Tài liệu Dạy học bài phong cách ngôn ngữ chính luận trong sách giáo khoa ngữ văn theo hướng tích cực

Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn MỎ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1 Ở nước ta, những năm gần đây, nền giáo dục đã được Đảng và Nhà nước đặc biệt quan tâm, đầu tư phát triển. Tuy nhiên, so với các nước trong khu vực và trên thế giới, sự nghiệp giáo dục của nước ta vẫn nằm trong tình trạng trì trệ và lạc hậu. Đe đáp úng được các yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa; tiến đến một nền kinh tế tri thức toàn cầu hóa với một sự cạnh tranh quyết liệt , vươn lên sánh vai với các cường quốc năm châu, Đảng và Nhà nước ta đã tiến hành nhiều chính sách đổi mới giáo dục, trong đó có đổi mới phương pháp dạy học. Định hướng đổi mới phương pháp dạy và học đã được xây dựng trong Nghị quyết Trung ương 4 khóa VII (01/ 1993); Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII (12/1996); được thể chế hoá trong Luật Giáo dục (12/1998); được cụ thể hóa trong các chỉ thị của Bộ Giáo dục và đào tạo. Nghị quyết Trung ương 4 khóa VII (01/1993) đã nêu: "Đổi mới phương pháp dạy học ở tất cả các cấp học, bậc học, kết hợp học với hành, học tập và sản xuất, thực nghiệm và nghiên cứu khoa học gắn với nhà trường, với xã hội, áp dụng phương pháp giảo dục hiện đại đế bồi dưỡng cho học sinh năng lực tư duy, sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề Chỉ thị số 14 (4/1994) của Bộ Giáo dục và đào tạo; Luật Giáo dục (12/1998), điều 24.2 cũng đã chỉ rõ: “Phương pháp giảo dục phô thông phải phát huy tỉnh tích cực, tự giác, chủ động, sảng tạo của học sinh; phù họp với từng đặc điêm lóp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng, vận dụng kiến thức vào thực tiên, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thủ học tập cho học sinh, tận dụng được công nghệ mới nhất, khắc phục lối dạy truyền thống truyền thụ một chiều, truyền thụ các kiến thức có săn... ” Từ định hướng đổi mới phương pháp dạy học nêu trên, chúng ta đã nhận thấy trong dạy học cần phải chú ý phát huy tính tích cực, chủ động, tự giác, sáng tạo của HS. 1 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn 1.2 Hiện nay, cùng với việc đổi mới chương trình, SGK cũng đã được biên soạn lại. Phân môn Tiếng Việt được tích họp với Văn và Làm văn và trở thành môn học có tên gọi là Ngữ văn. Chính vì vậy, các phong cách chức năng ngôn ngữ đã được chú trọng hơn. Trong các phong cách chức năng ngôn ngữ thì phong cách ngôn ngữ chính luận là một trong những phong cách chức năng ngôn ngữ quan trọng được đưa vào giảng dạy trong chương trình Ngữ văn lớp 11. 1.3 Nhìn chung, các bài phong cách chức năng ngôn ngữ được soạn trong chương trình Ngữ văn THPT thường mang tính chất khô khan, khó tiếp cận đối với học sinh. Và thường khi dạy những bài học này, học sinh không mấy hứng thú. Hơn nữa, trong thực tế, một số GV khi dạy bài “Phong cách ngôn ngữ chỉnh luận ” nói riêng và các phong cách chức năng ngôn ngữ nói chung chỉ chú ý đến kiến thức chuyên môn, dạy cho đủ bài, đủ tiết mà không hề chú ý đến việc vận dụng phối kết họp các phương pháp dạy học để phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. Vì vậy, chất lượng dạy và học chưa thực sự đạt được mục tiêu đề ra. 1.4 Bản thân là một sinh viên sư phạm chuẩn bị ra trường, tôi nhận thấy được vai trò, tầm quan trọng của việc vận dụng quan điểm dạy học theo hướng tích cực vào dạy từng bài phong cách chức năng ngôn ngữ trong chương trình SGK Ngữ văn THPT. Dạy học theo quan điểm tích cực luôn lấy học sinh làm trung tâm. Nó có nhiều ưu điểm và mang lại hiệu quả cao trong hoạt động dạy và học. Từ những lí do nêu trên, chúng tôi lựa chọn đề tài “Dạy học bài phong cách ngôn ngữ chính luận trong SGK Ngữ' văn 11 theo hướng tích cực” với mục đích góp một phần nhỏ của mình vào quá trình đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao 2 Khoả luận tắt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn chất lượng dạy và học bài “Phong cách ngôn ngữ chính luận ” nói riêng và các bài phong cách chức năng ngôn ngữ nói chung. 2. Lịch sử vấn đề 2.1 Những công trình và tài liệu nghiên cứu đề cập đến vấn để phát huy tỉnh tích cực, chủ động của người học Có thể nói, vấn đề phát huy tính tích cực, chủ động của người học trong dạy học đã được đề cập đến từ rất lâu trong lịch sử. Hiện nay, vấn đề này được rất nhiều người ở trong nước và trên thế giới quan tâm, nghiên cứu. Ở nước ta, từ những năm 60 của thế kỉ XX, vấn đề phát huy tính tích cực, chủ động của người học trong dạy học đã được đặt ra trong ngành giáo dục. Hiện nay, vấn đề này ngày càng được nhiều người quan tâm và nó đã trở thành một trong nhũng yếu tố quan trọng góp phần vào sự nghiệp đổi mới nền giáo dục nước nhà. Dưới đây, chúng tôi xin được giới thiệu sơ lược một số công trình, tài liệu nghiên cứu tiêu biểu có đề cập đến vấn đề nói trên. Trong cuốn “Phương pháp dạy học tích cực lấy người học làm trung tâm ”, tác giả Nguyễn Kì đã đưa ra những vấn đề lí luận chung nhất về phương pháp dạy học theo hướng tích cực. Trong đó tác giả đã nêu ra bốn đặc trưng cơ bản về phương pháp dạy học theo hướng tích cực; giới thiệu nhũng thành tựu của thế giới về hoạt động học của HS, hoạt động dạy của GV, mối quan hệ giữa hoạt động dạy và học; đưa ra phương hướng, điều kiện để lựa chọn những phương pháp dạy học thích hợp. Cũng trong cuốn sách này, tác giả giới thiệu cho người đọc biết về một số mô hình dạy học tích cực và một số mẫu giáo án của nhiều môn học khác nhau. Trong cuốn “Bàn về dạy học lay người học làm trung tâm”, tác giả Trần Bá Hoành đã đưa ra một số vấn đề như: bản chất của dạy học theo hướng tích cực; mục tiêu, nội dung, phương pháp dạy học, hình thức dạy học và cách đánh giá trong dạy 3 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn học theo hướng tích cực. Trong cuốn “Đối mới phương pháp tích cực hóa hoạt động của học sinh ” của tác giả Lê A có đoạn: “Tư tưởng dạy học lấy người học làm trung tâm cần được hiếu như một quan điếm, một cách tiếp cận quả trình dạy học. Quan điếm dạy học lấy người học làm trung tâm không có nghĩa là chủng ta bỏ đi những phương pháp dạy học truyền thống mà chủng ta cần phát triến nó, vận dụng nó” [ .. .37]. Trên tạp chí nghiên cứu Giáo dục số tháng 8 năm 1995 có bài viết “Bàn về phương pháp giảo dục tích cực ” của Giáo sư Phạm Viết Vượng đề cập đến quan điểm dạy học lấy người học làm trung tâm. Ông nhấn mạnh rằng: “phải lấy người học làm trung tâm như một quan điêm giáo dục đào tạo, cốt lõi của nỏ là vì học sinh, bởi học sinh ”[ .. .20]. Trên tạp chí Giáo dục số 223 tháng 10 năm 2009, tác giả Nguyễn Thành Kỉnh với bài viêt “Đoi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa người học ” đã chỉ ra những vấn đề về tính tích cực hóa người học và quá trình học tập. Cũng trong bài viết này, tác giả đã đề ra những biện pháp đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa của người học theo những nguyên tắc: tương tác; tham gia và hợp tác; tính vấn đề của dạy học và các tình huống dạy học. Trên tạp chí Dạy và học ngày nay số 4 năm 2010, tác giả Nguyễn Châu có bài viết “Phương pháp dạy học “lấy giáo viền làm trung tâm ” và phương pháp dạy học “lấy học sinh làm trung tâm Trong bài viết này, tác giả đã nêu lên những nét khác biệt cơ bản giữa phương pháp dạy học lấy HS làm trung tâm và phương pháp dạy học lấy GV làm trung tâm; đồng thời tác giả cũng đưa ra yêu cầu phải chuyến đối một cách hợp lí từ dạy học lấy GV làm trung tâm sang lấy HS làm trung tâm. Trên tạp chí Giáo dục số 237 (tháng 5 năm 2010), tác giả Nguyễn Gia cầu có bài viết “Bồi dưỡng cho HS tính tích cực, chủ động trong quá trình tự học Văn Trong bài viết này, tác giả đã chỉ ra một số tiền đề lí luận về tính tích cực trong quá trình tự học của HS; 4 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn những nguyên nhân dẫn đến tình trạng chán học Văn của HS và nêu ra những biện pháp để bồi dưỡng tính tích cực, chủ động cho HS trong quá trình tự học Văn. Ngoài ra còn có một số công trình, tài liệu nghiên cứu khác nữa có để cập đến vấn đề dạy học theo hướng tích cực. Nhưng nhìn chung đó chỉ là nhưng vấn đề lí thuyết chung chung, chứ chưa thật sự đi sâu vào những phương pháp dạy học ứng với từng bài học cụ thể để phát huy tính tích cực, chủ động của người học. 2,2 Sách giảo trình “Phương pháp dạy học tiếng Việt”, SGK và SGV Ngữ văn 11 (tập 2) Trong cuốn giáo trình “Phương pháp dạy học tiếng Việt” ở phần “Các nguyên tắc và phương pháp dạy tiếng Việt ”, tác giả Lê A đã đưa ra các nguyên tắc dạy tiếng Việt và những phương pháp, thủ pháp được sử dụng trong dạy học tiếng Việt. Đây sẽ là cơ sở để chúng tôi lựa chọn những phương pháp, thủ pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của HS. Trong SGK Ngữ văn 11 (tập 2), bài “Phong cách ngôn ngữ chỉnh luận” được dạy trong hai tiết. Mỗi một tiết đều được soạn thành hai phần lí thuyết và thực hành đan xen nhau. Việc biên soạn như vậy một mặt để tăng cường tính tự giác, sáng tạo của học sinh; mặt khác nhằm nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện thế hệ trẻ, đáp ứng yêu cầu phát triển nguồn nhân lực phục vụ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Trong SGV Ngữ văn 11 (tập 2), phần phương pháp dạy học bài “Phong cách ngôn ngữ chỉnh luận ” được định hướng như sau: “GV kết họp cách trình bày vừa diễn giảng vừa đàm thoại và hướng dân HS trả lời các câu hỏi đã chuân bị trước Mặc dù đây chỉ là phần định hướng chung chung nhưng phần nào giúp chúng tôi lựa chọn được những phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của HS. Nhìn chung những công trình nghiên cứu hay những bài viết nói trên phần nào đã đề cập đến vấn đề phát huy tính tích cực, chủ động của người học. Tuy nhiên, việc nghiên 5 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn cứu, tìm hiểu cụ thể cách tổ chức dạy học bài Phong cách ngôn ngữ chính luận trong SGK Ngữ vãn 11 theo hướng tích cực lại chưa được quan tâm, chú ý nhiều. Chính vì vậy, chúng tôi nhận thấy cần thiết đi sâu nghiên cứu đề tài: “Dạy học bài “Phong cách ngôn ngữ chính luận ” trong SGK Ngữ vãn 11 theo hướng tích cực 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu đề tài này, người viết nhằm hai mục đích sau: - Tìm ra hướng đi mới cho việc tổ chức hoạt động dạy và học bài “Phong cách ngôn ngữ chính ỉuận ” đáp ứng nhu cầu đổi mới của xã hội, phù họp với thực tiễn đất nước. - Vận dụng các phương pháp phát huy tính tích cực của HS để nâng cao chất lượng dạy và học bài “Phong cách ngôn ngữ chỉnh luận ” nói riêng và các bài phong cách chức năng ngôn ngữ nói chung. 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Đe đạt được mục đích nghiên cứu, cần phải hoàn thành những nhiệm vụ sau: + Hệ thống hóa các tài liệu có liên quan đến đề tài cần nghiên cứu. Trên cơ sở đó, kế thừa những thành tựu của các tài liệu để vận dụng và giải quyết đề tài một cách hợp lí. + Cần xác định được cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài. + Vận dụng các phương pháp dạy học theo hướng tích cực vào dạy học bài “Phong cách ngôn ngữ chính luận + Tiến hành thực nghiệm bằng việc thiết kế giáo án và rút ra kết luận chung. 4. Đối tưọng, phạm vi nghiên cửu 4.1 Đối tượng nghiên cứu Xuất phát từ nội dung của đề tài, người viết tập trung nghiên cứu những vấn đề lí luận về phương pháp dạy học theo hướng tích cực của học sinh trong dạy học bài “Phong 6 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn cách ngôn ngữ chính ỉuận Trên cơ sở đó, vận dụng những phương pháp ấy vào thực tế giảng dạy bài “Phong cách ngôn ngữ chính luận ” trong chương trình Ngữ văn lớp 11. 4.2 Phạm vi nghiên cứu Trong phạm vi cho phép của đề tài, chúng tôi chỉ nghiên cứu việc dạy học bài “Phong cách ngôn ngữ chính luận ” trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 11 theo hướng tích cực. 5. Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi lựa chọn sử dụng những phương pháp sau: 5.1 Phương pháp thống kê Sử dụng phương pháp này nhằm đế phân loại, phân tích kết quả khảo sát thực trạng HS trước khi tiến hành thực nghiệm, phân tích kết quả thực nghiệm. 5.2Phương pháp hệ thống hóa Sử dụng phương pháp này nhằm hệ thống hóa những vấn đề lí luận về dạy học theo hướng tích cực, về “Phong cách ngôn ngữ chỉnh luận ” dưới góc độ nghiên cứu của ngôn ngữ học và trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 11. 5.3Phương pháp thực nghiệm Sử dụng phương pháp này nhằm để kiểm chứng quá trình dạy và học bài “Phong cách ngôn ngữ chính luận” theo hướng tích cực. Từ đó rút ra được kết luận chung. 6. Đóng góp của khóa luận Được thể hiện trên hai phương diện: - Phương diện lí luận: Khóa luận tập trung trình bày những vấn đề lí luận có liên quan đến việc dạy học bài “Phong cách ngôn ngữ chính luận ” trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 11. - Phương diện thực tiễn: Khóa luận một mặt giúp cho người dạy phát huy được năng lực tổ chức dạy học; mặt khác giúp học sinh phát huy được sự chủ động, khả năng tìm tòi, 7 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn sáng tạo trong học tập. 7. Bố cục của khóa luận Khóa luận được triển khai theo bố cục ba phần: - Phần mở đầu - Phần nội dung: Gồm 3 chương: + Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc dạy học theo quan điểm tích cực. + Chương 2: Dạy học bài “Phong cách ngôn ngữ chính luận” theo hướng tích cực. + Chương 3: Thực nghiệm - Phần kết luận 8 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn NỘI DUNG CHƯƠNG 1: CO SỎ LÍ LUẬN VÀ THỤC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC THEO HƯỚNG TÍCH cực 1.1 Cơ sở lí luận 1.1.1 Sự đổi mói phưong pháp dạy học hiện nay Trong xu thế hội nhập toàn cầu, đổi mới để tồn tại và phát triển là một tất yếu khách quan. Giáo dục cũng không nằm ngoài quy luật đó, thậm chí là một yêu cầu hết sức cấp bách trong chính sách đổi mới toàn diện của Đảng và Nhà nước ta. Đổi mới giáo dục là cả một quá trình, bao gồm nhiều nội dung, giải pháp, theo một lộ trình hợp lí, phù hợp với thực tiễn, trong đó đổi mới phương pháp dạy học là một khâu đột phá, là bước đi giải quyết việc nâng cao chất lượng đào tạo theo yêu cầu của thời đại. Đổi mới phương pháp dạy học không phải là một khái niệm mới. Từ những năm 60 của thế kỉ trước, yêu cầu của việc cải tiến phương pháp giảng dạy đối với người dạy và yêu cầu tự học đối với người học đã được đặt ra. Tuy nhiên, chỉ từ khi nền giáo dục nước ta chuyển mình từng bước hội nhập với giáo dục khu vực và thế giới, đổi mới phương pháp dạy học mới thực sự trở thành một yêu cầu bức thiết cho sự tồn tại và phát triển nước nhà. Từ những năm đầu của công cuộc đổi mới đất nước, Đảng và Nhà nước ta rất quan tâm đến sự phát triển giáo dục. Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng đã chi’ rõ: “Đôi mới phương pháp dạy và học, phát huv tư duy sáng tạo và năng lực tự đào tạo của người học, coi trọng thực hành, thực nghiệm, ngoại khóa, làm chủ kiến thức, tránh nhoi nhét, học vẹt, học chay Hay trong báo cáo của Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa IX vồ các Văn kiện đại hội X của Đảng do đồng chí Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh trình bày có đoạn: “Ve giảo dục và đào tạo, chủng ta phấn đấu đế lĩnh vực này cùng với khoa học và công nghệ thực sự là quốc sách hàng đầu, phát triến nguồn nhân lực chất lượng cao, chấn hưng nền giảo dục Việt Nam. Những biện pháp cụ thế là: đối mới cơ cấu tố chức, nội dung, phương pháp 9 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn dạy và học theo hướng “ chuấn hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa phát huy trí sáng tạo, khả năng vận dụng, thực hành của người học... ” Thực hiện theo Nghị quyết của Đảng và Nhà nước, chương trình Ngữ văn hiện nay đã được đổi mới một cách toàn diện từ sách giáo khoa đến nội dung, phương pháp, cách thức đánh giá... Và có thể nhận thấy rõ rằng đổi mới phương pháp dạy học là một trong những trọng tâm của đổi mới chương trình lần này. Đổi mới phương pháp dạy học trong môn Ngữ văn không hạ thấp vai trò của người GV mà ngược lại GV chính là người tổ chức, thiết kế, điều hành giờ học. Phương pháp dạy học mới hạn chế tối đa lối dạy lí thuyết, một chiều, chuyển quá trình thuyết giảng của GV thành những cuộc trao đổi, đàm thoại giữa thầy và trò, giữa HS và HS giúp các em tự tìm hiểu và đánh giá được mức độ tìm hiểu bài học của mình. Đổi mới phương pháp dạy học thực chất là một quá trình nâng cao hiệu quả của việc dạy và học; phát triển tư duy độc lập, chủ động, sáng tạo; tạo niềm vui và hứng thú học tập cho HS; góp phần làm cho việc dạy học gắn bó, phục vụ tốt hơn, ngày càng nâng cao hơn cho việc hình thành và phát triển nhân cách và phẩm chất của người Việt Nam trong hiện tại cũng như trong tương lai. 1.1.2 Quan điểm tích cực trong dạy học 1.1.2.1 Một số vấn đề về tỉnh tích cực học tập Tính tích cực là phẩm chất vốn có của con người. Con người không chỉ là khách thể mà còn là chủ thể của các quan hệ xã hội, thể hiện ở chỗ tích cực tiếp thu có chọn lọc tất cả những tác động bên ngoài để sáng tạo và xây dựng nhân cách riêng của mình. Đe tồn tại và phát triển, con người luôn phải chủ động, tích cực cải biến môi trường tự nhicn, cải tạo xã hội. Vì vậy, hình thành và phát triến tính tích cực xã hội là một trong những nhiệm vụ của giáo dục. Tính tích cực học tập về thực chất là tính tích cực nhận thức. Tính tích cực trong hoạt động học tập liên quan trước hết với động cơ học tập. Động cơ đúng tạo ra hứng thú. Hứng 10 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn thú là tiền đề của tự giác. Hứng thú và tự giác là hai yếu tố tạo nên tính tích cực. Tính tích cực sản sinh lớp tư duy độc lập. Suy nghĩ độc lập là mầm mong của sáng tạo . Ngược lại, phong cách học tập tích cực độc lập sáng tạo sẽ phát triển tự giác, hứng thú, bồi dưỡng động cơ học tập. Tính tích cực học tập biểu hiện ở những dấu hiệu như: hăng hái trả lời câu hỏi của giáo viên, bổ sung các câu trả lời của bạn, thích phát biểu ý kiến của mình trước vấn đề nêu ra; hay nêu thắc mắc, đòi hỏi giải thích cặn kẽ những vấn đề chưa đủ rõ; chủ động vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học để nhận thức vấn đề mới; tập trung chú ý vào vấn đề đang học; kiên trì hoàn thành các bài tập; không nản trước những tình huống khó khăn. Tính tích cực học tập thể hiện qua các cấp độ từ thấp lên cao như: - Bắt chước: gắng sức làm theo mẫu hành động của thầy, của bạn - Tìm tòi: độc lập giải quyết vấn đề nêu ra, tìm kiếm cách giải quyết khác nhau về một số vấn đề... - Sáng tạo: tìm ra cách giải quyết mới, độc đáo, hữu hiệu 1,1.2,2 Phương pháp dạy học tích cực 1.1.2.2.1 Quan niệm về phương pháp dạy học tích cực Phương pháp dạy học tích cực là một thuật ngữ rút gọn, được dùng ở nhiều nước để chỉ những phương pháp giáo dục, dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học. Xét một cách khái quát, có thể xem phương pháp dạy học tích cực là phương pháp khơi dậy, phát huy tính chủ động, sáng tạo và tích cực của cả người dạy và người học, trong đó lấy người học làm trung tâm trên cơ sở phát huy vai trò định hướng, tố chức của người thầy, vai trò thực hiện, thi công của trò và sức mạnh của các phương tiện kĩ thuật hiện đại nhằm chinh phục chân lí trên cả ba phương diện: kiến thức, kĩ năng, thái độ. Như vậy, thuật ngữ phương pháp dạy học tích cực bao hàm cả phương pháp dạy và phương pháp học. Muốn hoạt động dạy và hoạt động học đạt hiệu quả, cần gắn việc lựa chọn phương pháp với sự họp tác của cả thầy và trò. 11 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn 1.1.2.2.2 Dạy tích cực - học tích cực Dạy tích cực: GV với vai trò là trọng tài, cố vấn điều khiển tiến trình giờ dạy cần phải hướng dẫn, gợi ý, tổ chức, giúp cho người học tự tìm kiếm, khám phá những tri thức mới theo kiểu tranh luận, hội thảo theo nhóm. Thường xuvên điều chỉnh các hoạt động học tập của HS, động viên và luôn tạo điều kiện cho các em tham gia tích cực, chủ động, sáng tạo trong quá trình tiếp nhận, giải mã và sản sinh văn bản. Song song đó, GV phải biết sử dụng và hướng dẫn HS sử dụng các thiết bị đồ dùng và ứng dụng công nghệ thông tin để khai thác và vận dụng kiến thức có hiệu quả. Bằng mọi cách, GV phải tạo điều kiện cho học sinh rèn luyện kĩ năng học tập tích cực, chủ động, hình thành thói quen vận dụng kiến thức đã học vào giải quyết các vấn đề thực tiễn. Trong giảng dạy, cần chú ý khai thác vốn kiến thức, kinh nghiệm, kĩ năng nghe - nói - đọc - viết mà HS đã có. Học tích cực: HS chuẩn bị bài kĩ ở nhà trước khi đến lớp và phải mạnh dạn, tự tin bộc lộ ý kiến, quan điểm của mình. Hơn thế, các em phải luôn tích cực suy nghĩ, chủ động thời gian các hoạt động học tập để tự khám phá và lĩnh hội kiến thức, rèn luyện thái độ và tình cảm đúng đắn. Biết đánh giá và tự đánh giá các quan điểm của bản thân, của nhóm. Tích cực, sáng tạo trong vận dụng kiến thức, kĩ năng để giải quyết các tình huống và các vấn đề đặt ra từ thực tiễn. Bên cạnh đó, HS phải biết chủ động trong xây dựng và thực hiện kế hoạch học tập phù hợp với năng lực và điều kiện học tập của cá nhân. Biết sưu tầm và tìm hiểu các tài liệu có liên quan đến bài học bằng các hình thức khác nhau. Có ý thức sử dụng đồ dùng học tập và các ứng dụng công nghệ thông tin đế học tập có hiệu quả. ỉ. 1.2.2.3 Những phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh Mỗi phương pháp dạy học dù là truyền thống hay hiện đại cũng đều có những đặc điểm riêng. Neu xét bản thân các phương pháp thì không có phương pháp nào là phương pháp tồi, không có phương pháp nào là tích cực hay thụ động, mà phương pháp ấy trở nên tồi, thụ động khi người ta không khai thác hết tiềm năng của nó hoặc sử dụng nó không đúng lúc, đúng chỗ, đúng đối tượng. Đe phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người 12 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn học, GV phải khai thác triệt để ưu điểm của các phương pháp cũ và vận dụng linh hoạt một số phương pháp mới. Hay nói một cách cụ thể hơn thì GV phải hiểu cho đúng cách làm, cách tiến hành các phương pháp dạy học và linh hoạt sáng tạo trong sử dụng nó ở những tình huống và hoàn cảnh khác nhau, để các phương pháp dạy học ấy có tác động tích cực đến người học. Dưới đây, chúng tôi giới thiệu một số phương pháp dạy học tính tích cực cần được phát triển ở trường phổ thông: - Phương pháp vấn đáp: Đây là phương pháp GV đưa ra những câu hỏi đã được chuẩn bị sẵn để HS trả lời, hoặc HS có thể tranh luận với nhau và với cả GV. Thông qua đó HS lĩnh hội được nội dung bài học. Có ba hình thức vấn đáp: vấn đáp tái hiện, vấn đáp giải thích, minh họa, vấn đáp tìm tòi sáng tạo. - Phương pháp nêu và giải quyết vấn đề: Đây là phương pháp GV đưa ra các vấn đề, cung cấp thêm thông tin có liên quan đến bài học của HS. Phương pháp này giúp HS vừa nắm được tri thức mới, vừa nắm được phương pháp chiếm lĩnh các tri thức đó, phát triển tư duy tích cực, sáng tạo, tăng khả năng áp dụng lí thuyết vào giải quyết vấn đề. Áp dụng phương pháp này, GV phải chuấn bị trước vấn đồ. vấn đồ đưa ra phải mang tính thực tế, điển hình, phù hợp với nội dung của bài học; đồng thời GV phải chuẩn bị tốt kiến thức lí luận và thực tiễn để giải quyết vấn đề. - Phương pháp thảo luận nhóm: Đây là phương pháp GV tổ chức cho HS trao đổi, bàn bạc với nhau, bộc lộ quan điểm về một chủ đề hay vấn đề nào đó để làm rõ và làm giàu sự hiểu biết của cá nhân theo yêu cầu của mục tiêu và nhiệm vụ dạy học. Sử dụng phương pháp này sẽ giúp cho các thành viên trong nhóm chia nhỏ những băn khoăn, thắc mắc, kinh nghiệm của bản thân, cùng nhau 13 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn xây dựng nhận thức mới qua cách nói ra những điều đang nghĩ. Bài học trở thành quá trình học hỏi lẫn nhau chứ không phải chỉ là sự tiếp nhận thụ động từ phía GV. - Phương pháp dạy học trực quan: Đây là phương pháp GV sử dụng tranh ảnh, sơ đồ, bảng biểu...vào bài học. Việc sử dụng tranh ảnh, bảng biểu, sơ đồ...sẽ gây hứng thú cho HS, tránh sự nhàm chán trong học tập. Thông qua đó, HS nhanh chóng ghi nhớ và hiểu bài tốt hơn. - Phương pháp dạy học theo dự án: Đây là phương pháp GV giao cho HS thực hiện một nhiệm vụ học tập thích họp gắn với thực tiễn, kết họp lý thuyết với thực hành, tự lực lập kế hoạch, tự thực hiện kế hoạch và tự đánh giá kết quả đạt được. Trên đây là một số phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của HS. Tùy từng môn học, từng bài học cụ thể mà GV có cách lựa chọn các phương pháp dạy học phù hợp. 1.1.3 Đặc điểm tâm lí lửa tuổi học sinh THPT với phưong pháp dạy học theo hướng tích cực Lứa tuổi học sinh THPT thường mang lại nhiều bận tâm cho các thầy cô và cha mẹ. Bởi lúc này, các em đang ở độ tuổi mới lớn, tâm lí rất phức tạp. Vì vậy, muốn cho hoạt động dạy và học đạt hiệu quả, GV cần đi sâu vào thế giới nội tâm của các cm đế tìm ra những phương thức đúng đắn. 1.1.3.1 Đặc điếm hoạt động học tập So với lứa tuổi HS THCS, hoạt động học tập của HS THPT phức tạp hơn rất nhiều. Khối lượng tri thức tăng lên ở các môn học, ở từng bài, từng tiết; nội dung các khái niệm được mở rộng; xuất hiện nhiều khái niệm, quy luật mới ở các môn học. Phương pháp học tập đã có nhiều thay đổi. Thái độ của các em đối với các môn học trở nên có lựa chọn hon. Ở các em đã hình thành hứng thú học tập gắn liền với khuynh hướng nghề nghiệp. Các em tích cực học các môn cần thiết cho hoạt động tương lai của mình. Tất cả những điều đó đòi hỏi 14 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn các em không chỉ phát triển mạnh tư duy trừu tượng, kĩ năng tự học, mà còn phải độc lập cao hơn. Đe các em có động cơ học tập tốt và thái độ học tập đúng đắn, GV phải biết tạo hứng thú; sử dụng linh hoạt, sáng tạo các phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của HS. 1.1.3.2 Đặc điêm của sự phát triển trí tuệ Nhìn chung, hoạt động trí tuệ của HS THPT ổn định, bền vững hơn so với lứa tuổi trước. - Tính chủ định được phát triển mạnh ở quá trình nhận thức, nghĩa là HS xác định được đối tượng của hoạt động trí tuệ, ý thức được và sử dụng được các thao tác trí tuệ để giải quyết nhiệm vụ học tập. - Quan sát có mục đích, có hệ thống và toàn diện hơn so với lứa tuổi trước. - Ghi nhớ có chủ định giữ vai trò chủ đạo trong hoạt động trí tuệ, đồng thời vai trò của ghi nhớ lôgic trừu tượng, ghi nhớ ý nghĩa ngày một tăng rõ rệt (các em biết sử dụng tốt hơn các phương pháp ghi nhớ: tóm tắt ý chính, so sánh đối chiếu..). Đặc biệt các em đã tạo được tâm thế phân hóa trong ghi nhớ. Các em biêt tài liệu nào cần nhớ từng câu, từng chữ, cái gì cần hiểu mà không cần nhớ... - Khối lượng chú ý tăng lên, tính bền vững của chú ý và sự tập trung của chú ý tăng lôn rõ rệt. Học sinh có kĩ năng phân phối chú ý, nghĩa là có khả năng chú ý nhiều đối tượng, nhiều hành động diễn ra cùng một lúc. - Tư duy trừu tượng, tư duy lí luận của các em bắt đầu chiếm ưu thế. Tính độc lập, tính nhất quán, tính phê phán của tư duy tăng lên. Nhìn chung, ở lứa tuổi này, các em đã ý thức được và sử dụng các thao tác trí tuệ để giải quyết nhiệm vụ học tập của mình.Vì vậy, GV cần tổ chức giờ học sao cho nội dung thích họp, phù họp với nhận thức của HS. Đặc biệt, GV nên sử dụng các phương pháp phát huy được tính độc lập, tính tích cực trí tuệ của HS như: phương pháp nêu vấn đề, phương 15 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn pháp thảo luận nhóm... 1.1.3.3. Đặc điếm về giao tỉêp Tuổi thanh niên mới lớn là lứa tuổi mang tính chất tập thể nhất. Vì vậy, ở lứa tuổi này quan hệ với bạn bè chiếm vị trí lớn hơn hẳn so với người lớn tuổi hon hoặc ít tuổi hơn. - Trong quan hệ bạn bè, các em mong muốn được sinh hoạt với các bạn cùng lứa tuổi, mong muốn mình là người có uy tín và có vị trí nhất định trong nhóm. Tuy nhiên, ở lứa tuổi này, nhóm tự phát ngoài nhà trường có ảnh hưởng rất lớn. Vì vậy, trong công tác giáo dục HS, GV phải chú ý tới các hội tự phát ngoài nhà trường. GV có thể tránh được hậu quả xấu của nhóm tự phát bằng cách tổ chức hoạt động của các tập thể thật phong phú, sinh động...khiến cho các hoạt động ấy phát huy được tính tích cực của HS. - Trong quan hệ với người lớn tuổi, các em luôn mong muốn người lớn thừa nhận mình là người trưởng thành. Vì thế, các em không muốn người lớn can thiệp quá sâu vào đời sống riêng tư của mình. Điều này do lòng khao khát muốn có vị trí bình đẳng trong cuộc sống chi phối. Neu người lớn can thiệp quá sâu thì các em sẽ không nghe lời, thậm chí tìm cách xa lánh...Do đó, trong quá trình dạy học, GV cần tạo điều kiện giúp các em phát triển quan hệ giao tiếp, đặc biệt cần hướng các em vào các hoạt động hợp tác tập thế. Tóm lại, để HS phát huy được tính tích cực, chủ động của mình khi học bài "Phong cách ngôn ngữ chỉnh ỉuận'\ GV cần chú ý khai thác những yếu tố thuận lợi và bất lợi trong đặc điểm tâm lí lứa tuổi HS THPT nói chung và HS lóp 11 nói riêng. 1.1.4 Dạy học tiếng Việt theo phương pháp truyền thống Trước đây, khi trình độ phát triển của xã hội chưa cao, lượng thông tin và nguồn cung cấp thông tin chưa lớn. Vì thế, công nghệ dạy học không được chú trọng nhiều và dạy học chủ yếu theo phương pháp truyền thống - một chiều. Dạy học tiếng Việt cũng không nằm ngoài quan điểm đó. Phương pháp dạy học truyền thống là những cách thức dạy học quen thuộc được truyền từ lâu đời và được bảo tồn, duy trì qua nhiều thế hệ. về cơ bản, phương pháp dạy học 16 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn này lấy hoạt động của người thầy làm trung tâm. Thực hiện lối dạy này, GV là người thuyết trình, diễn giảng, là “ kho tri thức” sống, HS là người nghe, nhớ, ghi chép và suy nghĩ theo. Với phương pháp dạy học truyền thống, GV là chủ thể, là tâm điểm, HS là khách thể, là quỹ đạo. Giáo án dạy theo phương pháp này được thiết kế kiểu đường thẳng theo hướng từ trên xuống. Theo Frire - nhà Xã hội học, nhà Giáo dục học người Braxin đã gọi phương pháp dạy học này là “Hệ thống ban phát kiến thức”, là quá trình chuyển tải thông tin từ đầu thầy sang đầu trò. Dạy học tiếng Việt theo phương pháp truyền thống có ưu điểm và nhược điểm sau: về ưu điểm: tốn ít thời gian, kiến thức đến với HS một cách chính xác, lôgic và có hệ thống. về nhược điểm: HS không phát huy được vai trò chủ thể, nên tiếp nhận kiến thức một cách thụ động; tri thức đến với HS thường bị khúc xạ qua GV (GV hiểu đúng thì HS hiểu đúng và ngược lại); giờ dạy dễ đon điệu, buồn tẻ, kiến thức thiên vồ lí luận, ít chú ý đến kĩ năng thực hành của người học; do đó kĩ năng hành dụng vào thực tế bị hạn chế. Như vậy, dạy học tiếng Việt theo phương pháp truyền thống chỉ thích hợp với quá khứ. Ngày nay, với sự phát triển như vũ bão của khoa học và công nghệ, cách dạy này sẽ không còn phù hợp nữa. Đe đáp ứng yêu cầu của thời đại, thúc đẩy xã hội phát triển, cần phải thay phương pháp dạy học truyền thống bằng phương pháp dạy học hiện đại. 1.2 Co’ sở thực tiễn 1.2.1 Dự giờ giáo viên Trong dạy học, người GV có vai trò vô cùng quan trọng. GV chính là người tố chức, điều khiến, định hướng quá trình lĩnh hội tri thức, hình thành kĩ năng cho HS. Đe tìm hiểu việc tổ chức dạy học bài “Phong cách ngôn ngữ chính luận ” phát huy tính tích cực của HS trong nhà trường phổ thông hiện nay, chúng tôi đã quyết định dự giờ dạy của một số GV. Qua dự giờ, chúng tôi nhận thấy rằng: - Hầu hết GV bám sát theo trình tự trong SGK: đưa ra ví dụ để HS phân tích, từ đó 17 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn rút ra kiến thức của bài học. Tuy nhiên, một số GV vẫn còn sử dụng nhiều phương pháp thụ động. Chính vì vậy, HS chưa phát huy hết khả năng chủ động, sáng tạo của mình, từ đó dẫn đến chất lượng bài học không cao. - Đã có một số GV sử dụng các phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của HS. Tuy nhiên, việc sử dụng các phương pháp dạy học này chưa thật sự có hiệu quả. Bởi một số GV chưa hiểu đúng cách làm, cách tiến hành, và chưa linh hoạt sáng tạo trong sử dụng các phương pháp dạy học ở những hoàn cảnh và tình huống phù họp. - Phần lớn GV vẫn quá máy móc, áp đặt theo SGK, SGV, không lấy thêm ví dụ ở ngoài cho HS. - Luyện tập thực hành cho HS là công việc rất quan trọng. Nhưng trong quá trình dạy học, một số GV không mấy quan tâm đến công việc này và chỉ chú trọng tới việc dạy lí thuyết. Trên đây là những vấn đề còn tồn tại của một số GV trong quá trình dạy học bài “Phong cách ngôn ngữ chính luận Đe khắc phục những tồn tại đó, cần phải đề ra được những phương hướng thực sự xác đáng. 1.2.2 Điều tra, khảo sát đối tượng học sinh Trong quá trình dạy học, HS là chủ thể của hoạt động học, là người tiếp nhận trực tiếp những tri thức trong bài học. Đe nghiên cứu tốt hơn cách tổ chức dạy học bài “Phong cách ngôn ngữ chỉnh luận ” theo hướng tích cực, chúng tôi tiến hành điều tra, khảo sát đối tượng HS về thái độ và không khí học tập. Đối tượng điều tra, khảo sát là HS lớp 11 trường THPT Ỷ La -Tuyên Quang. Chúng tôi tiến hành điều tra, khảo sát về thái độ, không khí học tập của HS trong quá trình dự giờ của GV dạy bài “Phong cách ngôn ngữ chỉnh luận Qua dự giờ, chúng tôi nhận thấy: - HS phần lớn đã tích cực làm việc dưới sự hướng dẫn của GV. Nhưng bên cạnh đó 18 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn vẫn còn một số em tỏ ra thiếu thiện chí trong giờ học. - Hầu hết HS vào giờ không hào hứng, không sôi nổi, có thái độ chây lười, ỷ lại các bạn trong lớp, tranh thủ thời gian nói chuyện, nhất là khi thảo luận theo nhóm. - Hầu hết HS còn học theo hình thức chống đối, và dường như còn trong tình trạng bắt buộc với tinh thần không thoải mái. Đặc biệt, các em chưa nghiêm túc trong giờ học, chưa biết vận dụng những kiến thức đã học vào thực tế đời sống. CHƯƠNG 2: DẠY HỌC BÀI PHONG CÁCH NGỒN NGỦ CHÍNH LUẬN TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN 11 THEO HƯỚNG TÍCH cực 2.1 Phong cách ngồn ngữ chính luận dưới góc độ nghiên cứu của ngôn ngữ học 2.1.1 Các phong cách chức năng ngôn ngữ 2.1.1.1 Khái niệm phong cách chức năng ngôn ngữ Trong Phong cách học, phong cách chức năng ngôn ngữ là vấn đề luôn được các nhà ngôn ngữ học quan tâm nghiên cứu. Vì nó chính là cơ sở quy định cho việc lựa chọn và sử dụng ngôn ngữ đúng, hay, đạt hiệu quả giao tiếp. Thực tế cho thấy, khái niệm về phong cách chức năng ngôn ngữ mà các nhà nghiên cứu đưa ra vô cùng phong phú và phức tạp. Bởi mỗi nhà nghiên cứu lại có quan niệm riêng và cách nhìn nhận khác nhau về phong cách chức năng ngôn ngữ. Với đề tài “ Dạy học bài phong cách ngôn ngữ chỉnh luận trong SGK Ngữ văn 11 theo hưởng tích cực”, chúng tôi lựa chọn khái niệm của tác giả Cù Đình Tú. Ồng cho rằng: “ Phong cách chức năng ỉà dạng tồn tại của ngôn ngữ dân tộc biếu thị quy luật lựa chọn, sử dụng các phương tiện biếu hiện tùy thuộc vào tông họp các nhân tố ngoài ngôn ngữ như hoàn cảnh giao tiếp, đề tài và mục đích giao tiếp, đối tượng tham dự giao tiếp” [14,14]. Như vậy khái niệm trên đã chỉ rõ được đặc điểm nội dung phong cách chức năng ngôn ngữ; đồng thời xác định rõ các nhân tố cấu thành của phong cách chức năng ngôn ngữ và mối quan hệ giữa chúng. 2A.1.2 Phân loại phong cách chức năng ngôn ngữ 19 Khoá luận tốt nghiệp Phạm Thị Thanh Thêu - K33C Văn Như đã nói, phong cách chức năng ngôn ngữ là vấn đề được nhiều nhà ngôn ngữ học quan tâm nghiên cứu. Vì vậy mà cho đến nay đã có rất nhiều hướng phân loại vồ vấn đồ này. Dưới đây chúng tôi xin giới thiệu một số hướng phân chia như sau: Trong cuốn " Giảo trình Việt Ngữ (tập III) Tu từ học ” [285 - 289], tác giả Đinh Trọng Lạc đã phân chia tiếng Việt ra hai phong cách lớn: phong cách khẩu ngữ và phong cách văn học. Trong phong cách văn học lại được chia tiếp ra thành năm phong cách nhỏ gồm: phong cách thư từ, phong cách ngôn ngữ hành chính, phong cách ngôn ngữ chính luận, phong cách ngôn ngữ khoa học và phong cách ngôn ngữ nghệ thuật. Trong cuốn “ Phong cách học”, tác giả Đinh Trọng Lạc lại đưa ra hướng phân chia mới. Hướng phân chia này đã chia phong cách chức năng tiếng Việt thành sáu phong cách: phong cách ngôn ngữ hội thoại, phong cách ngôn ngữ hành chính, phong cách ngôn ngữ khoa học, phong cách ngôn ngữ báo - công vụ, phong cách ngôn ngữ chính luận và phong cách ngôn ngữ nghệ thuật. Trong cuốn " Tu từ học tiếng Việt hiện đại", tác giả Cù Đình Tú đã phân loại phong cách chức năng như sau: ngôn ngữ toàn dân được chia thành phong cách ngôn ngữ nghệ thuật và ngôn ngữ trình bày. Ngôn ngữ nghệ thuật thực hiện chức năng biểu hiện, còn phong cách ngôn ngữ trình bày thực hiện chức năng trình bày. Trong phong cách ngôn ngữ trình bày lại được chia tiếp ra thành phong cách khẩu ngữ tự do và phong cách ngôn ngữ gọt rũa. Cách phân chia này cho thấy tác giả có khi dựa vào chức năng, có khi dựa vào phạm vi giao tiếp để phân loại. Trên đây là một số cách phân loại phong cách chức năng ngôn ngữ. Ngoài ra còn nhiều quan điểm phân chia khác nữa. Nhưng nhìn chung cách phân chia nào cũng đã chỉ rõ được các chức năng và phạm vi sử dụng ngôn ngữ. Hiện nay, SGK Ngữ văn THPT đã dựa vào những cách phân loại trên và phân chia phong cách chức năng ngôn ngữ thành sáu loại phong cách: phong cách ngôn ngữ sinh hoạt, phong cách ngôn ngữ nghệ thuật, phong cách ngôn ngữ báo chí, phong cách ngôn ngữ chính luận, phong cách ngôn ngữ hành chính và 20 Khoá luận tốt nghiệp