Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
PHÇN 1: Më §ÇU
1. Lý do chän ®Ò tµi
Xuyªn suèt toµn bé ch¬ng tr×nh gi¸o dôc tõ líp 1 ®Õn líp 12, V¨n lµ bé
m«n chiÕm vÞ trÝ quan träng vµ ®îc coi lµ mét m«n häc c¬ b¶n. §©y lµ m«n
häc hµm chøa nhiÒu néi dung phong phó, nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n cao ®Ñp trµn
®Çy tÝnh gi¸o dôc nh©n c¸ch con ngêi. Gs Phan Träng LuËn ®· tõng kh¼ng
®Þnh: "Khoa häc kü thuËt cµng ph¸t triÓn th× nhu cÇu vÒ ®êi sèng tinh thÇn
cµng m¹nh mÏ, phong phó ®a d¹ng, cßn cuéc sèng tinh thÇn cña con ngêi,
nhu cÇu thÈm mÜ, t×nh c¶m th× v¨n häc nghÖ thuËt sÏ m·i m·i bÊt tö." [1;38].
B¶n chÊt cña ho¹t ®éng d¹y, häc v¨n lµ gióp häc sinh biÕt c¶m nhËn c¸i ®Ñp
cña thiªn nhiªn, cña con ngêi, cña cuéc ®êi g¾n liÒn víi ý thøc tr¸ch nhiÖm
cña mçi c«ng d©n ®èi víi x· héi, ®Êt níc vµ nh©n lo¹i. Qua ®ã h×nh thµnh
kh¸t väng v¬n tíi c¸i ®Ñp, c¸i cao thîng, biÕt b¶o vÖ vµ s¸ng t¹o c¸i ®Ñp.
Bëi thÕ, häc v¨n kh«ng ®¬n thuÇn lµ th«ng b¸o kiÕn thøc mµ cßn gióp c¸c em
cã ®îc nh÷ng ph¬ng ph¸p ®óng ®¾n, c¸ch gi¶i quyÕt " bµi to¸n cuéc ®êi"
mét c¸ch cã hiÖu qu¶.
Tríc t×nh h×nh x· héi ph¸t triÓn nh hiÖn nay, yªu cÇu cÊp b¸ch ®Æt ra
lµ nÒn gi¸o dôc ph¶i kh«ng ngõng ®æi míi néi dung còng nh ph¬ng ph¸p
d¹y häc. Trong qu¸ tr×nh ®æi míi ®ã, víi tÇm quan träng to lín cña m×nh, m«n
V¨n kh«ng thÓ lµ trêng hîp ngo¹i lÖ. Khi tiÕn hµnh x©y dùng l¹i néi dung
ch¬ng tr×nh m«n V¨n th× phÇn Lµm V¨n còng ®îc ®iÒu chØnh cho phï hîp.
Mét trong nh÷ng néi dung míi ®îc triÓn khai trong phÇn Lµm V¨n trong
s¸ch gi¸o khoa Ng÷ V¨n lµ hÖ thèng c¸c thao t¸c lËp luËn dïng trong v¨n nghÞ
luËn nh thao t¸c lËp luËn ph©n tÝch, so s¸nh, b¸c bá, b×nh luËn.... Trong ®ã,
néi dung thao t¸c lËp luËn so s¸nh lµ mét thao t¸c lËp luËn cßn kh¸ míi mÎ.
1
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
So s¸nh lµ mét thao t¸c lËp luËn quan träng thêng ®îc sö dông bªn
c¹ch nh÷ng thao t¸c lËp luËn kh¸c nh thao t¸c lËp luËn ph©n tÝch, b×nh luËn...
Trong thùc tÕ so s¸nh ®îc sö dông rÊt nhiÒu trong cuéc sèng hµng ngµy. Bëi
lÏ trong thÕ giíi kh¸ch quan, c¸c sù vËt hiÖn tîng tuy cã nh÷ng ®iÓm chung,
cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau nhng gi÷a chóng l¹i cã nh÷ng nÐt riªng. Bëi
vËy, trong qu¸ tr×nh nhËn thøc, ngêi ta ph¶i mîn ho¹t ®éng so s¸nh ®èi
chiÕu ®Ó t×m ra nh÷ng ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c nhau gi÷a nh÷ng ®èi tîng,
råi tõ ®ã cã nh÷ng nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c vÒ ®èi tîng. Do ®ã, viÖc
triÓn khai néi dung d¹y häc thao t¸c lËp luËn so s¸nh lµ rÊt thiÕt thùc. Nhê cã
thao t¸c lËp luËn so s¸nh mµ gi¸o viªn cã thÓ rÌn luyÖn cho häc sinh kh¶ n¨ng
t¹o lËp nh÷ng bµi v¨n nghÞ luËn hay, t¹o sù hÊp dÉn l«i cuèn ngêi ®äc.
Tuy nhiªn, ®Ó cã thÓ vËn dông thao t¸c lËp luËn so s¸nh mét c¸ch thµnh
th¹o, ®¹t hiÖu qu¶ cao, biÕt c¸ch vËn dông kÕt hîp víi c¸c thao t¸c lËp luËn
kh¸c th× ®ßi hái häc sinh ph¶i cã n¨ng lùc xö lý th«ng minh, khÐo lÐo, tr¸nh
vËn dông kh« cøng, gîng Ðp. Tõ yªu cÇu cô thÓ ®ã, SGK Ng÷ V¨n 11 tËp 1
®· giíi thiÖu nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ thao t¸c lËp luËn so s¸nh. Tuy nhiªn,
viÖc nghiªn cøu vµ t×m ra mét híng d¹y häc néi dung thao t¸c lËp luËn so
s¸nh lµ cÇn thiÕt, bëi qua ®ã ta cã thÓ ®a ra nh÷ng c¸ch trang bÞ kiÕn thøc
khoa häc nhÊt, gióp c¸c em lÜnh héi tèt bµi häc nµy vµ néi dung kiÕn thøc cã
liªn quan.
XuÊt ph¸t tõ nh÷ng lý do trªn, chóng t«i lùa chän ®Ò tµi: " D¹y häc néi
dung thao t¸c lËp luËn so s¸nh trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11".
2. LÞch sö vÊn ®Ò
§Ó cã c¬ së khoa häc ®¸nh gi¸ néi dung thao t¸c lËp luËn so s¸nh,
chóng t«i t×m hiÓu c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy. Tuy nhiªn, mét
®iÒu cã thÓ kh¼ng ®Þnh lµ so s¸nh lµ mét thao t¸c lËp luËn cßn kh¸ míi mÎ
cha ®îc nhiÒu t¸c gi¶ nghiªn cøu. Cô thÓ:
2
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
Bµn vÒ so s¸nh, c¸c t¸c gi¶ TrÇn §×nh Sö ( Chñ biªn), Phan Träng LuËn,
NguyÔn Minh ThuyÕt trong cuèn “Lµm v¨n 12” ( NXB Gi¸o dôc, 2004) coi so
s¸nh nh mét c¸ch luËn chøng bªn c¹nh nh÷ng c¸ch kh¸c nh diÔn dÞch, quy
n¹p, tæng - ph©n - hîp, nªu ph¶n ®Ò, ph©n tÝch nh©n - qu¶.... vµ ®· chia so s¸nh
thµnh hai d¹ng: So s¸nh t¬ng ®ång vµ so s¸nh t¬ng ph¶n. §Ó chøng minh
quan ®iÓm trªn c¸c t¸c gi¶ ®a ra vÊn ®Ò lý thuyÕt, sau ®ã lÊy vÝ dô minh häa
gióp ngêi ®äc dÔ h×nh dung ra tõng kiÓu so s¸nh. Theo c¸c t¸c gi¶, so s¸nh
t¬ng ®ång lµ tõ mét ch©n lý ®· biÕt suy ra mét ch©n lý t¬ng tù cã chung mét
logic bªn trong. Cßn so s¸nh t¬ng ph¶n lµ ®èi chiÕu c¸c mÆt tr¸i ngîc nhau
®Ó lµm næi bËt vÊn ®Ò mµ m×nh muèn lµm s¸ng tá.
T¸c gi¶ B¶o QuyÕn trong cuèn: " RÌn luyÖn kü n¨ng lµm v¨n nghÞ luËn”
(NXB Gi¸o dôc, 2004) ®· quan niÖm so s¸nh nh mét thao t¸c tæ chøc nªn bµi
v¨n nghÞ luËn bªn c¹nh nh÷ng thao t¸c kh¸c nh ph©n tÝch vµ tæng hîp, gi¶i
thÝch, chøng minh, b×nh luËn... T¸c gi¶ quan niÖm so s¸nh lµ thao t¸c ®èi
chiÕu nh»m t×m ra c¸i chung vµ c¸i kh¸c biÖt gi÷a c¸c ®èi tîng, c¸c vÊn
®Ò...So s¸nh cßn gióp ta nhÊn m¹nh nÐt ®Æc s¾c, ®éc ®¸o trong ý kiÕn cña
m×nh.
C¸c t¸c gi¶ NguyÔn §¨ng M¹nh (Chñ biªn), §ç Ngäc Thèng, Lu §øc
H¹nh trong cuèn: " Muèn viÕt ®îc bµi v¨n hay" (NXb Gi¸o dôc, 2006) còng
®· tr×nh bµy sù kh¸c nhau gi÷a so s¸nh nh mét biÖn ph¸p tu tõ ®Ó t¹o ra h×nh
¶nh víi so s¸nh nh mét ph¬ng ph¸p, mét c¸ch thøc tr×nh bµy khi viÕt bµi
v¨n nghÞ luËn. Theo t¸c gi¶, trong qu¸ tr×nh lµm v¨n, nÕu gÆp nh÷ng vÊn ®Ò
ghi râ yªu cÇu so s¸nh th× kh«ng nãi lµm g×, ®iÒu ®¸ng lu ý lµ c¶ nh÷ng vÊn
®Ò kh«ng yªu cÇu so s¸nh, ngêi viÕt còng cã thÓ vËn dông so s¸nh nh mét
biÖn ph¸p " lîi h¹i" cã t¸c dông rÊt lín trong viÖc diÔn ®¹t nh»m lµm s¸ng tá
vÊn ®Ò mµ m×nh ®Þnh nghÞ luËn. BÊt k× ai, muèn cho bµi viÕt cña m×nh sinh
®éng, phong phó vµ cã søc thuyÕt phôc th× cÇn ph¶i sö dông thao t¸c nµy, bëi
nhiÒu khi chØ cÇn so s¸nh lµ ngêi viÕt cã thÓ lµm næi bËt ®îc vÊn ®Ò. Nhng
3
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
®Ó so s¸nh ®¹t hiÖu qu¶ ngêi viÕt cÇn ph¶i cã vèn tri thøc réng vµ lu«n cÇn
nhí so s¸nh ®Ó lµm næi bËt vÊn ®Ò mµ m×nh ®Þnh nghÞ luËn, tr¸nh lan man g©y
c¶m gi¸c khã chÞu cho ngêi ®äc. Nh÷ng so s¸nh ®¹t hiÖu qu¶ lµ nh÷ng so
s¸nh gióp ngêi ®äc c¶m thÊy tù nhiªn mµ vÊn ®Ò l¹i ®îc lµm s¸ng tá, næi bËt
®îc c¸c gãc c¹nh vµ mµu s¾c cña nã.
Qua sù thèng kª nh trªn ta thÊy cã rÊt Ýt c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ vÊn
®Ò so s¸nh. Tuy nhiªn nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ so s¸nh mµ chóng t«i
tËp hîp ®îc míi chØ lµ nh÷ng tµi liÖu ®Þnh híng, lµ ch×a khãa hÕt søc quý
b¸u ®Ó chóng t«i cã c¸i nh×n kh¸i qu¸t, ®óng ®¾n khi triÓn khai vµ hoµn thµnh
khãa luËn nµy.
3. Môc ®Ých, nhiÖm vô nghiªn cøu
3.1. Môc ®Ých nghiªn cøu
Th«ng qua viÖc tr×nh bµy nh÷ng tri thøc c¬ b¶n vÒ thao t¸c lËp luËn so
s¸nh, chóng t«i muèn vËn dông vµo viÖc tæ chøc d¹y häc néi dung nµy cho
häc sinh THPT ®Æc biÖt lµ häc sinh líp 11. Qua ®ã gãp phÇn gióp häc sinh cã
®ñ kiÕn thøc vµ tù tin khi sö dông thao t¸c lËp luËn so s¸nh còng nh vËn dông
kÕt hîp thao t¸c lËp luËn nµy víi c¸c thao t¸c lËp luËn kh¸c ®Ó t¹o lËp ®îc
nh÷ng v¨n b¶n nghÞ luËn ®¹t yªu cÇu cã gi¸ trÞ cao.
3.2. NhiÖm vô nghiªn cøu
§Ó ®¹t ®îc môc ®Ých nghiªn cøu cña ®Ò tµi, khãa luËn cã nh÷ng nhiÖm
vô chñ yÕu sau:
- Tr×nh bµy hÖ thèng nh÷ng kiÕn thøc vÒ thao t¸c lËp luËn so s¸nh.
- VËn dông nh÷ng tri thøc ®ã vµo viÖc thùc hiÖn d¹y häc " thao t¸c lËp
luËn so s¸nh" trong ch¬ng tr×nh Ng÷ V¨n 11.
- §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña viÖc vËn dông c¸c tri thøc ®ã vµo d¹y häc.
4
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
4. §èi tîng, ph¹m vi nghiªn cøu
4.1. §èi tîng nghiªn cøu
XuÊt ph¸t tõ néi dung cña ®Ò tµi, chóng t«i tËp trung nghiªn cøu thao t¸c
lËp luËn so s¸nh ®îc sö dông khi t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn.
4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu
T×m hiÓu nh÷ng kiÕn thøc chung vÒ thao t¸c lËp luËn so s¸nh vµ viÖc vËn
dông kÕt hîp thao t¸c lËp luËn nµy víi thao t¸c lËp luËn kh¸c nh thao t¸c lËp
luËn ph©n tÝch trong SGK Ng÷ V¨n 11.
5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
§Ó thùc hiÖn nhiÖm vô mµ ®Ò tµi ®Æt ra, chóng t«i sö dông c¸c ph¬ng
ph¸p nghiªn cøu sau:
- Ph¬ng ph¸p tæng hîp lý luËn vµ thùc tiÔn.
- Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch ng«n ng÷.
- Ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm s ph¹m.
6. §ãng gãp cña khãa luËn.
* VÒ mÆt lý luËn:
Khãa luËn tËp trung tr×nh bµy c¬ së lý luËn vÒ thao t¸c lËp luËn so s¸nh
ë c¸c ph¬ng diÖn kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm, vai trß, c¸ch thøc thùc hiÖn thao t¸c
lËp luËn so s¸nh trong v¨n b¶n nghÞ luËn.
* VÒ mÆt thùc tiÔn:
Khãa luËn nµy gãp mét phÇn vµo viÖc t×m ra nh÷ng híng d¹y häc néi
dung nµy ®¹t hiÖu qu¶,®ång thêi còng gióp cho häc sinh cã ®ñ kiÕn thøc vµ tù
tin khi sö dông thao t¸c lËp luËn so s¸nh còng nh vËn dông kÕt hîp thao t¸c
lËp luËn nµy víi c¸c thao t¸c lËp luËn kh¸c trong qu¸ tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n
nghÞ luËn.
7. Bè côc cña khãa luËn
Khãa luËn gåm cã c¸c phÇn sau:
5
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
- PhÇn më ®Çu.
- PhÇn néi dung:
Ch¬ng 1: Thao t¸c lËp luËn so s¸nh trong v¨n b¶n nghÞ luËn.
Ch¬ng 2: Thùc tr¹ng d¹y vµ häc thao t¸c lËp luËn so s¸nh.
Ch¬ng 3: Thùc nghiÖm.
- PhÇn kÕt luËn.
6
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
PHÇN 2: NéI DUNG
CH¦¥NG 1: THAO T¸C LËP LUËN SO S¸NH TRONG V¡N B¶N
NGHÞ LUËN
1.1. V¨n b¶n nghÞ luËn.
NghÞ luËn lµ mét d¹ng thøc giao tiÕp c¬ b¶n cña con ngêi. §ã lµ qu¸
tr×nh con ngêi dïng ng«n ng÷, lý lÏ, dÉn chøng ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng hiÓu biÕt
vÒ thÕ giíi kh¸ch quan. Còng v× thÕ nghÞ luËn lµ kiÓu v¨n b¶n cã vai trß quan
träng trong ®êi sèng con ngêi vµ nã phôc vô cho ®êi sèng con ngêi. XuÊt
ph¸t tõ tÇm quan träng cña kiÓu v¨n b¶n nµy ®èi víi ®êi sèng con ngêi, c¸c
nhµ nghiªn cøu ®· dµnh phÇn lín thêi gian cho viÖc t×m hiÓu kiÓu v¨n b¶n nµy.
VÒ b¶n chÊt, nghÞ luËn lµ kiÓu v¨n b¶n trong ®ã ngêi viÕt (ngêi nãi)
tr×nh bµy nh÷ng ý kiÕn cña m×nh b»ng c¸ch dïng lý luËn bao gåm c¶ lý lÏ vµ
dÉn chøng ®Ó lµm râ mét vÊn ®Ò thuéc vÒ ch©n lý, nh»m lµm cho ngêi ®äc
(ngêi nghe) hiÓu, tin, ®ång t×nh víi nh÷ng ý kiÕn cña m×nh vµ hµnh ®éng theo
nh÷ng ®iÒu mµ m×nh ®Ò xuÊt.
NÕu v¨n miªu t¶ lµ kiÓu v¨n b¶n ®îc dïng ®Ó m« t¶, kh¾c häa l¹i mét
h×nh ¶nh, kÓ chuyÖn ®îc dïng nh»m t¸i hiÖn con ngêi vµ cuéc sèng b»ng
ng«n ng÷ chñ yÕu lµ khªu gîi, t¸c ®éng vµo c¶m xóc, tëng tîng cña ngêi
®äc (ngêi nghe), th× nghÞ luËn l¹i thiªn vÒ viÖc tr×nh bµy c¸c ý kiÕn, c¸c lý
lÏ, dÉn chøng ®Ó bµn ®Þnh, nhËn xÐt nh»m lµm s¸ng tá mét vÊn ®Ò nµo ®ã vµ
qua ®ã t¸c ®éng vµo trÝ tuÖ, lý trÝ cña ngêi ®äc. V× thÕ, nghÞ luËn lµ kÕt qu¶
cña ho¹t ®éng t duy logic. Nãi kh¸c ®i nghÞ luËn lµ tªn gäi chung cho mét
thÓ lo¹i v¨n b¶n vËn dông c¸c h×nh thøc t duy logic nh kh¸i niÖm, ph¸n
®o¸n suy lý ®Ó x¸c ®Þnh b¶n chÊt sù viÖc, tr×nh bµy lý lÏ, ph©n biÖt ®óng sai vµ
tiÕn hµnh lµm s¸ng tá mét c¸ch khoa häc ®èi víi hiÖn thùc kh¸ch quan vµ quy
luËt b¶n chÊt cña sù vËt ®ã nh»m biÓu ®¹t t tëng, chñ tr¬ng, ý kiÕn, quan
7
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
®iÓm cña ngêi nãi (ngêi viÕt) ®èi víi vÊn ®Ò ®îc nghÞ luËn. §Ó chøng minh
cho ®iÒu nµy chóng ta xÐt ng÷ liÖu sau:
"V¨n Nguyªn Hång bao giê còng lÊp l¸nh sù sèng. Nh÷ng dßng ch÷ ®Çy
chi tiÕt cø cùa quËy, phËp phång. Mét thø v¨n b¸m riÕt lÊy cuéc ®êi, quÊn
quýt lÊy con ngêi. Ngêi ta thêng nãi nhµ th¬, nhµ v¨n cÇn cã ba yÕu tè
chñ quan ®ã lµ: tµi, trÝ vµ t©m. Cã c©y bót chØ m¹nh vÒ tµi, vÒ trÝ. §äc Nguyªn
Hång ta thÊy chøa ®ùng c¶ "tµi vµ t©m", nhÊt lµ "t©m" næi lªn hµng ®Çu. Mµ
“ch÷ t©m kia míi b»ng ba ch÷ tµi". ë nh÷ng nhµ v¨n ch©n chÝnh xa nay,
"t©m" bao giê còng lµ c¸i gèc, tµi vµ trÝ chØ lµ cµnh, lµ ngän. Nguyªn Hång
viÕt v¨n nh ®Æt lu«n c¸i t©m nãng hæi cña m×nh lªn trang s¸ch. NÕu cÇn nãi
thËt kh¸i qu¸t mét c¸i g× chung nhÊt cho mäi chñ ®Ò t¸c phÈm cña Nguyªn
Hång th× ®ã lµ lßng nh©n ®¹o, mét chñ nghÜa nh©n ®¹o bao giê còng thèng
thiÕt m·nh liÖt". ( Th¬ng tiÕc nhµ v¨n Nguyªn Hång) [8;114].
§o¹n v¨n trªn ®¸nh gi¸, nhËn xÐt vÒ vai trß, vÞ trÝ cña nhµ v¨n Nguyªn
Hång trong sù nghiÖp v¨n häc d©n téc, vÒ t tëng vµ gi¸ trÞ trong c¸c t¸c
phÈm cña «ng. ChØ mét ®o¹n v¨n ng¾n, ngêi viÕt ®· rÊt linh ho¹t khi nªu
nhËn xÐt tæng qu¸t, lêi ®¸nh gi¸ vÒ v¨n Nguyªn Hång nãi riªng vµ v¨n ch¬ng
nãi chung ngay ë c©u më ®Çu. Sau ®ã t¸c gi¶ dïng phÐp lo¹i suy ®Ó kh¼ng
®Þnh ®Æc ®iÓm v¨n ch¬ng Nguyªn Hång. §o¹n v¨n ®îc tr×nh bµy theo cÊu
tróc võa tæng - ph©n - hîp, võa lo¹i suy nhng c¸i hay cña ®o¹n v¨n chñ yÕu lµ
®a ra mét chuçi ph¸n ®o¸n s¾c s¶o diÔn ®¹t b»ng mét lo¹t c©u kh¼ng ®Þnh cã
gãc c¹nh. C¸ch tr×nh bµy nh trªn lµ mét h×nh thøc biÓu ®¹t cña v¨n b¶n nghÞ
luËn.
Nh vËy, nghÞ luËn lµ c«ng cô quan träng ®Ó con ngêi nhËn thøc vµ
ph¶n ¸nh thÕ giíi mét c¸ch khoa häc, v¹ch ra vµ chØ râ quy luËt b¶n chÊt cña
sù vËt kh¸ch quan. Tuy nhiªn, ®Ó viÕt ®îc mét bµi v¨n nghÞ luËn hay, võa
chinh phôc ®îc khèi ãc, võa chinh phôc ®îc tr¸i tim ngêi ®äc, võa ®¹t lý
8
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
thÊu t×nh, cã néi dung t tëng cao ®Ñp vµ cã t¸c dông t×nh c¶m m¹nh mÏ th×
ph¶i tïy thuéc vµo kh¶ n¨ng cña ngêi viÕt. Kh«ng c¶m ®éng sao ®îc khi
chóng ta ®äc nh÷ng dßng sau ®©y viÕt vÒ cuéc sèng thanh b¹ch, gi¶n dÞ cña
B¸c Hå:
" B÷a c¬m chØ cã vµi ba mãn rÊt gi¶n ®¬n, lóc ¨n B¸c kh«ng ®Ó r¬i v·i
mét h¹t c¬m, ¨n xong bao gi¬ c¸i b¸t còng s¹ch vµ thøc ¨n cßn l¹i ®îc s¾p
xÕp t¬m tÊt... C¸i nhµ sµn cña B¸c vÎn vÑn chØ cã vµi ba phßng".
(§øc tÝnh gi¶n dÞ cña B¸c Hå - Trêng Chinh).
ChØ b»ng nh÷ng tõ ng÷ méc m¹c, gi¶n dÞ, t¸c gi¶ Trêng Chinh ®· gióp
chóng ta c¶m nhËn ®Çy ®ñ cuéc sèng thanh ®¹m, liªm khiÕt cña mét vÞ Chñ
tÞch níc. Vµ còng qua ®ã chóng ta cµng c¶m thÊy kh©m phôc h¬n, kÝnh träng
h¬n ®èi víi B¸c Hå.
Nh vËy, trong v¨n nghÞ luËn, nÕu kh«ng cã t×nh, bµi viÕt thuÇn lý sÏ trë
nªn kh« khan, cøng nh¾c, tÊt nhiªn lµ Ýt thuyÕt phôc ngêi ®äc. Nhng nÕu bµi
viÕt thiªn qu¸ vÒ t×nh, mµ l¹i nhÑ vÒ lý, th× sÏ kh«ng ®ñ søc l«i cuèn vµ thuyÕt
ãc s¸ng suèt nhng còng rÊt cÇn cã tr¸i tim nång nhiÖt. Còng bëi thÕ, häc lµm
v¨n nghÞ luËn lµ mét c«ng viÖc, mét yªu cÇu rÊt quan träng cña viÖc häc v¨n
trong nhµ trêng. V¨n nghÞ luËn ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò t tëng vµ häc thuËt ®ßi
hái häc sinh ph¶i gi¶i quyÕt, tõ ®ã gióp cho c¸c em vËn dông tæng hîp c¸c tri
thøc ®· häc tõ tù nhiªn, x· héi, rÌn luyÖn kh¶ n¨ng diÔn ®¹t b»ng ng«n ng÷,
kh¶ n¨ng t duy logic khoa häc nghÜa lµ cã ph¬ng ph¸p t duy ®óng ®Ó cã
th¸i ®é ®óng tríc c¸c vÊn ®Ò x¶y ra trong cuéc sèng, tõ ®ã gãp phÇn tÝch cùc
vµo viÖc x©y dùng vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch häc sinh. Bëi thÕ, v¨n nghÞ luËn
ngµy cµng chiÕm mét vÞ trÝ, gi÷ mét vai trß quan träng trong ch¬ng tr×nh Ng÷
v¨n vµ trong ®êi sèng con ngêi.
1.2. C¸c thao t¸c lËp luËn trong v¨n b¶n nghÞ luËn
Khi t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn, mét trong nh÷ng ®Æc trng quan träng
nhÊt lµ tæ chøc lËp luËn. LËp luËn lµ yÕu tè quan trong t¹o nªn gi¸ trÞ cho bµi
9
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
v¨n nghÞ luËn. Bëi thÕ, ch¬ng tr×nh Ng÷ v¨n 11 tr×nh bµy mét chuçi bµi häc
vÒ c¸c thao t¸c lËp luËn nh thao t¸c lËp luËn ph©n tÝch, so s¸nh, b×nh luËn,
b¸c bá... Tríc khi t×m hiÓu vÒ thao t¸c lËp luËn so s¸nh chóng ta cÇn cã c¸i
nh×n kh¸i qu¸t vÒ c¸c thao t¸c lËp luËn kh¸c, cô thÓ nh sau:
1.2.1. Thao t¸c lËp luËn ph©n tÝch
Mçi sù viÖc, hiÖn tîng bao giê còng ®îc t¹o bëi nhiÒu yÕu tè. C¸c yÕu
tè nµy kh«ng tån t¹i ®éc lËp mµ cã mèi quan hÖ, t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau
trong mét chØnh thÓ thèng nhÊt. Trong qu¸ tr×nh nhËn thøc, viÖc chia nhá ®èi
tîng thµnh nhiÒu yÕu tè s©u chuçi, xem xÐt mét c¸ch kü cµng néi dung vµ
mèi quan hÖ bªn trong còng nh bªn ngoµi cña chóng gäi lµ ph©n tÝch. Cã
ph©n tÝch th× míi më réng ®îc vÊn ®Ò,vµ qua ®ã néi dung bµi v¨n nghÞ luËn
míi ®îc tr×nh bµy phong phó, s©u s¾c. Môc ®Ých cña ph©n tÝch lµ lµm râ ®Æc
®iÓm vÒ néi dung, h×nh thøc, cÊu tróc vµ c¸c mèi quan hÖ bªn ngoµi cña ®èi
tîng (sù vËt, hiÖn tîng). Khi ph©n tÝch, cÇn chia t¸ch ®èi tîng theo nh÷ng
tiªu chÝ, quan hÖ nhÊt ®Þnh (quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè t¹o nªn ®èi tîng, quan
hÖ nh©n qu¶, quan hÖ gi÷a ®èi tîng víi ®èi tîng liªn quan, quan hÖ gi÷a
ngêi ph©n tÝch vµ ®èi tîng ph©n tÝch...). Ph©n tÝch cÇn ®i s©u vµo tõng yÕu
tè, tõng khÝa c¹nh, song cÇn ®Æc biÖt lu ý ®Õn quan hÖ gi÷a chóng víi nhau
trong mét chØnh thÓ toµn vÑn, thèng nhÊt.
§Ó tiÕn hµnh ph©n tÝch, chóng ta ph¶i thùc hiÖn theo tr×nh tù sau:
- X¸c ®Þnh néi dung vÊn ®Ò hoÆc néi dung cña luËn ®iÓm cÇn ph©n tÝch.
- TiÕn hµnh x¸c ®Þnh c¸c khÝa c¹nh, c¸c bé phËn cña néi dung cÇn ph©n
tÝch.
- S¾p xÕp c¸c khÝa c¹nh, c¸c bé phËn ®ã theo mét tr×nh tù hîp lý.
- Tr×nh bµy tõng khÝa c¹nh, tõng bé phËn theo tr×nh ®é ®· s¾p xÕp. CÇn
lu ý tíi mèi quan hÖ gi÷a c¸c khÝa c¹nh ®Ó tõ ®ã lùa chän c¸c phÐp liªn kÕt
cho thÝch hîp víi néi dung cña chóng
10
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
- Dïng ng«n ng÷ ®Ó lËp luËn, cã thÓ tr×nh bµy b»ng c¸ch kÕt hîp víi c¸c
vÝ dô minh häa
- Cuèi cïng chèt l¹i vÊn ®Ò cÇn ph©n tÝch.
Tuy nhiªn, trong v¨n nghÞ luËn, viÖc ph©n tÝch vÊn ®Ò ph¶i ®îc tiÕn
hµnh theo nh÷ng nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh. §ã lµ:
+ Ph¶i ®¶m b¶o sù ph©n chia ph¶n ¸nh ®óng nhÊt tæ chøc cña ®èi tîng.
§Ó lµm ®îc ®iÒu nµy, chóng ta ph¶i ph©n xuÊt ®îc tõng khÝa c¹nh, tõng bé
phËn cña vÊn ®Ò vµ s¾p xÕp chóng theo mét tr×nh tù cô thÓ.
+ Ph¶i ®¸p øng tèt nhÊt cho môc ®Ých thùc hiÖn. Khi ph©n tÝch vÊn ®Ò,
chóng ta cÇn ph¶i c¨n cø vµo môc ®Ých ph©n tÝch vÊn ®Ò, ph¶i x¸c ®Þnh cô thÓ
ph©n tÝch vÊn ®Ò nh vËy ®Ó lµm g×. Tõ viÖc x¸c ®Þnh môc ®Ých ph©n tÝch nh
thÕ, chóng ta lùa chän c¸ch thøc ph©n chia vÊn ®Ò sao cho t¬ng øng víi môc
®Ých thùc hiÖn thao t¸c nµy.
+ Khi ph©n tÝch vÊn ®Ò, chóng ta ph¶i ph©n chia theo cïng mét c¬ së.
Th«ng thêng, chóng ta chän môc ®Ých ph©n tÝch ®Ó lµm c¬ së ph©n chia.
+ Ph¶i ph©n chia theo nguyªn t¾c cÊp bËc. Khi ph©n chia vÊn ®Ò chóng
ta cÇn ph¶i ph©n chia thµnh c¸c bé phËn lín, vµ sau ®ã l¹i tiÕp tôc chia thµnh
c¸c bé phËn nhá, kh«ng ®îc ph©n chia mét c¸ch nh¶y vät, thiÕu tÝnh hÖ
thèng.
Tãm l¹i, ph©n tÝch lµ thao t¸c ®îc thùc hiÖn nh»m t×m hiÓu mét mÆt néi
dung bao hµm trong mét ý kiÕn, mét nhËn ®Þnh, mét luËn ®iÓm nµo ®ã, ®ång
thêi chØ ra møc ®é chÝnh x¸c vµ gi¸ trÞ ®¹t ®îc cña chóng. Trong bµi v¨n nghÞ
luËn, ph©n tÝch lµ thao t¸c c¬ b¶n, ®îc thùc hiÖn nh»m gióp cho ngêi tiÕp
nhËn v¨n b¶n cã thÓ hiÓu râ tõng khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò bµn luËn.
1.2.2. Thao t¸c tæng hîp
Khi t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn, kÕt qu¶ cña sù ph©n tÝch míi chØ cho
phÐp hiÓu vÒ c¸c bé phËn riªng lÎ mµ cha hiÓu biÕt hoµn chØnh vÒ ®èi tîng.
11
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
Muèn nh×n nhËn ®èi tîng trong sù thèng nhÊt h÷u c¬ cña nã th× ngêi viÕt
ph¶i sö dông tíi thao t¸c lËp luËn tæng hîp.
NÕu ph©n tÝch lµ t¸ch nhá c¸c mÆt néi dung ®Ó t×m hiÓu th× tæng hîp lµ
thao t¸c ngîc l¹i víi thao t¸c ph©n tÝch. Tæng hîp cã nghÜa lµ gom l¹i nh÷ng
hiÓu biÕt vÒ tõng bé phËn tõng khÝa c¹nh l¹i thµnh mét sù hiÓu biÕt chung, ®Çy
®ñ, toµn bé ®èi tîng. Trong v¨n b¶n nghÞ luËn, thao t¸c nµy thêng ®îc thùc
hiÖn sau c¸c thao t¸c lËp luËn kh¸c nh ph©n tÝch, gi¶i thÝch, chøng minh... nã
lµ c¬ së gióp cho ngêi viÕt cã thÓ chèt l¹i vÊn ®Ò mét c¸ch chÝnh x¸c vµ khoa
häc.
Còng gièng nh ph©n tÝch, ®Ó thùc hiÖn thao t¸c tæng hîp chóng ta cÇn
tiÕn hµnh theo c¸c bíc sau:
- X¸c ®Þnh c¸c néi dung ®· ®îc tr×nh bµy tríc ®ã.
- X¸c ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a c¸c néi dung, c¸c bé phËn ®· tr×nh bµy.
- X¸c ®Þnh c¸c ®Æc ®iÓm, ®Æc trng, tÝnh chÊt c¬ b¶n cña c¸c vÊn ®Ò ®·
®îc tr×nh bµy tríc ®ã.
- Gép c¸c vÊn ®Ò ®ã l¹i theo tr×nh tù ®· ®îc triÓn khai tríc ®ã.
- Rót ra kÕt luËn hay nªu ra mét ch©n lý nµo ®ã.
- Cã thÓ dÉn sang mét néi dung míi hoÆc më réng vÊn ®Ò ®îc bµn
luËn.
§Ó cã thÓ tiÕn hµnh thao t¸c tæng hîp, chóng ta ph¶i tu©n thñ nhng
nguyªn t¾c sau:
+ ChØ tæng hîp c¸i chung, c¸i ®ång nhÊt trong tõng bé phËn. §iÒu nµy
chØ ®îc thùc hiÖn khi chóng ta x¸c ®Þnh néi dung cña tõng bé phËn.
+ ChØ tæng hîp theo tõng cÊp bËc. Nguyªn t¾c nµy gióp cho chóng ta cã
thÓ tæng hîp vÊn ®Ò mét c¸ch khoa häc, ®¶m b¶o phï hîp víi néi dung vµ ®Æc
®iÓm cña vÊn ®Ò ®îc bµn luËn.
Trong bµi v¨n nghÞ luËn, thao t¸c tæng hîp thêng ®îc thÓ hiÖn träng
mét hoÆc mét vµi c©u v¨n. Th«ng thêng ®ã lµ c¸ch ®Ó ngêi viÕt chèt l¹i vÊn
12
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
®Ò hoÆc lµ kÕt luËn cho mét néi dung nµo ®Êy. Nh vËy, tæng hîp lµ thao t¸c
cña t duy logic. Nhê cã tæng hîp mµ chóng ta míi cã thÓ ®i s©u vµo b¶n chÊt
cña sù vËt, ®èi tîng, vÊn ®Ò; vµ qua ®ã rót ra nh÷ng hiÓu biÕt s©u s¾c vµ toµn
diÖn h¬n vÒ toµn bé ®èi tîng, sù vËt, vÊn ®Ò ®ã nh mét chØnh thÓ thèng nhÊt.
Trong qu¸ tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn, ph©n tÝch vµ tæng hîp lµ hai
thao t¸c cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. Ph©n tÝch lµ thao t¸c gióp cho con
ngêi nhËn thøc vÊn ®Ò trong tõng biÓu hiÖn, tõng khÝa c¹nh cña chóng cßn
tæng hîp lµ thao t¸c gióp cho con ngêi cã thÓ bao qu¸t l¹i toµn bé vÊn ®Ò.
1.2.3. Thao t¸c gi¶i thÝch
Trong ®êi sèng hµng ngµy nhiÒu khi muèn cho ai ®ã hiÓu râ vÊn ®Ò
hoÆc hiÓu ®óng vÒ mét vÊn ®Ò nµo ®ã, con ngêi ph¶i t×m mäi c¸ch ®Ó lµm râ
vÊn ®Ò ®ã, néi dung ®ã. ViÖc lµm râ vÊn ®Ò nh vËy gäi lµ gi¶i thÝch. Gi¶i
thÝch lµ thao t¸c lµm cho ngêi kh¸c hiÓu râ, hiÓu ®óng, hiÓu ®Çy ®ñ mét vÊn
®Ò b»ng lý lÏ ( cã dÉn chøng hç trî). Trong lµm v¨n nghÞ luËn, gi¶i thÝch lµ
mét thao t¸c ®îc thùc hiÖn nh»m lý gi¶i hoÆc lµm râ vÊn ®Ò vµ qua ®ã ngêi
viÕt cã thÓ bµn luËn mét c¸ch cô thÓ, s©u s¾c néi dung cña vÊn ®Ò ®ã. Gi¶i
thÝch thêng lµ mét qu¸ tr×nh diÔn dÞch: §i tõ mét kh¸i niÖm, mét nhËn thøc
kh¸i qu¸t ®Õn nh÷ng c¸i cô thÓ, sèng ®éng, dÔ hiÓu h¬n. Theo qu¸ tr×nh, khi
thùc hiÖn thao t¸c gi¶i thÝch, chóng ta cÇn tiÕn hµnh theo c¸c bíc sau:
- X¸c ®Þnh néi dung vÊn ®Ò cÇn bµn luËn.
- T×m néi dung, c¸c bé phËn, c¸c tõ, c¸c ng÷ trong vÊn ®Ò ®îc tr×nh
bµy mét c¸ch cha râ rµng, cÇn ®îc gi¶i thÝch.
- TiÕn hµnh gi¶i thÝch b»ng c¸ch nªu ®Þnh nghÜa, nªu c¸c biÓu hiÖn, nªu
nguyªn nh©n, chØ ra c¸c mÆt lîi h¹i cña vÊn ®Ò cÇn gi¶i thÝch. Cã thÓ t×m c¸c
dÉn chøng hç trî, bæ sung cho c¸c c¸ch gi¶i thÝch. Sau ®ã ngêi viÕt cã thÓ
ph©n tÝch hoÆc tæng hîp, chøng minh hoÆc b×nh luËn néi dung cña vÊn ®Ò võa
gi¶i thÝch.
- Chèt l¹i vÊn ®Ò.
13
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
Nh vËy, trong bµi v¨n nghÞ luËn, gi¶i thÝch lµ thao t¸c cã thÓ ®îc thùc
hiÖn trong tõng c©u v¨n, hoÆc ®îc thùc hiÖn trong c¶ mét ®o¹n v¨n. C¨n cø
vµo chÝnh néi dung cña vÊn ®Ò mµ chóng ta thùc hiÖn thao t¸c nµy trong mét
c©u hoÆc tr×nh bµy chóng c¶ ®o¹n v¨n.
1.2.4. Thao t¸c chøng minh.
Chøng minh lµ mét thao t¸c lËp luËn. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña thao t¸c nµy
lµ ngêi viÕt dïng dÉn chøng vµ lý lÏ ®Ó minh chøng, x¸c nhËn, kh¼ng ®Þnh,
bªnh vùc mét c¸ch ch¾c ch¾n sù ®óng ®¾n cña mét ý kiÕn, mét nhËn ®Þnh, mét
vÊn ®Ò gi¶ ®Þnh ngêi ®äc ®· thõa nhËn hoÆc ®· thõa nhËn mét phÇn. Nhê cã
thao t¸c nµy mµ trong qu¸ tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn, ngêi viÕt míi cã
thÓ lµm râ sù ®óng sai, ph¶i tr¸i trong néi dung vÊn ®Ò vµ ®ã lµ c¸ch ®Ó ngêi
viÕt dÉn d¾t ngêi tiÕp nhËn t×m ®Õn mét ch©n lý.
Trong bµi v¨n nghÞ luËn, ®Ó chøng minh mét vÊn ®Ò, mét luËn ®iÓm,
chóng ta cã thÓ tiÕn hµnh theo c¸c bíc sau:
- X¸c ®Þnh râ vÊn ®Ò ( hoÆc luËn ®Ò ) cÇn ®îc chøng minh.
- Gi¶i thÝch ng¾n gän néi dung vÊn ®Ò cÇn chøng minh.
- Chøng minh vÊn ®Ò b»ng c¸ch:
+ T¸ch vÊn ®Ò thµnh tõng néi dung, tõng ph¬ng diÖn, tõng luËn ®iÓm
nhá.
+ §a ra hÖ thèng dÉn chøng ®Ó lµm râ c¸c biÓu hiÖn, c¸c ®Æc ®iÓm cña
luËn ®Ò.
+ Ph©n tÝch dÉn chøng.
+ Bµn luËn vÒ néi dung ®· ®îc lµm râ.
+ Chèt l¹i néi dung cña luËn ®iÓm vµ më réng sang néi dung cña luËn
®iÓm kh¸c vµ tiÕn hµnh theo tr×nh tù trªn.
Tuy nhiªn khi thùc hiÖn thao t¸c nµy cÇn lu ý:
14
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
- HÖ thèng dÉn chøng ph¶i s¸t thùc vµ phï hîp víi vÊn ®Ò, s¾p xÕp mét
c¸ch tr×nh tù hîp lý, tr¸nh h×nh thøc liÖt kª. DÉn chøng ph¶i ®îc dÉn d¾t,
ph©n tÝch, b×nh luËn.
- Lý lÏ ph¶i ®îc gi¶i thÝch, ph©n tÝch, b×nh luËn hoÆc tæng hîp mét
c¸ch râ rµng, dÔ hiÓu, lËp luËn ph¶i chÆt chÏ, ®ång thêi còng ph¶i biÕt kÕt hîp
c¶ lý lÏ vµ dÉn chøng t¹o søc thuyÕt phôc cho ngêi ®äc.
1.2.5. Thao t¸c lËp luËn b¸c bá
§©y lµ mét trong nh÷ng thao t¸c lËp luËn trong v¨n nghÞ luËn. Trong ®êi
sèng còng nh trong s¸ch b¸o, ta cã thÓ b¾t gÆp nh÷ng ý kiÕn sai lÇm, nh÷ng
lêi nãi, bµi viÕt lÖnh l¹c, thiÕu chÝnh x¸c ( tr¸i ngîc víi thùc tÕ, víi ®¹o lý
kh«ng phï hîp víi ch©n lý... hoÆc sö dông c¸ch lËp luËn kh«ng logic, ph¶n
khoa häc...). Tríc nh÷ng t×nh huèng Êy, ta thêng trao ®æi l¹i, tranh luËn ®Ó
phñ ®Þnh nh÷ng ý kiÕn sai tr¸i ®ã. XuÊt ph¸t thùc tÕ Êy, thao t¸c lËp luËn b¸c
bá ra ®êi. VËy, b¸c bá lµ thao t¸c lËp luËn dïng lý lÏ vµ chøng cø ®Ó g¹t bá,
ph¶n b¸c l¹i nh÷ng quan ®iÓm, ý kiÕn sai lÖnh hoÆc thiÕu chÝnh x¸c tõ ®ã nªu
ý kiÕn ®óng cña m×nh ®Ó thuyÕt phôc ngêi nghe ( ngêi ®äc). Trong v¨n nghÞ
luËn, ngêi viÕt cã thÓ b¸c bá mét luËn ®iÓm, luËn cø hoÆc c¸ch lËp luËn nªu
t¸c h¹i, chØ ra nguyªn nh©n hoÆc ph©n tÝch nh÷ng khÝa c¹nh sai lÖnh, thiÕu
chÝnh x¸c... cña luËn ®iÓm, luËn cø, lËp luËn Êy. Khi b¸c bá, ngêi viÕt cÇn tá
th¸i ®é kh¸ch quan, ®óng mùc.
1.2.6. Thao t¸c b×nh luËn
B×nh luËn lµ mét thao t¸c lËp luËn quan träng, kh«ng thÓ thiÕu trong
v¨n b¶n nghÞ luËn. Trong qu¸ tr×nh tr×nh bµy vÊn ®Ò ®Ó thÓ hiÖn suy nghÜ, th¸i
®é, quan ®iÓm cña m×nh ®èi víi vÊn ®Ò nghÞ luËn, ngêi viÕt ph¶i dïng ng«n
ng÷, lý lÏ, dÉn chøng ®Ó nhËn xÐt, tá th¸i ®é, quan ®iÓm cña b¶n th©n. ViÖc
dïng ng«n ng÷ lý lÏ ®Ó thÓ hiÖn suy nghÜ, th¸i ®é, quan ®iÓm nh vËy ®îc
gäi lµ b×nh luËn. Nh vËy b×nh luËn lµ c¸ch ngêi viÕt dïng ng«n ng÷, lý lÏ,
lËp luËn ®Ó bµn luËn, ®¸nh gi¸ vµ phª b×nh, nhËn xÐt, tá th¸i ®é cña b¶n th©n
15
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
vÒ mét sù kiÖn, mét vÊn ®Ò nµo ®ã vµ qua ®ã ®i ®Õn nh÷ng nhËn ®Þnh, nh÷ng
kÕt luËn ®óng ®¾n, s©u s¾c, ®ång thêi th«ng qua viÖc b×nh luËn ngêi viÕt cã
thÓ thÓ hiÖn t tëng, t×nh c¶m, quan ®iÓm cña m×nh vÒ vÊn ®Ò ®ã. Khi thùc
hiÖn thao t¸c b×nh luËn, chóng ta ph¶i tu©n thñ theo c¸c bíc:
- X¸c ®Þnh néi dung cÇn b×nh luËn ( luËn ®iÓm ).
- Lµm s¸ng tá ý nghÜa vÊn ®Ò cÇn b×nh luËn th«ng qua ph©n tÝch, chøng
minh hoÆc gi¶i thÝch.
- Dïng lý lÏ vµ dÉn chøng ®Ó chØ ra tÝnh ®óng sai, tÝnh ch©n lý cña vÊn
®Ò t¹o ra c¬ së cho viÖc ®¸nh gi¸, nhËn xÐt vÊn ®Ò.
- Dïng lý lÏ, lËp luËn ng«n ng÷ ®Ó bµn, ®Ó b×nh vµ ®¸nh gi¸ néi dung vÊn
®Ò.
CÇn chó ý, trong qu¸ tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n nghÞ luËn, chóng ta cÇn ph¶i
biÕt sö dông kÕt hîp c¸c thao t¸c lËp luËn mét c¸ch linh ho¹t, mÒm dÎo, tr¸nh
kh« cøng qua ®ã lµm næi bËt vÊn ®Ò nghÞ luËn.
1.3. Thao t¸c lËp luËn so s¸nh trong v¨n b¶n nghÞ luËn
1.3.1. Kh¸i niÖm thao t¸c lËp luËn so s¸nh.
So s¸nh lµ mét thao t¸c lËp luËn ®îc sö dông bªn c¹nh nh÷ng thao t¸c
lËp luËn kh¸c nh thao t¸c lËp luËn ph©n tÝch, b¸c bá, b×nh luËn... So s¸nh lµ
mét thao t¸c lËp luËn ®îc dïng ®Ó t×m ra ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau gi÷a c¸c
®èi tîng vµ qua sù so s¸nh Êy mµ gióp con ngêi nhËn thÊy râ ®Æc ®iÓm, vai
trß, gi¸ trÞ cña vÊn ®Ò ®îc bµn luËn. Nh vËy, so s¸nh ®ßi hái chóng ta ph¶i
vËn dông tèi ®a n¨ng lùc t duy, ngêi viÕt cÇn ph¶i cã ph«ng kiÕn thøc lín ®Ó
t×m ra ®èi tîng so s¸nh tõ ®ã míi lµm næi bËt ®îc vÊn ®Ò mµ m×nh nghÞ
luËn. Khi tiÕn hµnh so s¸nh ngêi viÕt ph¶i cã c¸nh so s¸nh linh ho¹t, mÒm
dÎo, nÕu kh«ng cÈn thËn sÏ r¬i vµo t×nh tr¹ng so s¸nh c¸c yÕu tè kh«ng t¬ng
®ång, dÉn tíi sai lÖnh, lÇm l¹c. Ta cã thÓ t×m hiÓu thao t¸c lËp luËn so s¸nh
th«ng qua ng÷ liÖu sau:
16
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
Trong bµi " Mét ph¬ng diÖn cña thiªn tµi NguyÔn Du: Tõ H¶i ", t¸c gi¶
Hoµi Thanh ®· viÕt:
"Thanh T©m Tµi Nh©n nãi ®Õn Tõ H¶i trªn bèn m¬i trang giÊy,
NguyÔn Du chØ nãi trong mÊy trang, mêi phÇn bá ®i t¸m. Tuy thÕ, trong
NguyÔn Du cã nh÷ng ®iÒu kiÖn trong Thanh T©m Tµi Nh©n kh«ng cã. Nh÷ng
®iÒu cã thÓ gîi h×nh ¶nh mét vÞ anh hïng. Tõ H¶i cïng ë víi KiÒu n¨m th¸ng
råi tõ biÖt KiÒu mµ ®i, Thanh T©m Tµi Nh©n chØ nãi cã vËy, nhng NguyÔn Du
th× nãi kü h¬n:
"Nöa n¨m h¬ng löa ®¬ng nång,
Trîng phu tho¸t ®· ®éng lßng bèn ph¬ng"
" Trîng phu tho¸t ®· ®éng lßng bèn ph¬ng", con ngêi nµy qu¶
kh«ng ph¶i lµ ngêi cña mét nhµ, mét hä, mét xãm hay mét lµng. Con ngêi
nµy lµ cña trêi ®Êt, cña bèn ph¬ng. Mét ngêi nh thÕ lóc ra ®i ¾t còng
kh«ng thÓ ®i mét c¸ch tÇm thêng nh Thanh T©m Tµi Nh©n tëng. Ta h·y
xem NguyÔn Du t¶ lóc Tõ H¶i ra ®i.
Tr«ng vêi trêi biÓn mªnh mang,
Thanh g¬m yªn ngùa lªn ®êng th¼ng rong
VÒ sau, khi Tõ H¶i ®¾c chÝ, KiÒu nh¾c l¹i chuyÖn oan khuÊt ngµy tríc,
Tõ H¶i cña Thanh T©m Tµi Nh©n nãi: " Cã khã g× viÖc Êy. §Ó ta ®iÓm n¨m
ngµn qu©n quÐt s¹ch ®Êt L©m Trung tr¶ thï cho phu nh©n ". NguyÔn Du
kh«ng nãi l¹i c©u nãi nµy mµ t¶ c¸i giËn cña Tõ H¶i:
Tõ c«ng nghe nãi thñy chung
BÊt b×nh næi trËn ®ïng ®ïng sÊm vang
NÕu ta nghÜ r»ng lêi th¬ cña NguyÔn Du thêng rÊt dÞu dµng rÊt uyÓn
chuyÓn, thêng cã nh÷ng c©u:
Díi cÇu níc ch¶y trong veo
Bªn cÇu t¬ liÔu bãng chiÒu thít tha.
17
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
th× h¼n ta ph¶i ng¹c nhiªn v× c©u nµy tùa hå nh th« lç. Nhng mét ngêi phi
thêng nh Tõ H¶i kh«ng thÓ trong lóc giËn d÷ nÐm mét c¸i chÐn, mét c¸i b¸t,
hay ®Ëp bµn, ®Ëp ghÕ nh c¸i bän tÇm thêng lµ chóng ta ®îc. Tõ H¶i mµ
giËn d÷ h¼n ph¶i kinh khñng nh trêi ®ang lÆng lÏ bæng næi d«ng tè, sÊm sÐt:
Tõ c«ng nghe nãi thñy chung
BÊt b×nh næi trËn ®ïng ®ïng sÊm vang
Tuy nhiªn cã nh÷ng ®o¹n NguyÔn Du kh«ng thªm, kh«ng bít, chØ lÊy l¹i
ý cña Thanh T©m Tµi Nh©n. Nhng NguyÔn Du nãi víi mét giäng tha thiÕt,
h¨ng h¸i, lêi v¨n th× v« cïng h©n hoan nªn ®· thay ®æi c¶ ý nghÜa cña c©u
v¨n:
Qu©n trung g¬m lín gi¸o dµi
VÖ trong thÞ lËp cã ngoµi song phi
S½n sµng tÒ chØnh uy nghi
B¸c ®ång chËt ®Êt tinh kú rîp s©n
Thanh T©m Tµi Nh©n ®¹i kh¸i còng nãi thÕ nhng Thanh T©m Tµi
Nh©n kh«ng cã c¸i giäng ®Ëm ®µ vµ tùa hå nh sung síng ®ã.
Mét vÝ dô n÷a: Ca tông uy vâ cña Tõ H¶i, Thanh T©m Tµi Nh©n viÕt: "
Kh«ng qu¸ ba ngµy, Tõ H¶i ph¸ mét th«i ®îc n¨m huyÖn: " Ph¸ ®îc n¨m
huyÖn th× cßn ra g×!" NguyÔn Du chØ bá vµi ch÷ vµ ®æi c¸ch ®Æt c©u:
§ßi c¬n giã quÐt ma sa,
HuyÖn thµnh ®¹p ®æ n¨m tßa câi Nam.
vÉn chõng Êy ý mµ lêi v¨n m¹nh mÏ vµ kho¸i tr¸ biÕt chõng nµo! C¶ ®o¹n v¨n
liÒn ®ã trong " §o¹n trêng T©n Thanh " ®Òu m¹nh mÏ v« cïng:
Thõa c¬ tróc trÎ ngãi tan
B×nh uy tõ Êy sÊm ran trong ngoµi
TriÒu ®×nh riªng mét gãc trêi,
Gåm hai v¨n vâ, r¹ch ®«i s¬n hµ.
18
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
Khi Hå T«n HiÕn sai ngêi ®Õn thuyÕt hµng, Tõ H¶i lìng lù kh«ng
muèn hµng, nçi ph©n v©n cña Tõ H¶i, Thanh T©m Tµi Nh©n t¶ trong bèn
trang giÊy. NguyÔn Du lÊy ý cña Thanh T©m Tµi Nh©n thu l¹i trong mÊy c©u
mµ thùc sù lµ r¾n rái, thùc lµ ngang tµng:
Mét tay g©y dùng c¬ ®å,
BÊy l©u bÓ Së s«ng Ng« tung hoµnh
Bã th©n vÒ víi triÒu ®×nh,
Hµng thÇn l¬ l¸o phÇn m×nh ra ®©u?
¸o xiªm buéc trãi lÊy nhau,
Vµo luån ra cói c«ng hÇu mµ chi?
Sao b»ng riªng mét biªn thïy,
Søc nµy ®· dÔ lµm g× ®îc nhau!
Chäc trêi quÊy níc mÆc dÇu,
Däc ngang nµo biÕt trªn ®Çu cã ai!
Ai cã ngê trong thÓ th¬ lôc b¸t lµ lèi th¬ ªm ®Òm, buån buån l¹i cã
nh÷ng c©u hïng tr¸ng nh vËy. NhÊt lµ c©u:
Sao b»ng riªng mét biªn thïy,
Søc nµy ®· dÔ lµm g× ®îc nhau!
thùc tá râ mét lßng tù tin phi thêng.
Nãi tãm l¹i, hoÆc bá bít nh÷ng ®o¹n v« Ých, hoÆc thªm vµo mét hai chi
tiÕt, hoÆc chØ lÊy l¹i ý cña Thanh T©m Tµi Nh©n, NguyÔn Du ®· thùc hiÖn
®îc mét c¸ch hoµn toµn c¸i méng cña Thanh T©m Tµi Nh©n, c¸i méng biÕn
Tõ H¶i thµnh mét bËc anh hïng xuÊt chóng.
(theo tuyÓn tËp Hoµi Thanh, T.1, NXB v¨n häc, Hµ Néi, 1982 )
Trong v¨n b¶n trªn t¸c gi¶ tËp trung lµm râ luËn ®iÓm: H×nh tîng ngêi
anh hïng Tõ H¶i lµ sù thÓ hiÖn mét ph¬ng diÖn nghÖ thuËt cña thiªn tµi NguyÔn
Du.
19
Sinh viªn thùc hiÖn: §INH THÞ T¦¥I
§Ó lµm râ luËn ®iÓm ®ã Hoµi Thanh ®· sö dông thao t¸c lËp luËn so
s¸nh. T¸c gi¶ ®· so s¸nh h×nh tîng Tõ H¶i cña NguyÔn Du trong “TruyÖn
KiÒu” víi h×nh tîng Tõ H¶i cña Thanh T©m Tµi Nh©n trong “Kim V©n KiÒu
TruyÖn” víi môc ®Ých lµm râ: NguyÔn Du ®· thùc hiÖn ®îc mét c¸ch toµn
vÑn c¸i méng mµ Thanh T©m Tµi Nh©n kh«ng thùc hiÖn ®îc hoµn toµn - c¸i
méng biÕn Tõ H¶i thµnh mét bËc anh hïng xuÊt chóng.
Hoµi Thanh ®· lËp luËn b»ng viÖc chän c¸ch so s¸nh ®Ó lµm næi bËt
thiªn tµi nghÖ thuËt cña NguyÔn Du, so s¸nh th«ng qua c¸c luËn cø:
" C¸i méng biÕn Tõ H¶i thµnh mét bËc anh hïng xuÊt chóng ", ph¶i ®Õn
NguyÔn Du míi "Thùc hiÖn ®îc mét c¸ch hoµn h¶o ". ThÕ mµ NguyÔn Du
kh«ng nh÷ng kh«ng cÇn t¨ng sè lîng mµ cßn bá ®i t¸m phÇn mêi nh÷ng g×
mµ Thanh T©m Tµi Nh©n ®· nãi. Ngêi ®äc dÔ dµng thÊy ®îc ph¶i lµ mét
bËc thiªn tµi míi cã thÓ lµm ®îc ®iÒu ®ã.
So víi Thanh T©m Tµi Nh©n, NguyÔn Du còng kh«ng söa ch÷a qu¸
nhiÒu néi dung mµ chØ thªm mét hai chi tiÕt, hoÆc gi÷ nguyªn ý, chØ ®æi lêi
v¨n cho thiÕt tha, h¨ng h¸i thªm lªn, hoÆc bá bít nh÷ng ®o¹n rêm rµ v« Ých.
VËy mµ h×nh tîng Tõ H¶i lu«n sèng m·i trong lßng b¹n ®äc. §Êy lµ viÖc chØ
bËc thiªn tµi míi cã thÓ lµm ®îc.
Nh vËy, thao t¸c lËp luËn so s¸nh ®îc sö dông hîp lý t¹o nªn tÝnh chÆt
chÏ, râ rµng cho bµi viÕt. H¬n n÷a, còng nhê cã so s¸nh ta míi c¶m nhËn s©u
s¾c vÎ ®Ñp cña ngêi anh hïng Tõ H¶i cña NguyÔn Du trong “TruyÖn KiÒu”,
trong c¸i nh×n ®èi s¸nh víi Tõ H¶i cña Thanh T©m Tµi Nh©n trong “Kim V©n
KiÒu truyÖn”. Tõ ®ã, thÊy ®îc tµi n¨ng nghÖ thuËt bËc thÇy trong viÖc miªu
t¶ nh©n vËt cña thiªn tµi NguyÔn Du.
Khi tiÕn hµnh so s¸nh, néi dung so s¸nh ph¶i ®îc tr×nh bµy mét c¸ch
kh¸ch quan, th¸i ®é ®¸nh gi¸ ph¶i c«ng b»ng, tr¸nh tïy tiÖn. Cã nh thÕ viÖc
so s¸nh ®Ó lµm næi bËt luËn ®iÓm mµ m×nh nghÞ luËn míi cã søc thuyÕt phôc ngêi
®äc.
20
- Xem thêm -