Tài liệu đánh giá hiện trạng môi trường tại vài làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh nghệ an

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN KHOA MÔI TRƯỜNG Nguyễn Thị Thanh Phương ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG MÔI TRƯỜNG TẠI MỘT SỐ LÀNG NGHỀ CHẾ BIẾN THỦY HẢI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NGHỆ AN LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC Hà Nội – 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN KHOA MÔI TRƯỜNG Nguyễn Thị Thanh Phương ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG MÔI TRƯỜNG TẠI MỘT SỐ LÀNG NGHỀ CHẾ BIẾN THỦY HẢI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NGHỆ AN Chuyên ngành: Khoa học Môi trường Mã số: 60440301 LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: HDC: PGS.TS. Nguyễn Mạnh Khải HDP: PGS.TS. Trần Văn Quy Hà Nội - 2014 LỜI CẢM ƠN Với lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến PGS. TS Nguyễn Mạnh Khải và PGS. TS Trần Văn Quy, giảng viên Khoa Môi trường – Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, người đã nhiệt tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin gửi lời tri ân tới các thầy cô giáo trong và ngoài khoa Môi trường đã dìu dắt, truyền đạt kiến thức, dạy bảo tôi trong suốt thời gian theo học tại trường. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến Lãnh đạo Sở Tài nguyên và Môi trường Nghệ An, Chi cục Bảo vệ môi trường tỉnh Nghệ An đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và thực hiện luận văn này. Cuối cùng tôi xin cảm ơn gia đình, người thân bà bạn bè đã luôn ủng hộ, động viên và giúp đỡ trong thời gian qua. Xin cảm ơn! Hà Nội, tháng 12 năm 2014 NGUYỄN THỊ THANH PHƯƠNG MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC HÌNH DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT MỞ ĐẦU ................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN ..................................................................................... 3 1.1. Tình hình phát triển của ngành chế biến thủy sản ....................................... 3 1.1.1. Tình hình phát triển của ngành thủy hải sản ở Việt Nam và Nghệ An ....... 3 1.1.2. Tổng quan về các vấn đề môi trường làng nghề chế biến thủy sản......... 5 1.1.3. Một số nghiên cứu xử lý chất thải từ hoạt động chế biến thủy sản ở Việt Nam ............................................................................................................ 5 1.2. Tổng quan về các làng nghề, làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An .................................................................................................. 7 1.2.1. Tổng quan về làng nghề .......................................................................... 7 1.2.2. Tổng quan làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An ....... 9 1.3 Tổng quan về khu vực nghiên cứu ............................................................... 10 1.3.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 10 1.3.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ...................................................................... 13 CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................... 16 2.1. Đối tượng nghiên cứu thủy sản được nghiên cứu trên địa bàn tỉnh Nghệ An ........................................................................................................................ 16 2.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 17 2.2.1. Phương pháp nghiên cứu, thu thập, tổng hợp tài liệu ........................... 17 2.2.2. Phương pháp điều tra và khảo sát thực địa ........................................... 17 2.2.3. Phương pháp xử lý số liệu ..................................................................... 18 2.2.4. Phương pháp lấy mẫu, phân tích mẫu .................................................. 18 CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ................................ 21 3.1. Kết quả về điều tra hiện trạng sản xuất tại một số làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An ............................................................. 21 3.1.1. Nguyên liệu chủ yếu cung cấp cho làng nghề ....................................... 21 3.1.2. Công nghệ sản xuất và nguồn gây ô nhiễm từ hoạt động chế biến thủy hải sản tại một số làng nghề trên địa bàn tỉnh Nghệ An ................................. 22 một số làng nghề chế biến hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An ...................... 23 3.1.3. Sản phẩm và nguồn thải từ hoạt động chế biến thủy sản ...................... 24 3.2. Thực trạng môi trường và đánh giá mức độ gây ô nhiễm môi trường tại một số làng nghề chế biến thủy hải sản của tỉnh Nghệ An ................................ 44 3.2.1 Đánh giá hiện trạng môi trường chung của các làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An .......................................................... 44 3.2.3. Đánh giá hiện trạng nước thải và mùi tại một số làng nghề chế biến thủy hải sản ............................................................................................ 48 3.2.3. Hiện trạng công trình kỹ thuật bảo vệ môi trường tại một số làng nghề chế biến thủy hải sản. ...................................................................................... 58 3.2.4. Nguyên nhân ô nhiễm môi trường làng nghề chế biến hải sản ............ 60 3.2.5. Tác động đến môi trường từ hoạt động sản xuất, chế biến hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An ...................................................................................... 61 3.2.6. Thực trạng quản lý môi trường một số làng nghề chế biến thủy hải sản .................................................................................................. 65 3.3. Đề xuất các giải pháp bảo vệ môi trường tại các làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An. .................................................................... 70 3.3.1. Các giải pháp về quản lý ........................................................................ 70 3.3.2. Các giải pháp về công nghệ kỹ thuật ..................................................... 76 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................ 84 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 86 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Hiện trạng GDP thuỷ sản giai đoạn 2007-2013 (giá thực tế) .................. 3 Bảng 1.2. Các làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An ........... 9 Bảng 2.1. Quy mô, công suất và loại hình sản xuất của 10 làng nghề chế biến Bảng 2.2. Danh mục chỉ tiêu, phương pháp và thiết bị phân tích ........................ 18 Bảng 2.3. Danh mục Kỹ thuật bình chứa và thời gian bảo quản mẫu ................. 19 Bảng 3.1. Số lượng và công suất của các cơ sở thu gom nguyên liệu ................... 22 Bảng 3.2. Sản phẩm và công nghệ sản xuất của .................................................... 23 Bảng 3.3. Các dạng chất thải và nguồn gốc gây chất thải trong chế biến thủy sản ........................................................................................................................... 26 Bảng 3.4. Nguồn phát sinh chất thải và hệ thống xử lý chất thải của các làng nghề chế biến hải sản trên địa bàn tỉnh ................................................................. 30 Bảng 3.5. Tổng lượng nước thải của các cơ sở chế biến thủy sản ......................... 37 trên địa bàn tỉnh Nghệ An ...................................................................................... 37 Bảng 3.6. Định mức sử dụng nguyên liệu của làng nghề chế biến nước mắm ..... 39 Bảng 3.7. Định mức lượng chất thải rắn phát sinh của một số làng nghề chế biến thủy sản với sản phẩm nước mắm ................................................................. 40 Bảng 3.8. Định mức sử dụng nguyên liệu trong CBHS khô ................................. 43 Bảng 3.9. Lượng chất thải rắn trong CBHS khô................................................... 43 Bảng 3.10. Các dạng chất thải từ hoạt động của các làng nghề chế biến thủy hải sản qua khảo sát ..................................................................................................... 47 Bảng 3.11. Ký hiệu mẫu của các làng nghề ........................................................... 48 Bảng 3.12. Kết quả quan trắc nước thải thủy sản tại 10 làng nghề chế biến hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An ............................................................................... 49 Bảng 3.13. Hiện trạng ô nhiễm môi trường nước tại một số làng nghề 50 chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An .................................................. 50 Bảng 3.14. Tải lượng các thông số ô nhiễm từ nước thải chế biến thủy sản tại một số làng nghề ..................................................................................................... 56 Bảng 3.15. Chức năng, nhiệm vụ của bộ máy cấp xã phường .............................. 73 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1. Xưởng sản xuất nước mắm làng nghề chế biến hải sản Phú Lợi ......... 24 Hình 3.2. Quy trình sản xuất nước mắm và dòng thải .......................................... 38 Hình 3.3. Quy trình sản chế biến cá khô và dòng thải .......................................... 42 Hình 3.4. Hàm lượng TSS trong mẫu nước thải của các làng nghề chế biến thủy sản (mg/l) ........................................................................................................ 51 Hình 3.5. Hàm lượng BOD5 trong các mẫu nước thải từ các làng nghề chế biến thủy sản ................................................................................................................... 52 Hình 3.6. Hàm lượng COD trong các mẫu nước thải từ các làng nghề chế biến thủy sản ................................................................................................................... 52 Hình 3.7. Hàm lượng P tổng số trong các mẫu nước thải ..................................... 53 Hình 3.8. Hàm lượng Clo tự do trong các mẫu nước thải từ các làng nghề chế biến thủy sản ........................................................................................................... 53 Hình 3.9. Hàm lượng Nito tổng số trong các mẫu nước thải từ các làng nghề chế biến thủy sản ................................................................................................... 54 Hình 3.10. Hàm lượng dầu mỡ tổng số trong các mẫu nước thải từ các làng nghề chế biến thủy sản ........................................................................................... 55 Hình 3.11. Hàm lượng Coliform tổng số trong các mẫu nước thải từ các làng nghề chế biến thủy sản ........................................................................................... 55 Hình 3.12. Hệ thống xử lý nước thải tập trung của Làng nghề chế biến hải sản Ngọc Văn, xã Diễn Ngọc, huyện Diễn Châu ........................................................... 59 Hình 3.13 Hệ thống quản lý ở quy mô cấp xã xuống quy mô nhỏ hơn ................ 73 Hình 3.14. Quy trình xử lý nước thải thủy sản đề xuất ........................................ 77 Hình 3.15. Quy trình xử lý nước thải thủy sản đề xuất cho cơ sở chế biến đông lạnh .......................................................................................................................... 78 Hình 3.16. Sơ đồ quy trình công nghệ xử lý nước thải nhà máy chế biến thủy sản (với đầu vào BOD5 <500 mg/l). ....................................................................... 79 Hình 3.17. Quy trình xử lý chất thải rắn ............................................................... 80 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BVMT : Bảo vệ môi trường QCVN : Quy chuẩn Việt Nam BTNMT : Bộ Tài nguyên và Môi trường CBTS : Chế biến thủy sản TT : Thông tư GDP : Tổng thu nhập quốc dân EU : Liên minh Châu Âu THCS : Trung học cơ sở UBND : Ủy Ban Nhân Dân MỞ ĐẦU Trong quá trình công nghiệp hoá và hiện đại hoá nông thôn, sự phát triển của các làng nghề đóng một vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng tăng tỷ trọng công nghiệp và dịch vụ, góp phần xoá đói giảm nghèo ở nông thôn, giải quyết việc làm ổn định, tăng thu nhập và phát triển du lịch. Bên cạnh những đóng góp tích cực, sự phát triển của làng nghề cũng là một trong những nguyên nhân làm gia tăng vấn đề ô nhiễm môi trường. Do đặc thù của sản xuất làng nghề mang tính chất hộ gia đình, phân tán, điều kiện hạ tầng và trang thiết bị còn yếu kém, thiếu đồng bộ, chưa quan tâm đến công tác bảo vệ môi trường dẫn đến các làng nghề đang phải đối mặt với tình trạng ô nhiễm môi trường ngày càng nghiêm trọng. Những tồn tại trong quá trình phát triển làng nghề đang trở thành các thách thức đối với việc bảo vệ môi trường, phát triển bền vững cho nông thôn. Vì vậy, cần phải có giải pháp kịp thời, đòi hỏi sự quan tâm tháo gỡ của các ngành, các cấp, đặc biệt là chính quyền các địa phương nơi có làng nghề. Chế biến thủy hải sản có khả năng gây ô nhiễm môi trường cao do công nghệ sản xuất lạc hậu, thủ công nên đã tạo ra lượng nước thải, chất thải rắn rất nhiều, nồng độ chất hữu cơ cao, gây mùi hôi thối và gây tác động trực tiếp đến đời sống của người dân. Xuất phát từ thực tiễn trên đề tài luận văn “Đánh giá hiện trạng môi trường tại một số làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An” được thực hiện nhằm cung cấp các thông tin về hiện trạng môi trường các làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh, tìm hiểu nguyên nhân gây ô nhiễm và tác động của chúng đến môi trường tự nhiên, từ đó đề xuất một số giải pháp giảm thiểu ô nhiễm môi trường phục vụ cho sự phát triển bền vững các làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An, nội dung nghiên cứu bao gồm: + Thu thập, xử lý và phân tích các tài liệu về các đặc điểm cơ bản về tự nhiên cũng như kinh tế xã hội của địa bàn nghiên cứu. Tìm hiểu cụ thể hiện trạng sản xuất 1 của một số làng nghề chế biến thủy hải sản và xác định các nhân tố ảnh hưởng tới môi trường làng nghề. + Thu thập và phân tích các số liệu phân tích chất lượng nước thải từ ngành chế biển thủy sản tại một số làng nghề chế biến thủy sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An + Phân tích, đánh giá hiện trạng ô nhiễm môi trường (nước thải và chất thải rắn) của một số làng nghề chế biến thủy hải sản để làm cơ sở đề xuất các giải pháp bảo vệ môi trường, khắc phục tình trạng ô nhiễm tại các làng nghề. 2 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN 1.1. Tình hình phát triển của ngành chế biến thủy sản 1.1.1. Tình hình phát triển của ngành thủy hải sản ở Việt Nam và Nghệ An Nếu năm 2008 thuỷ sản Việt Nam chiếm 3,9% GDP toàn quốc và 12% GDP toàn ngành nông, lâm nghiệp thì đến năm 2013 vươn lên chiếm 4,3% GDP toàn quốc và 21,79% GDP toàn ngành nông, lâm nghiệp. Mặc dù ngành thuỷ sản chỉ chiếm tỷ trọng rất nhỏ trong cơ cấu kinh tế toàn quốc nhưng ngành thuỷ sản lại có tốc độ tăng trưởng vượt bậc so với các ngành kinh tế khác, trung bình giai đoạn 2008-2013 ngành thuỷ sản tăng trưởng bình quân 13,62%/năm, cao gấp 1,2 lần so với mức tăng trưởng kinh tế toàn quốc và cao gấp 1,4 lần so với mức tăng trưởng của ngành nông, lâm nghiệp [ 5, 9]. Dưới đây là Bảng 1.1 thể hiện đóng góp GDP của lĩnh vực thủy sản so với GDP toàn quốc trong giai đoạn từ 2008 – 2013. Bảng 1.1. Hiện trạng GDP thuỷ sản giai đoạn 2007-2013 (giá thực tế) Hạng mục 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Toàn quốc 839.211 974.266 Thuỷ sản 32.947 38.335 46.124 58.409 73.960 85140 3,9 3,9 4,0 4,0 4,3 4,3 Tỷ trọng so với toàn quốc % 1.143.715 1.477.717 1.720.000 1.980.000 Nguồn: Niên giám thống kê -Tổng cục thống kê qua các năm 2008 - 2013 Hầu hết các cơ sở chế biến thủy sản sử dụng nhiều lao động trong các khâu sản xuất, chế biến. Đây là ngành sử dụng nhiều lao động địa phương, qua điều tra lao động chế biến thủy sản chiếm từ 30-40% lực lượng lao động của địa phương [11]. Thời tiết khắc nghiệt, giá cả thị trường có nhiều biến động, các rào cản phi thuế quan đang là những trở ngại lớn đối với các sản phẩm thuỷ sản xuất khẩu của 3 tỉnh Nghệ An. Giá trị sản phẩm thuỷ sản chế biến xuất khẩu năm 2013 toàn tỉnh đạt 20triệu USD, trong đó giá trị xuất khẩu trực tiếp chỉ đạt 800.000 USD [4]. Nguyên nhân chủ yếu là nguồn nguyên liệu khai thác từ biển đủ tiêu chuẩn chế biến xuất khẩu đạt thấp, nhất là tôm và mực. Bên cạnh đó, việc đầu tư nâng cấp trang thiết bị và công nghệ cho các cơ sở chế biến thủy sản tập trung như các làng nghề chế biến thủy sản còn nhiều khó khăn, công tác xúc tiến thương mại của các doanh nghiệp còn hạn chế, thị trường xuất khẩu lớn có quá nhiều rủi ro, trong khi đó năng lực tài chính hạn chế, nguồn vốn tự có bị giảm do kinh doanh thua lỗ [11, 12]. Việc duy trì mặt hàng truyền thống như nước mắm (sản lượng nước mắm chế biến đạt 15 triệu lít), mắm tôm - cá, mắm tôm chua nguyên con, tôm nõn sấy khô, cá tẩm gia vị, cá ướp muối xuất khẩu, chả cá... từng bước khẳng định trên thị trường về chất lượng cũng như giá cả. Các làng nghề chế biến bột cá, kho đông lạnh bảo quản sản phẩm thuỷ sản tiếp tục mở rộng, nâng cao giá trị sản phẩm thuỷ sản sau khai thác, góp phần thúc đẩy nghề khai thác hải sản phát triển [4, 11]. Đối với chế biến nội địa, tập trung xây dựng các khu chế biến thuỷ sản tại các vùng phát triển, mở rộng các nhà máy chế biến quy mô vừa và nhỏ tại các bến cá nhân dân như Lạch Quèn, Lạch Vạn, Cửa Hội (thị xã Cửa Lò). Tổ chức tốt mạng lưới thu mua trong và ngoài tỉnh, gắn công tác khuyến ngư và thực hiện các chính sách hỗ trợ về con giống đối với người nuôi. Khuyến khích đầu tư xây dựng các nhà máy chế biến sản phẩm cho nghề khai thác hải sản, đặc biệt phát triển các mặt hàng như cá tẩm gia vị, tôm nõn... Cùng với giải pháp về tìm kiếm thị trường xuất khẩu mới, xây dựng và quảng bá thương hiệu cho các doanh nghiệp xuất khẩu thuỷ sản thì công tác đào tạo, nâng cao tay nghề cho công nhân các cơ sở chế biến xuất khẩu cũng cần được chú trọng [4,12]. Qua các dẫn chứng ở trên cho thấy tình hình phát triển ngành chế biến thủy sản đang phát triển một cách nhanh chóng. Bên cạnh những mặt tích cực mà lĩnh vực chế biến thuỷ sản đã mang lại, thì cũng có một số vấn đề tiêu cực trong phát triển của ngành, đó chính là vấn đề bảo vệ môi trường trong lĩnh vực. 4 1.1.2. Tổng quan về các vấn đề môi trường làng nghề chế biến thủy sản Các làng nghề sản xuất chủ yếu với quy mô hộ gia đình, nơi sản xuất vừa là nhà ở, vừa là cơ sở sản xuất chính, một số công đoạn khác (như phơi sấy, tập kết nguyên liệu) lại tận dụng các mặt bằng công cộng như cánh đồng, đường đi, ven chợ… Sản xuất càng phát triển thì nguy cơ lấn chiếm khu vực sinh hoạt, phát thải ô nhiễm tới khu dân cư càng lớn, dẫn đến chất lượng môi trường khu vực càng xấu đi [1] Hầu hết các làng nghề đều áp dụng công nghệ sản xuất thủ công, quy trình sản xuất thô sơ nên tiêu hao nhiều nhiên liệu, không đảm bảo vệ sinh, nguyên liệu không được tận dụng triệt để nên nguồn thải lớn. Việc xây dựng cơ sở hạ tầng kỹ thuật cho bảo vệ môi trường tại các làng nghề còn chưa được quan tâm đúng mức. Hệ thống xử lý nước thải và khí thải tại các làng nghề hầu như chưa có và tại một số làng nghề nếu có thì cũng bị xuống cấp nghiêm trọng do không có cán bộ bảo trì và chạy hệ thống liên tục. Lượng nước thải, chất thải rắn sinh ra được xả trực tiếp ra ngoài môi trường nước mặt. Cống rãnh chứa nước thải thường hôi thối là môi trường sống của vi sinh vật gây bệnh. Quá trình phân hủy chất thải rắn từ hoạt động chế biến thủy hải sản tạo ra mùi tanh và thối làm ô nhiễm môi trường không khí tại làng nghề. [1, 2]. Do trình độ người lao động còn thấp, nên người dân chưa có ý thức về môi trường lao động, không quan tâm đến bảo vệ môi trường. 1.1.3. Một số nghiên cứu xử lý chất thải từ hoạt động chế biến thủy sản ở Việt Nam Ở Việt Nam vấn đề ô nhiễm nước thải thủy sản ngày càng nghiêm trọng do sự phát triển của hoạt động chế biến thủy hải sản. Hơn nữa, lưu lượng nước thải tính trên một đơn vị sản phầm khá lớn, thường từ 30 – 80 m3/tấn thành phẩm. Vì vậy việc nghiên cứu phương pháp thu gom xử lý nước thải thủy sản từ các nhà máy chế biến thủy sản và các làng nghề chế biến thủy sản được nhiều nhà khoa học, viện 5 nghiên cứu và trường đại học quan tâm. Phương pháp chủ yếu được áp dụng là phương pháp sinh học, ứng dụng xử lý nước thải bằng các vi sinh vật phân hủy và hấp thụ bởi thực vật [10, 6]. Phương pháp nghiên cứu sử dụng vi sinh vật trong xử lý nước thải thủy được tiến hành bởi Võ Văn Nhân và Trương Quang Bình, khoa Thủy Sản, Đại Học Lâm Nông Thành Phố Hồ Chí Minh đã mang lại những bước thành công nhất định. Nhìn chung nước thải chế biến thủy sản thường có các thành phần ô nhiễm vượt quá quy chuẩn cho phép xả thải nhiều lần. Xử lý nước thải bằng công nghệ sinh học đáp ứng mục đích đưa dòng thải vào vòng tuần hoàn tự nhiên của vật chất, chất thải được xử lý và phân hủy theo chu trình sinh học tự nhiên. Kết quả của quá trình xử lý là các chất thải được chuyển hóa hoàn toàn thành dòng thải sạch. Kết quả trong nghiên cứu này cho thấy phương pháp này đem lại hiệu quả khá cao, các chỉ tiêu khảo sát bao gồm pH, BOD5, Nitơ tổng số, SS, COD đều nằm trong giới hạn cho phép thải ra nguồn tiếp nhận thuộc cột B của QCVN 11:2008/BTNMT – quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về nước thải công nghiệp chế biến thủy sản. Phương pháp này áp dụng bổ sung hệ vi sinh vật và sục khí ôxy liên tục. Thành phần hệ vi sinh vật có hiệu xuất xử lý tốt nhất là: Bacillus subtilis (1012), Nitrosomonas sp. (1011), Nitrobacter sp. (1011), Saccharomyces (1012), Vi khuẩn phân giải lân (1012). Nồng độ hệ vi sinh vật càng cao, hiệu suất xử lý càng tốt, nồng độ hệ vi sinh vật tốt nhất là 1lit/1m3 [9, 10, 13]. Nghiên cứu xử lý nước thải thủy sản bằng phương pháp bể kỵ khí kết hợp hiếu khí, Dương Gia Đức, Đại học Bách Khoa – Đại học Đà Nẵng. Nồng độ COD đầu vào 1800 – 4000 mg/L, phụ thuộc vào thành phần nguyên liệu. Nồng độ COD đầu ra tương đối ổn định dao động 500 – 1000 mg/L. Như vậy hiệu suất xử lý đạt 55 – 86%. Thành phần khí sinh ra: CH4: 58 – 69,4%; O2: 0.3 – 1%; CO2: 19,6 – 28%; Khí khác: 2,9 – 18,3%. Lượng khí này có thể thu hồi và sử dụng làm nhiên liệu đun nấu hoặc tạo ra điện [3]. 6 Nghiên cứu tuyển chọn một số chủng vi sinh vật có khả năng xử lý protein và ứng dụng xử lý nước thải chế biến thủy sản, Trương Thị Mỹ Khanh, Vũ Thị Hương Lan, Đại học kỹ thuật công nghệ Thành phố Hồ Chí Minh. Nghiên cứu từ mẫu nước thải thủy sản đã phân lập được 6 chủng vi khuẩn có khả năng phân giải protein, 6 chủng phân lập được phân lập được qua các thử nghiệm sinh hóa, dự đoán các chủng phân lập được thuộc chi Bacillus. Các chủng này có khả năng loại bỏ từ 60 – 70 % COD so với ban đầu [10]. 1.2. Tổng quan về các làng nghề, làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An 1.2.1. Tổng quan về làng nghề Theo quy định về công nhận làng có nghề, làng nghề và chính sách khuyến khích phát triển tiểu thủ công nghiệp và làng nghề trên địa bàn tỉnh Nghệ An tại Quyết định số 80/2008/QĐ-UBND ngày 18/12/2008 và Quyết định số 85/2010/QĐUBND ngày 29/10/2010, để công nhận làng nghề cần có 7 tiêu chí sau [5]. + Đã thực hiện việc đăng ký xây dựng làng nghề với cơ quan có thẩm quyền công nhận làng nghề theo quy định. Thời gian đăng ký vào tháng 10 của năm trước năm xét công nhận làng nghề. + Đã được công nhận Làng có nghề. + Có tối thiểu 30% tổng số hộ của làng tham gia các hoạt động ngành nghề tiểu thủ công nghiệp. + Đạt tối thiểu 40% giá trị sản xuất, thu nhập (theo giá thực tế) so với giá trị sản xuất và thu nhập của làng. + Hoạt động sản xuất kinh doanh: Tối thiểu 2 năm tính đến thời điểm xét công nhận. + Phù hợp với quy hoạch, kế hoạch phát triển ngành nghề tiểu thủ công nghiệp, xây dựng và phát triển làng nghề, làng có nghề. + Chấp hành tốt chính sách, pháp luật Nhà nước; Đảm bảo vệ sinh môi trường trong quá trình hoạt động. 7 Nghệ An là một tỉnh phát triển làng nghề tương đối mạnh. Đến hết năm 2013, tỉnh Nghệ An đã công nhận được 126 làng nghề. Các làng nghề được công nhận đã đạt kết quả cao về tăng trưởng kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp nông thôn, góp phần giải quyết việc làm, ổn định đời sống và xoá đói giảm nghèo ở nông thôn. Hoạt động làng nghề khá phong phú, nhiều lĩnh vực đã giải quyết việc làm ổn định cho khoảng 25.100 lao động với thu nhập bình quân 22.2 triệu/năm [5]. UBND tỉnh Nghệ An có chính sách khuyến khích phát triển làng nghề với mục tiêu cụ thể [5]: + Đưa tỷ trọng giá trị sản xuất từ làng nghề trong giá trị Công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp của tỉnh lên khoảng 40-50% vào năm 2020. + Đến 2010 giá trị tiểu thủ công nghiệp đạt 2.500 tỷ, trong đó đóng góp của sản xuất từ làng nghề 1.800 tỷ đồng. Mục tiêu này đã đạt được và còn vượt so với kế hoạch đề ra là 200 tỷ đồng + Xây dựng phát triển mô hình làng có nghề, đến 2015 toàn tỉnh phấn đấu công nhận 150 làng nghề. Tính đến năm 2013 số làng nghề được công nhận là 129 làng nghề như vậy mục tiêu phấn đấu toàn tính đến năm 2015 là 150 làng nghề tăng 21 làng nghề. Như vậy mục tiêu đặt ra hoàn toàn có thể thực hiện được trong hai năm do Nghệ An có số lượng làng nghề chưa được công nhận lớn và những chính sách ưu tiên phát triển làng nghề trong cho vay vốn và hỗ trợ xây dựng cơ sở hạ tầng sẽ thu hút rất nhiều làng nghề tham gia đăng ký công nhận. + Xây dựng phát triển làng nghề đạt và vượt chỉ tiêu của tỉnh, được công nhận đảm bảo tiêu chuẩn bảo vệ môi trường và vệ sinh an toàn lao động. + Tổ chức đào tạo nghề cho lĩnh vực tiểu thủ công nghiệp, khuyến khích các chương trình đào tạo ngắn hạn và truyền nghề cho người lao động trong các làng nghề. + Tăng cường đầu tư và xây dựng hạ tầng làng nghề bằng các nguồn hỗ trợ. Tổng nguồn đầu tư hỗ trợ cho làng nghề phấn đấu từ 200-250 tỷ đồng vào năm 2015. 8 1.2.2. Tổng quan làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An Trên địa bàn tỉnh Nghệ An có 10 làng nghề chế biến thủy hải sản, tập trung chủ yếu ở các vùng biển như huyện Diễn Châu, Quỳnh Lưu, Nghi Lộc, thị xã Cửa Lò. Các làng nghề này chủ yếu sản xuất nước mắm, mắm tôm, chế biến hải sản đông lạnh. Hầu hết các làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh đều có công nghệ sản xuất thủ công, chủ yếu là các công nghệ sản xuất truyền thống với các máy móc và vật dụng thô sơ. Các mặt hàng sản xuất còn thô sơ, chưa có chất lượng tốt và mẫu mã chưa đa dạng, điều này gây ra những hạn chế đáng kể trong việc nâng cao giá trị sản phẩm cũng như mở rộng thị trường, đặc biệt thị trường xuất khẩu. Hầu hết các xưởng sản xuất đều được bố trí ngay tại hộ gia đình, gần khu vực sinh hoạt, điều này gây khó khăn cho việc thu gom những chất thải, nước thải từ sản xuất. Thêm vào đó nguồn nước thải và chất thải này không được xử lý sẽ gây ô nhiễm môi trường làng nghề, kết quả là sức khỏe của người dân bị ảnh hưởng. Các bệnh về tiêu hóa và hô hấp gia tăng do sự ô nhiễm nguồn nước sinh hoạt cũng như mùi hôi thối trong không khí. Do sự thiếu nhận thức về các vấn đề môi trường cũng như thiếu nguồn kinh phí xây dựng các công trình xử lý chất thải nên việc cải thiện môi trường tại các làng nghề đang gặp rất nhiều khó khăn. Vấn đề vừa phát triển kinh tế và vừa giảm thiểu ô nhiễm môi trường luôn là hai vấn quan trọng đối với các làng nghề chế biến thủy sản nói riêng và với các làng nghề sản xuất nói chung. Cần có những nghiên cứu chi tiết để có thể nêu bật hiện trạng môi trường các làng nghề từ đó đề ra các giải pháp phù hợp [7, 8]. Bảng 1.2. Các làng nghề chế biến thủy hải sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An TT 1 2 Tên làng nghề Địa điểm Làng nghề chế biến hải sản Phú Lợi Làng nghề chế biến thủy hải sản Phương Cần Phường Quỳnh Dị, thị xã Hoàng Mai Phường Quỳnh Phương, thị xã Hoàng Mai 9 Năm công nhận 2005 2004 Làng nghề chế biến hải sản Phú Liên Làng nghề chế biến hải sản 4 Tân An Làng nghề chế biến hải sản 5 Hải Đông Làng nghề chế biến hải sản 6 Ngọc Văn Làng nghề chế biến và bảo quản 7 hải sản khối 6 Làng nghề chế biến hải sản 8 Cửa Lò Làng nghề chế biến nước mắm 9 Nghi Hải Làng nghề chế biến nước mắm 10 khối Hải Giang I 3 Xã Quỳnh Long, huyện Quỳnh Lưu 2006 Xã An Hòa, huyện Quỳnh Lưu 2009 Xã Diễn Bích, huyện Diễn Châu 2003 Xã Diễn Ngọc, huyện Diễn Châu 2006 Phường Nghi Tân, thị xã Cửa Lò 2010 Khối 7, Nghi Thủy, thị xã Cửa Lò 2010 Phường Nghi Hải, thị xã Cửa Lò 2005 Phường Nghi Hải, thị xã Cửa Lò 2010 Các làng nghề chế biến thủy hải sản tập trung chủ yếu ở các khu vực ven biển bao gồm các huyện Cửa Lò, Diễn Châu, Quỳnh Lưu. Sự tập trung các làng nghề với mật độ cao như khu vực thị xã Cửa Lò có thể gây ô nhiễm cục bộ môi trường nước mặt và mùi do các biện pháp bảo vệ môi trường chưa được thực hiện ở hầu hết các làng nghề. 1.3 Tổng quan về khu vực nghiên cứu 1.3.1. Điều kiện tự nhiên a) Vị trí địa lý kinh tế Nghệ An nằm ở vĩ độ 18033’ đến 20001’ vĩ độ Bắc, kinh độ 103052’ đến 1050 8’ kinh độ Đông, ở vị trí Bắc Trung Bộ. Nghệ An là tỉnh nằm ở trung tâm vùng Bắc Trung Bộ, giáp tỉnh Thanh Hóa ở phía Bắc, tỉnh Hà Tĩnh ở phía Nam, giáp Lào ở phía Tây với 419 km đường biên giới trên bộ, bở biển phía Đông dài 82 km Nghệ An có diện tích tự nhiên là 16.490,25 km2. Hơn 80% diện tích là vùng đồi núi nằm phía Tây gồm 10 huyện và 1 thị xã. Phía Đông là phần diện tích đồng bằng và duyên hải ven biển gồm 7 huyện, 1 thị xã và thành phố Vinh. [8] 10 b) Địa hình Nằm ở Đông Bắc dãy Trường Sơn, Nghệ An có địa hình đa dạng, phức tạp, bị chia cắt mạnh bởi các dãy đồi núi và hệ thống sông suối. Về tổng thể, địa hình nghiêng theo hướng Tây Bắc – Đông Nam với ba vùng sinh thái rõ rệt: miền núi, trung du, đồng bằng ven biển. Trong đó, miền núi chiếm tới 80% diện tích lãnh thổ. Địa hình có độ dốc lớn, đất có độ dốc lớn hơn 8%, chiếm gần 80% diện tích tự nhiên toàn tỉnh, đặc biệt có trên 38% diện tích đất có độ dốc lớn hơn 25%. Nơi cao nhất là đỉnh Pulaileng (2.711m) ở huyện Kỳ Sơn, thấp nhất là vùng đồng bằng huyện Quỳnh Lưu, Diễn Châu, Yên Thanh có nơi chỉ cao 0,2m so với mực nước biển. Đặc điểm địa hình là một trở ngại lớn cho việc phát triển mạng lưới giao thông đường bộ, đặc biệt tuyến giao thông vùng trung du và miền núi, gây khó khăn cho phát triển lâm nghiệp và bảo vệ đất đai khỏi xói mòn, gây lũ lụt trong tỉnh. Tuy nhiên hệ thống sông ngòi có độc dốc lớn với 117 thác lớn, nhỏ là tiềm năng lớn có thể khai thác để phát triển thủy điện và điều hòa nguồn nước phục vụ sản xuất và dân sinh. [8] c) Khí hậu, thủy văn Nghệ An nằm trong vùng nhiệt đới gió mùa có mùa đông lạnh và chia làm hai mùa rõ rệt: mùa hạ nóng, ấm, mưa nhiều và mùa đông lạnh, ít mưa. - Chế độ nhiệt: Nhiệt độ trung bình hàng năm từ 23 – 24oC, tương ứng với tổng nhiệt năm là 8.700oC. Sự chênh lệch nhiệt độ giữa các tháng trong năm khá cao. Nhiệt độ trung bình các tháng nóng nhất (tháng 6 đến tháng 7) là 33oC, nhiệt độ cao tuyệt đối 42,7o C, nhiệt độ trung bình các tháng lạnh nhất là 19oC. Số giờ nắng trung bình là 1.500 – 1.700 giờ. Tổng tích ôn là 3.500 – 4.000oC. - Chế độ mưa: Nghệ An là tỉnh có lượng mưa trung bình so với các tỉnh khác ở miền Bắc. Lượng mưa bình quân hàng năm dao động từ 1.200 – 2.000 mm/năm với 123 – 152 ngày mưa, phân bổ cao dần từ Bắc vào Nam và từ Tây sang Đông và chia làm hai mùa rõ rệt. 11 Mùa khô từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau, lượng mưa chỉ chiếm 15 – 20 % lượng mưa cả năm, tháng khô hạn nhất là tháng 1,2; lượng mưa chỉ đạt từ 7 – 60 mm/tháng, số ngày mưa 15 – 19 ngày/tháng, mùa này thường kèm theo gió bão. - Độ ẩm không khí: Trị số độ ẩm tương đối trung bình năm dao động từ 80 – 90%, độ ẩm không khí cũng có sự chênh lệch giữa các vùng và theo mùa. Chênh lệch giữa độ ẩm trung bình tháng ấm nhất và tháng khô nhất tới 18 – 19%, vùng có độ ẩm cao nhất là thượng nguồn sông Hiếu, vùng có độ ẩm thấp nhất là vùng núi phía Nam (huyện Kỳ Sơn, Tương Dương). Lượng bốc hơi từ 700 – 940 mm/năm . - Chế độ gió: Nghệ An chịu ảnh hưởng của hai loại gió chủ yếu: gió mùa Đông Bắc và gió phơn Tây Nam. Gió mùa Đông Bắc thường xuất hiện vào mùa Đông từ tháng 10 đến tháng 4 năm sau, bình quân mỗi năm có khoảng 30 đợt gió mùa Đông Bắc, mang theo không khí lạnh, khô làm cho nhiệt độ giảm xuống 5 – 100 C so với nhiệt độ trung bình năm. Gió phơn Tây Nam là một loại hình thời tiết đặc trưng cho mùa hạ của vùng Bắc Trung Bộ. Loại gió này thường xuất hiện ở Nghệ An vào tháng 5 đến tháng 8 hàng năm, số ngày khô nóng trung bình hằng năm là 20 – 70 ngày. Gió Tây Nam gây ra khí hậu khô, nóng và hạn hán, ảnh hưởng không tốt đến sản xuất và đời sống sinh hoạt của nhân dân trên phạm vi toàn tỉnh. - Các hiện tượng thời tiết khác: Là tỉnh có diện tích rộng, có đủ các dạng địa hình: miền núi, trung du, đồng bằng và ven biển, khí hậu tỉnh Nghệ An đa dạng, đồng thời có sự phân hóa theo không gian và biến động theo thời gian. Bên cạnh những yếu tốt chủ yếu như nhiệt độ, lượng mưa, gió, độ ẩm không khí thì Nghệ An còn là một tỉnh chịu ảnh hưởng của bão và áp thấp nhiệt đới. Trung bình mỗi năm có 2 – 3 cơn bão, thường tập trung vào tháng 8 và 10 và có khi gây ra lũ lụt. 12