Tài liệu đánh giá hiệu quả một số loại hình sử dụng đất trồng rừng sản xuất tại huyện hòa an, tỉnh cao bằng

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM ĐOÀN TRUNG HIẾU ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ MỘT SỐ LOẠI HÌNH SỬ DỤNG ĐẤT TRỒNG RỪNG SẢN XUẤT TẠI HUYỆN HÒA AN, TỈNH CAO BẰNG LUẬN VĂN THẠC SĨ LÂM NGHIỆP Thái Nguyên - 2020 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM ĐOÀN TRUNG HIẾU ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ MỘT SỐ LOẠI HÌNH SỬ DỤNG ĐẤT TRỒNG RỪNG SẢN XUẤT TẠI HUYỆN HÒA AN, TỈNH CAO BẰNG Ngành: Lâm học Mã số: 8 62 02 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ LÂM NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Lê Sỹ Trung Thái Nguyên - 2020 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là đề tài nghiên cứu do tôi thực hiện. Các số liệu và kết luận nghiên cứu trình bày trong luận văn chưa từng được công bố ở các nghiên cứu khác. Tôi xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình. Thái Nguyên, tháng 9 năm 2020 Tác giả Đoàn Trung Hiếu ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành chương trình đào tạo Thạc sĩ khóa 2018 - 2020. Được sự nhất trí, phân công của Khoa Lâm Nghiệp - Trường Đại học Nông Lâm - Đại học Thái Nguyên và sự đồng ý của giảng viên hướng dẫn PGS.TS. Lê Sỹ Trung tôi đã thực hiện đề tài: “Đánh giá hiệu quả một số loại hình sử dụng đất trồng rừng sản xuất tại huyện Hòa An, tỉnh Cao Bằng”. Trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn, tôi đã nhận được sự quan tâm giúp đỡ của Ban giám hiệu trường Đại học Nông Lâm, các thầy cô giáo tham gia giảng dạy và trong Khoa Lâm Nghiệp, các cán bộ Kiểm lâm Hạt Kiểm lâm huyện Hòa An, tỉnh Cao Bằng, nhân dịp này tôi xin chân thành cảm ơn về sự giúp đỡ quý báu đó. Tôi xin chân thành cảm ơn giảng viên PGS.TS. Lê Sỹ Trung đã tận tình, quan tâm, chỉ bảo, giúp đỡ để tôi hoàn thành luận văn này. Mặc dù có nhiều cố gắng để thực hiện đề tài một cách hoàn chỉnh nhất. Song do mới làm quen với công tác nghiên cứu cũng như có phần hạn chế về kiến thức và kinh nghiệm nên không thể tránh khỏi những thiếu sót mà bản thân chưa nhận thấy được. Tôi rất mong sự góp ý của các thầy giáo, cô giáo để đề tài hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 9 năm 2020 Tác giả Đoàn Trung Hiếu iii MỤC LỤC LỜI CAM ÐOAN ............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................. iii MỤC LỤC ....................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ............................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG ............................................................................ vii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục tiêu của đề tài ........................................................................................ 3 3. Ý nghĩa của đề tài .......................................................................................... 3 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................ 4 1.1. Một số vấn đề lý luận về đánh giá hiệu quả sử dụng đất ..................... 4 1.1.1. Khái niệm ................................................................................................ 4 1.1.2. Một số vấn đề lý luận về hiệu quả sử dụng đất ....................................... 7 1.1.3. Một số cơ chế chính sách có liên quan đến sử dụng đất lâm nghiệp .... 10 1.2.Tổng quan nghiên cứu đánh giá hiệu quả sử dụng đất ....................... 20 1.2.1. Tình nghiên cứu trên thế giới ................................................................ 20 1.2.2. Tình hình sử dụng đất lâm nghiệp ở Việt Nam ..................................... 28 1.2.3. Các kết quả nghiên cứu về hiệu quả sử dụng đất .................................. 31 1.3. Nhận xét chung ........................................................................................ 33 Chương 2. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊNCỨU ................................................................................................ 34 2.1. Đối tượng nghiên cứu............................................................................... 34 2.2. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................. 34 2.3. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 34 2.3.1. Đánh giá điều kiện tự nhiên kinh tế xã hội ảnh hưởng đến phát triển trồng rừng sản xuất. .................................................................................................. 34 iv 2.3.2. Đánh giá hiệu quả các loại hình sử dụng đất rừng trồng Thông, Keo, Sa mộc tại huyện Hòa An ..................................................................................... 34 2.3.3. Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến trồng rừng sản xuất ..................... 34 2.3.4. Đề xuất một số giải pháp phát triển rừng trồng sản xuất tại huyện Hòa An............................................................................................................. 34 2.4. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 35 2.4.1. Phương pháp kế thừa............................................................................. 35 2.4.2. Phương pháp điều tra ô tiêu chuẩn ........................................................ 35 2.4. 3. Phương pháp điều ra phỏng vấn (PRA) ............................................... 36 2.4.4. Phương pháp chuyên gia ....................................................................... 36 2.4.5. Phương pháp xử lý số liệu..................................................................... 36 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................ 38 3.1. Đánh giá điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội có liên quan đến sử dụng đất rừng sản xuất ở huyện Hoà An ........................................................................ 38 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 38 3.1.2. Điều kiện dân số, kinh tế, xã hội ........................................................... 41 3.1.3. Nhận xét và đánh giá chung .................................................................. 44 3.2. Đánh giá thực trạng quản lý, sử dụng rừng tại huyện Hòa An ................ 45 3.2.1. Tài nguyên rừng hiện nay tại huyện Hòa An ........................................ 45 3.2.2. Tình hình giao rừng, giao đất lâm nghiệp ............................................. 47 3.2.3. Các loại hình sử dụng đất rừng trồng sản xuất tại huyện Hòa An. ....... 48 3.2.4. Các biện pháp kỹ thuật trồng rừng sản xuất.......................................... 53 3.2.5. Đánh giá sinh trưởng của các loại hình sử dụng đất rừng trồng Thông, Keo, Sa mộc: ................................................................................................... 55 3.3. Đánh giá hiệu quả của các mô hình trồng Thông, Keo, Sa mộc .............. 56 3.3.1. Hiệu quả kinh tế .................................................................................... 56 3.3.2. Hiệu quả xã hội: .................................................................................... 60 3.3.3. Hiệu quả môi trường: ............................................................................ 63 v 3.4. Đề xuất một số giải pháp phát triển và nhân rộng các loại hình sử dụng đất hiệu quả ........................................................................................................... 68 3.4.1. Giải pháp về quy hoạch ......................................................................... 68 3.4.2. Giải pháp về chính sách ........................................................................ 69 3.4.3. Giải pháp về khoa học kỹ thuật ............................................................. 70 KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ ............................................................................ 72 1. Kết luận ....................................................................................................... 72 2. Kiến nghị ..................................................................................................... 73 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 74 vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT KSDĐ : Kiểu sử dụng đất LSNG : Lâm sản ngoài gỗ NĐ-CP : Nghị định – Chính phủ NXB : Nhà xuất bản NN&PTNT : Nông nghiệp và Phát triển nông thôn SDĐ : Sử dụng đất TRSX Trồng rừng sản xuất RSX : Rừng sản xuất PAM : Rừng trồng bằng nguồn vốn tài trợ của chương trình lương thực thế giới PAO : Tổ chức Nông nghiệp và Lương thực của Liên hợp quốc vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Hiện trạng sử dụng đất huyệnHoà An ............................................ 45 Bảng 3.2: Trồng rừng sản xuất ở huyện Hoà An ............................................ 49 Bảng 3.3: Hiện trạng diện tích rừng trồng tại Huyện Hoà An ........................ 50 Bảng 3.4: Các loại hình sử dụng đất tại khu vực nghiên cứu ......................... 52 Bảng 3.5: Biện pháp kỹ thuật lâm sinh được áp dụng trong các mô hình ...... 53 Bảng 3.6: Sinh trưởng của Thông, Keo, Sa mộc tại thời điểm nghiên cứu .... 56 Bảng 3.7: Chi phí trồng và khai thác Keo, Thông, Sa mộc cho 01 ha ............ 57 Bảng 3.8: Trữ lượng của rừng trồng Keo, Thông, Sa mộc (01ha) .................. 58 Bảng 3.9. Hiệu quả kinh tế của loại hình sử dụng đất trồng Keo, Thông, Sa mộc cho 01ha .......................................................................................................... 60 Bảng 3.10. Công lao động tạo ra từ các KSDĐ rừng trồng sản xuất .............. 61 Bảng 3.11. Tính chất đất dưới rừng trồng Keo ............................................... 65 Bảng 3.12. Tính chất đất dưới rừng trồng thông ............................................. 66 Bảng 3.13. Tính chất đất dưới rừng trồng Sa mộc .......................................... 67 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Rừng là một tài nguyên có khả năng tự tái tạo nếu con người biết khai thác, lợi dụng đúng mức. Tuy nhiên do áp lực dân số và nhu cầu lâm sản tăng để phát triển kinh tế - xã hội, con người đã khai thác ồ ạt, vượt quá khả năng tự điều khiển của rừng nên cân bằng trong hệ sinh thái bị phá vỡ, làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường sống. Việt Nam cũng đã và ðang diễn ra trong tình trạng trên, đặc biệt là sau ngày thống nhất đất nước. Do nhu cầu lâm sản cho tái thiết và phát triển kinh tế - xã hội tăng đã dẫn đến tài nguyên rừng bị tàn phá nặng nề. Thống kê của Tổng cục Lâm nghiệp (Bộ NN&PTNT), chỉ trong hơn 5 năm từ 2012 – 2017, diện tích rừng tự nhiên đã bị mất do chặt phá rừng trái pháp luật mất chiếm 11%, 89% còn lại là do chuyển mục đích sử dụng rừng tại những dự án được duyệt. Tính đến tháng 09/2017, diện tích rừng bị chặt phá là 155,68 ha và 5364,85 ha diện tích rừng bị cháy. Thực tế, diện tích rừng tự nhiên ở Việt Nam đang ngày càng suy giảm nhanh với tốc độ chóng mặt. Nhất là độ che phủ rừng ở khu vực miền Trung. Độ che phủ rừng ở nước ta hiện còn chưa đến 40%, diện tích rừng nguyên sinh còn khoảng 10%, đồng thời trữ lượng cũng suy giảm nghiêm trọng khả năng bảo vệ môi trường (đất, nước, không khí) đã xuống dưới ngưỡng cho phép. Đó là một trong những nguyên nhân dẫn tới thiên tai (lũ lụt, hạn hán, sa mạc hóa…) diễn ra thường xuyên với mức độ ngày càng lớn (Tổng cục Lâm nghiệp, 2018). Đứng trước tình hình trên nhiều quốc gia, nhiều tổ chức quốc tế đã và đang nghiên cứu nhằm giải quyết vấn đề làm thế nào đề phát triển kinh tế - xã hội nhưng không làm suy thoái môi trường sống? Trong sản xuất lâm nghiệp, vấn đề trên được giải quyết bằng các mô hình sản xuất hợp lý, điều đó có nghĩa là hiệu quả kinh tế và sinh thái có tầm quan trọng như nhau trong kinh doanh rừng. 2 Về kinh tế - xã hội, mô hình sản xuất lâm nghiệp phải đem lại thu nhập về lâm sản cao và ổn định, giải quyết việc làm cho nhân dân địa phương, đầu tư hợp lý vàđược người dân chấp nhận. Đồng thời mô hình cũng có khả năng bảo vệ nguồn nước, duy trì độ phì nhiêu của đất, bảo vệ đa dạng sinh học. Như vậy các vấn đề kinh tế và sinh thái được xem xét đồng thời trong mô hình sản xuất, trong đó sự tác động tương hỗ giữa sinh vật và môi trường dưới sự điều khiển của con người, mô hình sản xuất sẽ phát triển và đạt được mục tiêu người sản xuất đề ra. Là tỉnh miền núi, đất rộng người thưa và địa hình chủ yếu là đồi núi cao, nên những năm qua tỉnh Cao Bằng đã coi phát triển lâm nghiệp là hướng đi hiệu quả cho công tác xóa đói, giảm nghèo và trở thành hướng phát triển kinh tế trọng tâm của tỉnh.Theo kết quả rà soát, điều chỉnh quy hoạch 3 loại rừng năm 2013, diện tích đất quy hoạch cho lâm nghiệp toàn tỉnh trên 534.000 ha, trong đó có hơn 17.622 ha đất rừng đặc dụng (gồm 14.759 ha đất có rừng); 297.450 ha đất rừng phòng hộ (185.447 ha đất có rừng); 218.931 ha đất rừng sản xuất (139.277 ha đất có rừng)1. Hòa An là huyện miền núi, nằm ở trung tâm tỉnh Cao Bằng, theo đánh giá hiện trạng sử dụng đất của huyện Hòa An tính đến năm 2018 thì tổng diện tích tự nhiên toàn huyện là 6.690,72 km². Trong đó 140.942 ha đất có khả năng phát triển nông nghiệp, chiếm 21% diện tích tự nhiên. Huyện Hòa An, hiện có tới hơn 36.000 ha đất có rừng, trong đó diện tích rừng trồng là 3.863 ha. Tỷ lệ che phủ của rừng năm 2018 là 59,6%. Trong đó: Đất rừng sản xuất là 31.876,97 ha; đất rừng phòng hộ là 15.194 ha; đất rừng đặc dụng 7.500 ha và 1.674,53 ha rừng ngoài quy hoạch2. Từ năm 1992 đến nay, nhờ có chủ trương và chính sách xã hội hoá nghề rừng, giao đất giao rừng, thực hiện chương trình 327( năm 1992), chương trình Báo Nông nghiệp Việt Nam, truy cập tại: https://nongnghiep.vn/cao-bang-can-phai-kien-tri-trong-rung-sanxuat-d246776.html, ngày 15/1/2020 2 Báo Nông nghiệp Việt Nam, truy cập tại: https://nongnghiep.vn/cao-bang-can-phai-kien-tri-trong-rung-sanxuat-d246776.html, ngày 15/1/2020 1 3 5 triệu ha rừng( năm 1998), PAM 5322 ( 1997-2002), Kế hoạch bảo vệ phát triển rừng năm 2010-2020, nên tài nguyên rừng đang dần được phục hồi, độ che phủ rừng đạt 41,29% năm 2019( tăng 23,9 % so với năm 2002) lập lại thế cân bằng sinh thái (Viện khoa học Lâm nghiệp, 2020). Cùng với sự tăng lên của diện tích rừng, nhiều mô hình rừng trồng được triển khai vào sản xuất, trong đó có nhiều mô hình thành công nhưng cũng không ít mô hình thất bại. Từ thực tế trên, nghiên cứu hiệu quả của các mô hình rừng trồng, đề xuất và nhân rộng mô hình thành công cùng với các giải pháp nâng cao hiệu quả là một nhu cầu cấp bách của sản xuất, nhằm giảm sức ép về lâm sản lên rừng tự nhiên. Góp phần giải quyết nhiều vấn đề về kinh tế, xã hội, môi trường. Từ yêu cầu của thực tế sản xuất, tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Đánh giá hiệu quả một số loại hình sử dụng đất trồng rừng sản xuất tại huyện Hòa An, tỉnh Cao Bằng” 2. Mục tiêu của đề tài - Đánh giá được thực trạng rừng trồng rừng sản xuất tại huyện Hòa An, tỉnh Cao Bằng - Đánh giá được hiệu quả kinh tế, xã hội, môi trường của một số loại hình sử dụng đất chính như: rừng trồng Thông, Keo, Sa mộc. - Đề xuất được các giải pháp nhằm phát triển và nhân rộng các loại hình lựa chọn. 3. Ý nghĩa của đề tài - Góp phần hoàn thiện cơ sở lý luận và thực tiễn về đánh giá hiệu quả sử dụng đất Lâm nghiệp nói chung và đất trồng rừng sản xuất nói riêng tại huyện Hòa an Tỉnh cao Bằng - Các giải pháp đề xuất giúp các bên liên quan, tham khảo, áp dụng trong quản lý sử dụng đất lâm nghiệp theo hướng bền vững, phù hợp với điều kiện của địa phương. 4 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Một số vấn đề lý luận về đánh giá hiệu quả sử dụng đất 1.1.1. Khái niệm 1.1.1.1. Hiệu quả Có nhiều quan điểm khác nhau về hiệu quả. Khi nhận thức của con người còn hạn chế, người ta thường quan niệm kết quả chính là hiệu quả. Sau này, khi nhận thức của con người phát triển cao hơn, người ta thấy rõ sự khác nhau giữa hiệu quả và kết quả. Nói một cách chung nhất thì hiệu quả chính là kết quả như yêu cầu của công việc mang lại. Hiệu quả là kết quả mong muốn, cái sinh ra là kết quả mà con người chờ đợi hướng tới; nó có những nội dung khác nhau. Trong sản xuất, hiệu quả có nghĩa là hiệu suất, là năng suất. Trong kinh doanh, hiệu quả là lãi suất, lợi nhuận. Trong lao động nói chung, hiệu quả lao động là năng suất lao động được đánh giá bằng số lượng thời gian hao phí để sản xuất ra một đơn vị sản phẩm, hoặc bằng số lượng sản phẩm được sản xuất ra trong một đơn vị thời gian (Vũ Trọng Nghĩa, 2016). 1.1.1.2. Sử dụng đất Sử dụng đất (Land use) là mục đích tác động vào đất đai nhằm đạt kết quả mong muốn. Trên thực tế có nhiều kiểu sử dụng đất khác nhau trong đó có các kiểu sử dụng đất chủ yếu như cây trồng hàng năm, lâu năm, trồng rừng, đồng cỏ,… Ngoài ra còn có sử dụng đất đa mục đích với hai hay nhiều kiểu sử dụng đất chủ yếu trên cùng một diện tích đất. Kiểu sử dụng đất có thể là hiện tại nhưng cũng có thể trong tương lai, nhất là khi các điều kiện kinh tế xã hội, cơ sở hạ tầng, tiến bộ khoa học công nghệ thay đổi. Trong mỗi kiểu sử dụng đất nông lâm nghiệp thường gắn với các cây trồng cụ thể (Đỗ Đình Sâm, Ngô Đình Quế, Vũ Tấn Phương, 2005). 5 1.1.1.3. Hiệu quả sử dụng đất Sử dụng đất đai có hiệu quả là hệ thống các biện pháp nhằm điều hòa mối quan hệ người – đất trong tổ hợp các nguồn tài nguyên khác và môi trường. Các nội dung sử dụng đất có hiệu quả được thể hiện ở các mặt sau: - Sử dụng hợp lý về không gian để hình thành hiệu quả kinh tế không gian sử dụng đất. - Phân phối hợp lý cơ cấu đất đai trên diện tích đất được sử dụng, hình thành cơ cấu kinh tế sử dụng đất. - Quy mô sử dụng đất cần có sự tập trung thích hợp hình thành quy mô kinh tế sử dụng đất. - Giữ mật độ sử dụng đất thích hợp hình thành việc sử dụng đất một cách kinh tế, tập trung thâm canh. Việc sử dụng đất phụ thuộc rất nhiều vào các yếu tố liên quan. Vì vậy, việc xác định bản chất khái niệm hiệu quả sử dụng đất phải xuất phát từ luận điểm triết học của Mác và những nhận thức lý luận của lý thuyết hệ thống nghĩa là hiệu quả phải được xem xét trên 3 mặt: Hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã hội, hiệu quả môi trường (Nguyễn Thị Vòng và cs, 2001). - Phải xem xét đến lợi ích trước mắt và lâu dài. - Phải xem xét cả lợi ích riêng của người sử dụng đất và lợi ích của cả cộng đồng. - Phải xem xét giữa hiệu quả sử dụng đất và hiệu quả sử dụng các nguồn lực khác. - Đảm bảo sự phát triển thống nhất giữa các ngành. Riêng đối với ngành lâm nghiệp, cùng với hiệu quả kinh tế về giá trị và hiệu quả về mặt sử dụng lao động trong nhiều trường hợp phải coi trọng hiệu quả về mặt hiện vật là khối lượng lâm sản khai thác được để ổn định kinh tế xã hội của đất nước. 6 Như vậy, hiệu quả sử dụng đất là kết quả của cả một hệ thống các biện pháp tổ chức sản xuất, khoa học, kỹ thuật, quản lý kinh tế và phát huy các lợi thế, khắc phục các khó khăn khách quan của điều kiện tự nhiên, trong những hoàn cảnh cụ thể còn gắn sản xuất lâm nghiệp với các ngành khác của nền kinh tế quốc dân, cũng nhý cần gắn sản xuất trong nýớc với thị trýờng quốc tế Sử dụng đất lâm nghiệp có hiệu quả cao thông qua việc bố trí cơ cấu cây trồng là một trong những vấn đề bức xúc hiện nay của hầu hết các nước trên thế giới. Nó không chỉ thu hút sự quan tâm của các nhà khoa học, các nhà hoạch định chính sách, các nhà kinh doanh mà còn là mong muốn của người dân – những người trực tiếp tham gia sản xuất. Hiện nay, các nhà khoa học cho rằng: vấn đề đánh giá hiệu quả sử dụng đất không chỉ xem xét đơn thuần ở một mặt hay một khía cạnh nào đó mà phải xem xét trên tổng thể các mặt bao gồm: hiệu quả kinh tế, hiệu quả xă hội và hiệu quả môi trường. 1.1.1.4. Đánh giá đất đai Đánh giá đất đai là quá trình xác định tiềm năng của đất cho một hay nhiều mục đích sử dụng được lựa chọn. Phân loại đất (Land classification) đôi khi được hiểu đồng nghĩa với đánh giá đất đai nhưng có tính chuyên sâu hơn, chủ yếu là phân loại đất đai thành các nhóm. Cũng có thể hiểu đánh giá đất đai là một bộ phận của phân loại đất đai trong đó cơ sở phân loại là xác định mức độ thích hợp của việc sử dụng đất (Đỗ Đình Sâm, Ngô Đình Quế, Vũ Tấn Phương, 2005). 1.1.1.5. Kiểu sử dụng đất (KSDĐ) Kiểu sử dụng đất là một loại hoặc một nhóm cây trồng được sản xuất trong điều kiện tự nhiên, kinh tế, kỹ thuật hiện hành. KSDĐ là một dạng sử dụng đất (SDĐ) được mô tả chi tiết hơn so với loại hình sử dụng đất. Trong đánh giá đất đai một cách định lượng, dạng SDĐ nào cũng chứa những KSDĐ, KSDĐ thực ra không phải là một đơn vị phân loại rõ 7 ràng trong SDĐ đai, nhưng nó chỉ ra được một sự SDĐ xác định thấp hơn loại hình sử dụng đất (Lê Quang Trí, Phạm Thanh Vũ, 2006). 1.1.1.6. Đất Đất là một phần của vỏ trái đất, nó là lớp phủ của lục địa mà bên dưới nó là đá và khoáng vật sinh ra nó, bên trên là thảm thực bì và khí quyển. Đất là lớp mặt tơi xốp của lục địa có khả năng sản xuất ra sản phẩm của cây trồng. Đất là lớp phủ thổ nhưỡng, là thổ quyển, là một vật thể tự nhiên, mà nguồn gốc của thể tự nhiên là do hợp điểm của 4 thể tự nhiên khác của hành tinh và thạch quyển, khí quyển, thuỷ quyển và sinh quyển. Sự tác động qua lại của 4 quyển trên và thổ quyển có tính thường xuyên và cơ bản. Theo nguồn gốc phát sinh, tác giả Docutraiep coi đất là một vật thể tự nhiên được hình thành do sự tác động tổng hợp của 5 yếu tố là: đá mẹ, khí hậu, địa hình, sinh vật và thời gian. Đất được xem như một thể sống, nó luôn luôn vận động, biến đổi và phát triển. Con người, trong quá trình sử dụng đất có tác động rất to lớn, có ý nghĩa quyết định đến chất lượng đất. Đối với sản xuất nông lâm nghiệp, đất là một tư liệu sản xuất vô cùng quý giá, cơ bản và không thể thay thế được. Đối với môi trường, đất được coi như một “hệ đệm”, như một “phễu lọc” luôn luôn làm sạch môi trường với tất cả các chất thải thông qua hoạt động sống của sinh vật nói chung và con người nói riêng. Tóm lại, đất là một vật thể tự nhiên mà từ nó đã cung cấp các sản phẩm thực vật để nuôi sống động vật và con người. Sự phát triển của loài người gắn liền với sự phát triển của đất (Nguyễn Ngọc Nông và cs, 2014). 1.1.2. Một số vấn đề lý luận về hiệu quả sử dụng đất Ngày nay, mọi hoạt động sản xuất của con người đều hướng đến mục tiêu là kinh tế. Tuy nhiên, để sản xuất đạt được hiệu quả thì nhất thiết không chỉ đạt mục tiêu về kinh tế mà đồng thời phải tạo ra nhiều kết quả liên quan đến đời sống xã hội và môi trường của con người. Những kết quả đó có thể là: 8 - Cải thiện điều kiện sống và làm việc của con người, nâng cao thu nhập; - Nâng cao đời sống tinh thần cho người dân; - Cải tạo môi trường sinh thái, tạo ra một sự phát triển bền vững trong sử dụng đất. Bên cạnh đó, cần chú ý kết hợp hiệu quả lâu dài với hiệu quả trung gian và hiệu quả trước mắt. Mọi giải pháp kinh tế - xã hội đều phải chú ý kết hợp giữa lợi ích lâu dài, lấy lợi ích lâu dài làm trọng tâm, đồng thời không xem nhẹ lợi ích trước mắt. Căn cứ vào những mục tiêu có thể đạt được người ta chia hiệu quả thành 3 loại: 1.1.2.1. Hiệu quả kinh tế Theo Các Mác thì quy luật kinh tế đầu tiên trên cơ sở sản xuất tổng thể là quy luật tiết kiệm thời gian và phân phối có kế hoạch thời gian lao động theo các ngành sản xuất khác nhau. Theo Samuel – Nordhuas “Hiệu quả là không lãng phí”. Theo các nhà khoa học Đức (Stienier, Hanau, Rusteruyer, Simmerman) “hiệu quả kinh tế là chỉ tiêu so sách mức độ tiết kiệm chi phí trong 1 đơn vị kết quả hữu ích và mức tăng kết quả hữu ích của hoạt động sản xuất vật chất trong một thời kỳ góp phần làm tăng thêm lợi ích cho xã hội”. Hiệu quả kinh tế là phạm trù chung nhất, nó liên quan trực tiếp tới nền sản xuất hàng hóa với tất cả các phạm trù và các quy luật kinh tế khác nhau, Vì thế hiệu quả kinh tế phải đáp ứng được 3 vấn đề: - Một là mọi hoạt động của con người đều phải quan tâm và tuân theo quy luật “tiết kiệm thời gian”; - Hai là hiệu quả kinh tế phải được xem xét trên quan điểm của lý thuyết hệ thống; - Ba là hiệu quả kinh tế là một phạm trù phản ánh mặt chất lượng của các hoạt động kinh tế bằng quá trình tăng cường các nguồn lực sẵn có phục vụ các lợi ích của con người. 9 Hiệu quả kinh tế được hiểu là mối tương quan so sánh giữa lượng kết quả đạt được và lượng chi phí bỏ ra trong hoạt động sản xuất kinh doanh. Kết quả đạt được là phần giá trị thu được của sản phẩm đầu ra, lượng chi phí bỏ ra là phần giá trị của nguồn lực đầu vào. Mối tương quan đó cần xem xét cả về phần so sánh tuyệt đối và tương đối cũng như xem xét mối quan hệ chặt chẽ giữa hai đại lượng đó Từ những vấn đề trên có thể kết luận rằng: Bản chất của phạm trù kinh tế sử dụng đất là “với một diện tích đất đai nhất định sản xuất ra một khối lượng của cải vật chất nhiều nhất với một lượng chi phí về vật chất và lao động thấp nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng về vật chất của xã hội. 1.1.2.2. Hiệu quả xã hội Hiệu quả xã hội là mối tương quan so sánh giữa kết quả xét về mặt xã hội và tổng chi phí bỏ ra. Hiệu quả kinh tế và hiệu quả xã hội có mối quan hệ mật thiết với nhau và là một phạm trù thống nhất. Hiệu quả xã hội hiện nay phải thu hút nhiều lao động, đảm bảo đời sống nhân dân, góp phần thúc đẩy xã hội phát triển, nội lực và nguồn lực của địa phương được phát huy, đáp ứng nhu cầu của hộ nông dân về việc ăn mặc và nhu cầu sống khác nhau. Sử dụng đất phải phù hợp với tập quán, nền văn hóa của địa phương thì việc sử dụng đất bền vững hơn. Theo Nguyễn Duy Tính (1995), hiệu quả về mặt xã hội của sử dụng đất nông nghiệp chủ yếu được xác định bằng khả năng tạo việc làm trên một đơn vị diện tích đất nông nghiệp. 1.1.2.3. Hiệu quả môi trường Hiệu quả môi trường là một vấn đề mang tính toàn cầu, ngày nay đang được chú trọng quan tâm và không thể bỏ qua khi đánh giá hiệu quả. Điều này có ý nghĩa là mọi hoạt động sản xuất, mọi biện pháp khoa học kỹ thuật, mọi giải pháp về quản lý... được coi là có hiệu quả khi chúng không gây tổn hại hay có những tác động xấu đến môi trường đất, môi trường nước và môi trường 10 không khí cũng như không làm ảnh hưởng xấu đến môi sinh và đa dạng sinh học. Có được điều đó mới đảm bảo cho một sự phát triển bền vững của mỗi vùng lãnh thổ, mỗi quốc gia cũng như cả cộng đồng quốc tế. Hiệu quả môi trường được thể hiện ở chỗ: Loại hình sử dụng đất phải bảo vệ được độ màu mỡ của đất đai, ngăn chặn được sự thoái hóa đất bảo vệ môi trường sinh thái. Độ che phủ tối thiểu phải đạt ngưỡng an toàn sinh thái (>35%) đa dạng sinh học biểu hiện qua thành phần loài; trong thực tế, tác động của môi trường sinh thái diễn ra rất phức tạp và theo chiều hướng khác nhau (Lê Anh Thắng, 2011). Cây trồng được phát triển tốt khi phát triển phù hợp với đặc tính, tính chất của đất. Tuy nhiên, trong quá trình sản xuất dưới tác động của hoạt động sản xuất, quản lý của con người thì hệ thống cây trồng sẽ tạo nên những ảnh hưởng rất khác nhau đến môi trường. Hiệu quả môi trường được phân ra theo nguyên nhân gây nên, gồm hiệu quả hóa học môi trường, hiệu quả vật lý môi trường và hiệu quả sinh học môi trường. Trong lâm nghiệp, có rất nhiều chỉ tiêu đánh giá hiệu quả sử dụng đất nhưng chưa có tài liệu hay nghiên cứu nào đưa ra khung chuẩn các chỉ tiêu và phương pháp đánh giá hiệu quả môi trường sử dụng đất lâm nghiệp nói chung cũng như đất rừng trồng sản xuất nói riêng. V́ vậy, đề tài đã đưa ra một số chỉ tiêu đánh giá có khả năng thực hiện được. 1.1.3. Một số cơ chế chính sách có liên quan đến sử dụng đất lâm nghiệp Luật bảo vệ và phát triển rừng, công bố theo pháp lệnh số 58/L-CT-HĐNN ngày 19/8/1991 của Chủ tịch Hội đồng Nhà nước CHXHCN Việt Nam. Hiện nay Quốc Hội đã thông qua Luật Bảo vệ và phát triển rừng sửa đổi số 29/2004/QH11 ngày 03 tháng 12 năm 2004. Luật quy định về quản lý, bảo vệ, phát triển, sử dụng rừng; quyền và nghĩa vụ của chủ rừng, Trong đó, có quy định nguyên tắc phát triển, sử dụng rừng sản xuất… Nghị định 01/1995/NĐ-CP ngày 04/01/1995 của Thủ tướng Chính phủ Quy định về giao khoán đất và sử dụng vào mục đích nông nghiệp, lâm nghiệp 11 và thủy sản trong các doanh nghiệp Nhà nước. Nghị định có đưa ra các loại đất được giao khoán trong đất lâm nghiệp có đất rừng trồng sản xuất. Quyết định số 245/1998/QĐ-TTg ngày 21/12/1998 của Thủ tướng Chính phủ về việc thực hiện trách nhiệm quản lý Nhà nước các cấp về rừng và đất Lâm nghiệp. Quyết định này nhằm quy định rõ trách nhiệm quản lý nhà nước của các cấp có thẩm quyền đối với rừng và đất lâm nghiệp, góp phần ngăn chặn những hành vi hủy hoại tài nguyên rừng, đất lâm nghiệp, tạo điều kiện để mọi tổ chức, hộ gia đình, cá nhân tích cực tham gia bảo vệ và phát triển rừng. Nghị định số 163/1999/NĐ-CP ngày 16/11/1999 của Thủ tướng Chính phủ về giao đất, cho thuê đất lâm nghiệp cho các tổ chức, hộ gia đình và cá nhân sử dụng ổn định lâu dài dưới hình thức giao đất không thu tiền sử dụng đất và cho thuê đất lâm nghiệp trong đó có rừng sản xuất. Luật Bảo vệ và Phát triển rừng 2004, Luật này quy định về quản lý, bảo vệ, phát triển, sử dụng rừng (sau đây gọi chung là bảo vệ và phát triển rừng); quyền và nghĩa vụ của chủ rừng. Chỉ thị số 38/2005/CT-TTg ngày 05 tháng 12 năm 2005 của Thủ tướng Chính phủ về việc rà soát, quy hoạch lại 3 loại rừng (rừng phòng hộ, rừng đặc dụng và rừng sản xuất). Quyết định số 186/2006/QĐ-TTg ngày 14 tháng 8 năm 2006 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành Quy chế quản lý rừng. Quy chế này quy định về việc tổ chức quản lý, bảo vệ, phát triển và sử dụng rừng đặc dụng, rừng phòng hộ và rừng sản xuất, bao gồm diện tích có rừng và diện tích không có rừng đã được Nhà nước giao, cho thuê hoặc quy hoạch cho lâm nghiệp. Quyết định số 147/2007/QĐ-TTg ngày 10 tháng 9 năm 2007 của Thủ tướng Chính phủ về Một số chính sách phát triển rừng sản xuất giai đoạn 2007 - 2015 . Quyết định đưa ra mục tiêu phát triển rừng sản xuất đến năm 2015 là trồng 2 triệu ha rừng sản xuất, bình quân mỗi năm trồng 250 nghìn ha (bao gồm cả diện tích trồng lại rừng sau khai thác); Giải quyết việc làm, tăng thu nhập