph¶n khoa häc...). Tr­íc nh÷ng t×nh huèng Êy, ta th­êng trao ®æi l¹i, tranh luËn ®Ó phñ ®Þnh nh÷ng ý kiÕn sai tr¸i ®ã. XuÊt ph¸t thùc tÕ Êy, thao t¸c lËp luËn b¸c bá ra ®êi. VËy, b¸c bá lµ thao t¸c lËp luËn dïng lý lÏ vµ chøng cø ®Ó g¹t bá, ph¶n b¸c l¹i nh÷ng quan ®iÓm, ý kiÕn sai lÖnh hoÆc thiÕu chÝnh x¸c tõ ®ã nªu ý kiÕn ®óng cña m×nh ®Ó thuyÕt phôc ng­êi nghe ( ng­êi ®äc). Trong v¨n nghÞ luËn, ng­êi viÕt cã thÓ b¸c bá mét luËn ®iÓm, luËn cø hoÆc c¸ch lËp luËn nªu t¸c h¹i, chØ ra nguyªn nh©n hoÆc ph©n tÝch nh÷ng khÝa c¹nh sai lÖnh, thiÕu chÝnh x¸c... cña luËn ®iÓm, luËn cø, lËp luËn Êy. Khi b¸c bá, ng­êi viÕt cÇn tá th¸i ®é kh¸ch quan, ®óng mùc. 1.2.6. Thao t¸c b×nh luËn B×nh luËn lµ mét thao t¸c lËp luËn quan träng, kh«ng thÓ thiÕu trong v¨n b¶n nghÞ luËn. Trong qu¸ tr×nh tr×nh bµy vÊn ®Ò ®Ó thÓ hiÖn suy nghÜ, th¸i ®é, quan ®iÓm cña m×nh ®èi víi vÊn ®Ò nghÞ luËn, ng­êi viÕt ph¶i dïng ng«n ng÷, lý lÏ, dÉn chøng ®Ó nhËn xÐt, tá th¸i ®é, quan ®iÓm cña b¶n th©n. ViÖc dïng ng«n ng÷ lý lÏ ®Ó thÓ hiÖn suy nghÜ, th¸i ®é, quan ®iÓm nh­ vËy ®­îc gäi lµ b×nh luËn. Nh­ vËy b×nh luËn lµ c¸ch ng­êi viÕt dïng ng«n ng÷, lý lÏ, lËp luËn ®Ó bµn luËn, ®¸nh gi¸ vµ phª b×nh, nhËn xÐt, tá th¸i ®é cña b¶n th©n 15 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I vÒ mét sù kiÖn, mét vÊn ®Ò nµo ®ã vµ qua ®ã ®i ®Õn nh÷ng nhËn ®Þnh, nh÷ng kÕt luËn ®óng ®¾n, s©u s¾c, ®ång thêi th«ng qua viÖc b×nh luËn ng­êi viÕt cã thÓ thÓ hiÖn t­ t­ëng, t×nh c¶m, quan ®iÓm cña m×nh vÒ vÊn ®Ò ®ã. Khi thùc hiÖn thao t¸c b×nh luËn, chóng ta ph¶i tu©n thñ theo c¸c b­íc: - X¸c ®Þnh néi dung cÇn b×nh luËn ( luËn ®iÓm ). - Lµm s¸ng tá ý nghÜa vÊn ®Ò cÇn b×nh luËn th«ng qua ph©n tÝch, chøng minh hoÆc gi¶i thÝch. - Dïng lý lÏ vµ dÉn chøng ®Ó chØ ra tÝnh ®óng sai, tÝnh ch©n lý cña vÊn ®Ò t¹o ra c¬ së cho viÖc ®¸nh gi¸, nhËn xÐt vÊn ®Ò. - Dïng lý lÏ, lËp luËn ng«n ng÷ ®Ó bµn, ®Ó b×nh vµ ®¸nh gi¸ néi dung vÊn ®Ò. CÇn chó ý, trong qu¸ tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn, chóng ta cÇn ph¶i biÕt sö dông kÕt hîp c¸c thao t¸c lËp luËn mét c¸ch linh ho¹t, mÒm dÎo, tr¸nh kh« cøng qua ®ã lµm næi bËt vÊn ®Ò nghÞ luËn. 1.3. Thao t¸c lËp luËn so s¸nh trong v¨n b¶n nghÞ luËn 1.3.1. Kh¸i niÖm thao t¸c lËp luËn so s¸nh. So s¸nh lµ mét thao t¸c lËp luËn ®­îc sö dông bªn c¹nh nh÷ng thao t¸c lËp luËn kh¸c nh­ thao t¸c lËp luËn ph©n tÝch, b¸c bá, b×nh luËn... So s¸nh lµ mét thao t¸c lËp luËn ®­îc dïng ®Ó t×m ra ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau gi÷a c¸c ®èi t­îng vµ qua sù so s¸nh Êy mµ gióp con ng­êi nhËn thÊy râ ®Æc ®iÓm, vai trß, gi¸ trÞ cña vÊn ®Ò ®­îc bµn luËn. Nh­ vËy, so s¸nh ®ßi hái chóng ta ph¶i vËn dông tèi ®a n¨ng lùc t­ duy, ng­êi viÕt cÇn ph¶i cã ph«ng kiÕn thøc lín ®Ó t×m ra ®èi t­îng so s¸nh tõ ®ã míi lµm næi bËt ®­îc vÊn ®Ò mµ m×nh nghÞ luËn. Khi tiÕn hµnh so s¸nh ng­êi viÕt ph¶i cã c¸nh so s¸nh linh ho¹t, mÒm dÎo, nÕu kh«ng cÈn thËn sÏ r¬i vµo t×nh tr¹ng so s¸nh c¸c yÕu tè kh«ng t­¬ng ®ång, dÉn tíi sai lÖnh, lÇm l¹c. Ta cã thÓ t×m hiÓu thao t¸c lËp luËn so s¸nh th«ng qua ng÷ liÖu sau: 16 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I Trong bµi " Mét ph­¬ng diÖn cña thiªn tµi NguyÔn Du: Tõ H¶i ", t¸c gi¶ Hoµi Thanh ®· viÕt: "Thanh T©m Tµi Nh©n nãi ®Õn Tõ H¶i trªn bèn m­¬i trang giÊy, NguyÔn Du chØ nãi trong mÊy trang, m­êi phÇn bá ®i t¸m. Tuy thÕ, trong NguyÔn Du cã nh÷ng ®iÒu kiÖn trong Thanh T©m Tµi Nh©n kh«ng cã. Nh÷ng ®iÒu cã thÓ gîi h×nh ¶nh mét vÞ anh hïng. Tõ H¶i cïng ë víi KiÒu n¨m th¸ng råi tõ biÖt KiÒu mµ ®i, Thanh T©m Tµi Nh©n chØ nãi cã vËy, nh­ng NguyÔn Du th× nãi kü h¬n: "Nöa n¨m h­¬ng löa ®­¬ng nång, Tr­îng phu tho¸t ®· ®éng lßng bèn ph­¬ng" " Tr­îng phu tho¸t ®· ®éng lßng bèn ph­¬ng", con ng­êi nµy qu¶ kh«ng ph¶i lµ ng­êi cña mét nhµ, mét hä, mét xãm hay mét lµng. Con ng­êi nµy lµ cña trêi ®Êt, cña bèn ph­¬ng. Mét ng­êi nh­ thÕ lóc ra ®i ¾t còng kh«ng thÓ ®i mét c¸ch tÇm th­êng nh­ Thanh T©m Tµi Nh©n t­ëng. Ta h·y xem NguyÔn Du t¶ lóc Tõ H¶i ra ®i. Tr«ng vêi trêi biÓn mªnh mang, Thanh g­¬m yªn ngùa lªn ®­êng th¼ng rong VÒ sau, khi Tõ H¶i ®¾c chÝ, KiÒu nh¾c l¹i chuyÖn oan khuÊt ngµy tr­íc, Tõ H¶i cña Thanh T©m Tµi Nh©n nãi: " Cã khã g× viÖc Êy. §Ó ta ®iÓm n¨m ngµn qu©n quÐt s¹ch ®Êt L©m Trung tr¶ thï cho phu nh©n ". NguyÔn Du kh«ng nãi l¹i c©u nãi nµy mµ t¶ c¸i giËn cña Tõ H¶i: Tõ c«ng nghe nãi thñy chung BÊt b×nh næi trËn ®ïng ®ïng sÊm vang NÕu ta nghÜ r»ng lêi th¬ cña NguyÔn Du th­êng rÊt dÞu dµng rÊt uyÓn chuyÓn, th­êng cã nh÷ng c©u: D­íi cÇu n­íc ch¶y trong veo Bªn cÇu t¬ liÔu bãng chiÒu th­ít tha. 17 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I th× h¼n ta ph¶i ng¹c nhiªn v× c©u nµy tùa hå nh­ th« lç. Nh­ng mét ng­êi phi th­êng nh­ Tõ H¶i kh«ng thÓ trong lóc giËn d÷ nÐm mét c¸i chÐn, mét c¸i b¸t, hay ®Ëp bµn, ®Ëp ghÕ nh­ c¸i bän tÇm th­êng lµ chóng ta ®­îc. Tõ H¶i mµ giËn d÷ h¼n ph¶i kinh khñng nh­ trêi ®ang lÆng lÏ bæng næi d«ng tè, sÊm sÐt: Tõ c«ng nghe nãi thñy chung BÊt b×nh næi trËn ®ïng ®ïng sÊm vang Tuy nhiªn cã nh÷ng ®o¹n NguyÔn Du kh«ng thªm, kh«ng bít, chØ lÊy l¹i ý cña Thanh T©m Tµi Nh©n. Nh­ng NguyÔn Du nãi víi mét giäng tha thiÕt, h¨ng h¸i, lêi v¨n th× v« cïng h©n hoan nªn ®· thay ®æi c¶ ý nghÜa cña c©u v¨n: Qu©n trung g­¬m lín gi¸o dµi VÖ trong thÞ lËp cã ngoµi song phi S½n sµng tÒ chØnh uy nghi B¸c ®ång chËt ®Êt tinh kú rîp s©n Thanh T©m Tµi Nh©n ®¹i kh¸i còng nãi thÕ nh­ng Thanh T©m Tµi Nh©n kh«ng cã c¸i giäng ®Ëm ®µ vµ tùa hå nh­ sung s­íng ®ã. Mét vÝ dô n÷a: Ca tông uy vâ cña Tõ H¶i, Thanh T©m Tµi Nh©n viÕt: " Kh«ng qu¸ ba ngµy, Tõ H¶i ph¸ mét th«i ®­îc n¨m huyÖn: " Ph¸ ®­îc n¨m huyÖn th× cßn ra g×!" NguyÔn Du chØ bá vµi ch÷ vµ ®æi c¸ch ®Æt c©u: §ßi c¬n giã quÐt m­a sa, HuyÖn thµnh ®¹p ®æ n¨m tßa câi Nam. vÉn chõng Êy ý mµ lêi v¨n m¹nh mÏ vµ kho¸i tr¸ biÕt chõng nµo! C¶ ®o¹n v¨n liÒn ®ã trong " §o¹n tr­êng T©n Thanh " ®Òu m¹nh mÏ v« cïng: Thõa c¬ tróc trÎ ngãi tan B×nh uy tõ Êy sÊm ran trong ngoµi TriÒu ®×nh riªng mét gãc trêi, Gåm hai v¨n vâ, r¹ch ®«i s¬n hµ. 18 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I Khi Hå T«n HiÕn sai ng­êi ®Õn thuyÕt hµng, Tõ H¶i l­ìng lù kh«ng muèn hµng, nçi ph©n v©n cña Tõ H¶i, Thanh T©m Tµi Nh©n t¶ trong bèn trang giÊy. NguyÔn Du lÊy ý cña Thanh T©m Tµi Nh©n thu l¹i trong mÊy c©u mµ thùc sù lµ r¾n rái, thùc lµ ngang tµng: Mét tay g©y dùng c¬ ®å, BÊy l©u bÓ Së s«ng Ng« tung hoµnh Bã th©n vÒ víi triÒu ®×nh, Hµng thÇn l¬ l¸o phÇn m×nh ra ®©u? ¸o xiªm buéc trãi lÊy nhau, Vµo luån ra cói c«ng hÇu mµ chi? Sao b»ng riªng mét biªn thïy, Søc nµy ®· dÔ lµm g× ®­îc nhau! Chäc trêi quÊy n­íc mÆc dÇu, Däc ngang nµo biÕt trªn ®Çu cã ai! Ai cã ngê trong thÓ th¬ lôc b¸t lµ lèi th¬ ªm ®Òm, buån buån l¹i cã nh÷ng c©u hïng tr¸ng nh­ vËy. NhÊt lµ c©u: Sao b»ng riªng mét biªn thïy, Søc nµy ®· dÔ lµm g× ®­îc nhau! thùc tá râ mét lßng tù tin phi th­êng. Nãi tãm l¹i, hoÆc bá bít nh÷ng ®o¹n v« Ých, hoÆc thªm vµo mét hai chi tiÕt, hoÆc chØ lÊy l¹i ý cña Thanh T©m Tµi Nh©n, NguyÔn Du ®· thùc hiÖn ®­îc mét c¸ch hoµn toµn c¸i méng cña Thanh T©m Tµi Nh©n, c¸i méng biÕn Tõ H¶i thµnh mét bËc anh hïng xuÊt chóng. (theo tuyÓn tËp Hoµi Thanh, T.1, NXB v¨n häc, Hµ Néi, 1982 ) Trong v¨n b¶n trªn t¸c gi¶ tËp trung lµm râ luËn ®iÓm: H×nh t­îng ng­êi anh hïng Tõ H¶i lµ sù thÓ hiÖn mét ph­¬ng diÖn nghÖ thuËt cña thiªn tµi NguyÔn Du. 19 Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I §Ó lµm râ luËn ®iÓm ®ã Hoµi Thanh ®· sö dông thao t¸c lËp luËn so s¸nh. T¸c gi¶ ®· so s¸nh h×nh t­îng Tõ H¶i cña NguyÔn Du trong “TruyÖn KiÒu” víi h×nh t­îng Tõ H¶i cña Thanh T©m Tµi Nh©n trong “Kim V©n KiÒu TruyÖn” víi môc ®Ých lµm râ: NguyÔn Du ®· thùc hiÖn ®­îc mét c¸ch toµn vÑn c¸i méng mµ Thanh T©m Tµi Nh©n kh«ng thùc hiÖn ®­îc hoµn toµn - c¸i méng biÕn Tõ H¶i thµnh mét bËc anh hïng xuÊt chóng. Hoµi Thanh ®· lËp luËn b»ng viÖc chän c¸ch so s¸nh ®Ó lµm næi bËt thiªn tµi nghÖ thuËt cña NguyÔn Du, so s¸nh th«ng qua c¸c luËn cø: " C¸i méng biÕn Tõ H¶i thµnh mét bËc anh hïng xuÊt chóng ", ph¶i ®Õn NguyÔn Du míi "Thùc hiÖn ®­îc mét c¸ch hoµn h¶o ". ThÕ mµ NguyÔn Du kh«ng nh÷ng kh«ng cÇn t¨ng sè l­îng mµ cßn bá ®i t¸m phÇn m­êi nh÷ng g× mµ Thanh T©m Tµi Nh©n ®· nãi. Ng­êi ®äc dÔ dµng thÊy ®­îc ph¶i lµ mét bËc thiªn tµi míi cã thÓ lµm ®­îc ®iÒu ®ã. So víi Thanh T©m Tµi Nh©n, NguyÔn Du còng kh«ng söa ch÷a qu¸ nhiÒu néi dung mµ chØ thªm mét hai chi tiÕt, hoÆc gi÷ nguyªn ý, chØ ®æi lêi v¨n cho thiÕt tha, h¨ng h¸i thªm lªn, hoÆc bá bít nh÷ng ®o¹n r­êm rµ v« Ých. VËy mµ h×nh t­îng Tõ H¶i lu«n sèng m·i trong lßng b¹n ®äc. §Êy lµ viÖc chØ bËc thiªn tµi míi cã thÓ lµm ®­îc. Nh­ vËy, thao t¸c lËp luËn so s¸nh ®­îc sö dông hîp lý t¹o nªn tÝnh chÆt chÏ, râ rµng cho bµi viÕt. H¬n n÷a, còng nhê cã so s¸nh ta míi c¶m nhËn s©u s¾c vÎ ®Ñp cña ng­êi anh hïng Tõ H¶i cña NguyÔn Du trong “TruyÖn KiÒu”, trong c¸i nh×n ®èi s¸nh víi Tõ H¶i cña Thanh T©m Tµi Nh©n trong “Kim V©n KiÒu truyÖn”. Tõ ®ã, thÊy ®­îc tµi n¨ng nghÖ thuËt bËc thÇy trong viÖc miªu t¶ nh©n vËt cña thiªn tµi NguyÔn Du. Khi tiÕn hµnh so s¸nh, néi dung so s¸nh ph¶i ®­îc tr×nh bµy mét c¸ch kh¸ch quan, th¸i ®é ®¸nh gi¸ ph¶i c«ng b»ng, tr¸nh tïy tiÖn. Cã nh­ thÕ viÖc so s¸nh ®Ó lµm næi bËt luËn ®iÓm mµ m×nh nghÞ luËn míi cã søc thuyÕt phôc ng­êi ®äc. 20