Tài liệu đánh giá hiện trạng chất lượng nước mặt sông đuống đoạn chảy qua huyện tiên du, tỉnh bắc ninh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM -------------- TRẦN VĂN AN ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG CHẤT LƯỢNG NƯỚC MẶT SÔNG ĐUỐNG ĐOẠN CHẢY QUA HUYỆN TIÊN DU, TỈNH BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ HÀ NỘI - 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO - BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM -------------- TRẦN VĂN AN ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG CHẤT LƯỢNG NƯỚC MẶT SÔNG ĐUỐNG ĐOẠN CHẢY QUA HUYỆN TIÊN DU, TỈNH BẮC NINH CHUYÊN NGÀNH : KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG MÃ SỐ : 21.14.01.51 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGÔ THẾ ÂN HÀ NỘI - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong Luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện Luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong Luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả thực hiện Luận văn Trần Văn An i LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo Khoa Môi trường, Trường Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam đã tận tình giúp đỡ tạo mọi điều kiện cho tôi trong quá trình học tập và thực hiện đề tài. Đặc biệt xin chân thành cảm ơn TS. Ngô Thế Ân đã trực tiếp, chỉ bảo tận tình và đóng góp nhiều ý kiến quý báu, giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Tôi xin chân thành cảm ơn cán bộ, lãnh đạo Trung Tâm Nghiên cứu và Chuyển giao Công nghệ Môi trường Hội bảo vệ Thiên nhiên Việt nam, trung tâm quan trăc môi trường tỉnh Bắc Ninh, phòng Tài nguyên và Môi trường huyện Tiên Du cùng các bạn bè đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, những người đã động viên và giúp đỡ tôi về tinh thần, vật chất trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2014 Tác giả luận văn Trần Văn An ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN -------------------------------------------------------------------- i LỜI CẢM ƠN ------------------------------------------------------------------------ ii MỤC LỤC ----------------------------------------------------------------------------iii DANH MỤC VIẾT TẮT ----------------------------------------------------------- vi DANH MỤC BẢNG --------------------------------------------------------------- vii DANH MỤC BIỂU ĐỐ ---------------------------------------------------------- viii MỞ ĐẦU -------------------------------------------------------------------------------1 1. Tính cấp thiết của đề tài -------------------------------------------------------1 2. Mục đích và yêu cầu nghiên cứu---------------------------------------------1 2.1. Mục đích----------------------------------------------------------------------1 2.2. Yêu Cầu ----------------------------------------------------------------------1 CHƯƠNG I: TỔNG QUAN TÀI LIỆU -----------------------------------------3 1.1. Cơ sở khoa học của đề tài ---------------------------------------------------3 1.2. Tổng quan về chất lượng nước --------------------------------------------4 1.2.1. Khái niệm về nước --------------------------------------------------------4 1.2.2. Các chỉ tiêu nói lên chất lượng nước -----------------------------------4 1.2.3. Các nguyên nhân gây ô nhiễm nước ---------------------------------- 13 1.3. Hiện trạng chất lượng nước sông trên thế giới và ở Việt Nam ---- 17 1.3.1. Hiện Trạng chất lượng nước sông trên thế giới --------------------- 17 1.3.2. Hiện trạng chất lượng nước sông ở Việt Nam----------------------- 21 1.4. Giới thiệu khái quát về sông Đuống ------------------------------------ 23 1.4.1. Điều kiện tự nhiên ------------------------------------------------------ 23 1.4.2. Các đặc điểm kinh tế - xã hội------------------------------------------ 25 CHƯƠNG 2 ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ------ 26 2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu --------------------------------------- 26 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu -------------------------------------------------- 26 2.1.2. Phạm vi nghiên cứu ----------------------------------------------------- 26 iii 2.2. Thời gian và địa điểm nghiên cứu --------------------------------------- 26 2.3. Nội dung nghiên cứu ------------------------------------------------------- 26 2.4. Phương pháp nghiên cứu ------------------------------------------------- 26 2.4.1. Phương pháp thu thập tài liệu thứ cấp -------------------------------- 26 2.4.2. Phương pháp lấy mẫu -------------------------------------------------- 27 2.4.3. Phương pháp bảo quản và vận chuyển mẫu nước ------------------ 28 2.4.4. Phương pháp quan trắc ------------------------------------------------- 28 2.4.5. Phương pháp so sánh đánh giá ---------------------------------------- 29 2.4.6. Phương pháp xử lý số liệu -------------------------------------------- 29 2.4.7. Phương pháp dự báo chất lượng môi trường nước ----------------- 29 CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU-------------------------------------- 32 3.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội huyện Tiên Du và khu vực nghiên cứu sông Đuống --------------------------------------------------------- 32 3.1.1. Đặc điểm tự nhiên------------------------------------------------------- 32 3.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội huyện Tiên Du ---------------------------- 35 3.2. Hiện trạng chất lượng nước sông đuống đoạn chảy qua huyện Tiên Du ----------------------------------------------------------------------------------- 41 3.2.1. Chất lượng nước Sông Đuống tại các vị trí quan trắc----------------- 41 3.2.2. Chất lượng nước Sông Đuống qua thời gian quan trắc --------------- 48 3.3. Diễn biến chất lượng nước sông Đuống đoạn chảy qua huyện Tiên Du giai đoạn 2011 - 2013 ------------------------------------------------------- 55 3.4. Nguyên nhân ảnh hưởng đến chất lượng nước mặt sông Đuống - 57 3.4.1. Nguyên nhân trực tiếp -------------------------------------------------- 57 3.4.2. Nguyên nhân gián tiếp-------------------------------------------------- 59 3.5. Dự báo thải lượng chất thải rắn và nước thải có khả năng gây ô nhiễm nước mặt sông Đuống 3.5.1. Dự báo ô nhiễm cho từng lĩnh vực hoạt động riêng biệt 3.5.2. Dự báo ô nhiễm trên toàn khu vực nghiên cứu 3.6. Các giải pháp bảo vệ và cải thiện chất lượng nước sông Đuống đoạn chảy qua huyện Tiên Du ------------------------------------------------ 65 iv KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ------------------------------------------------------- 71 1. KẾT LUẬN -------------------------------------------------------------------- 71 2. ĐỀ NGHỊ ----------------------------------------------------------------------- 71 v DANH MỤC VIẾT TẮT CCN : Cụm công nghiệp CTR : Chất thải rắn CTRSH : Chất thải rắn sinh hoạt KCN : Khu công nghiệp LVS : Lưu vực sông NTSH : Nước thải sinh hoạt QCVN : Quy chuẩn Việt Nam TCMT : Tổng cục Môi trường TN&MT : Tài nguyên và Môi trường UBBVMT : Ủy ban Bảo vệ môi trường UBND : Ủy ban Nhân dân WHO : World Health Organization (Tổ chức Y tế thế giới) DBSCL : Đồng bằng sông Cửu Long TP HCM : Thành phố Hồ Chí Minh HN : Hà Nội Ký hiệu: PH : chỉ số xác định tính chất axit và bazơ trong nước BOD : Nhu cầu oxi sinh hóa DO : Nhu cầu oxi hóa học TSS : Tổng chất rắn lơ lửng vi DANH MỤC BẢNG STT Tên bảng Trang Bảng 2.1: Vị trí và tọa độ lấy mẫu 27 Bảng 2.2. Phương pháp bảo quản và vận chuyển mẫu nước 28 Bảng 2.3. Thông tin về trang thiết bị và phương pháp phân tích. 29 Bảng 3.1. Bảng giá trị trung bình kết quả đợt I quan trắc tại các điểm trên Sông Đuống 41 Bảng 3.2. Giá trị trung bình kết quả quan trắc Sông Đuống theo thời gian 48 Bảng 3.3. Lưu lượng nước thải các cở sở công nghiệp trên khu vực nghiên cứu 58 Bảng 3.4. Đặc trưng nước thải của các loại hình công nghiệp 58 vii DANH MỤC BIỂU ĐỐ Trang Hình 3.1: Sơ đồ khu vực nghiên cứu 33 Hình 3.2: Sơ đồ và vị trí lấy mẫu 41 Biểu đồ 3.1. Giá trị pH của nước Sông Đuống tại các vị trí quan trắc 42 Biểu đồ 3.2. Giá trị DO của Sông Đuống tại các vị trí quan trắc. 43 Biểu đồ 3.3. Giá trị BOD của Sông Đuống tại các vị trí quan trắc. 44 Biểu đồ 3.4. Biểu đồ thể hiện giá trị TSS tại các vị trí quan trắc. 45 Biểu đồ 3.5. Giá trị Coliform của Sông Đuống tại các vị trí quan trắc. 47 Hình 3.6. Giá trị pH của Sông Đuống theo thời điểm 49 Hình 3.7. Giá trị DO của Sông Đuống tại các thời điểm quan trắc 50 Hình 3.8. Giá trị BOD của Sông Đuống tại các thời điểm quan trắc 51 Hình 3.9. Giá trị TSS của Sông Đuống tại các thời điểm 53 Hình 3.11. Biểu đồ thể hiện giá trị Coliform tại các thời điểm 54 Biểu đồ 3.12. Diễn biến nồng độ DO trên sông Đuống sau điểm tiếp nhận nước thải thuộc sông Đuống Cầu Hồ đoạn chảy qua huyện Tiên Du trong các năm 2011-2013 56 viii MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Từ xưa, con người đã khai thác và sử dụng nguồn nước mặt để đáp ứng nhu cầu sinh hoạt và sản xuất. Ngày nay, sự phát triển mạnh mẽ về kinh tế và văn hoá-xã hội trên thế giới thì nước mặt càng trở nên quan trọng với toàn nhân loại. Nguy cơ thiếu nước, đặc biệt là nước ngọt và nước sạch là một hiểm họa lớn đối với sự tồn vong của con người cũng như toàn bộ sự sống trên trái đất. Việt Nam là quốc gia có hệ thống sông dày đặc và nhiều LVS rộng lớn. Không chỉ là nguồn nước cho cuộc sống, sông Việt Nam còn là chiếc nôi văn hoá của dân tộc. Tuy nhiên ngày nay, hầu hết tất cả các con sông ở Việt Nam đang kêu cứu, nhất là những con sông phải hứng chịu nhiều nước thải từ các khu đô thị, khu công nghiệp, làng nghề, khu dân cư… Những nguồn tác động này đã khiến cho 9 LVS lớn với diện tích khoảng 10.000 km2 của nước ta bị ô nhiễm ở mức báo động. Huyện Tiên Du đã và đang trên con đường công nghiệp hoá – hiện đại hoá, quá trình đô thị hoá cũng diễn ra nhanh chóng. Nguồn nước dồi dào của sông Đuống chảy qua huyện đủ đáp ứng cho nhu cầu sinh hoạt và sản xuất trong cuộc sống của người dân. Tuy nhiên, chính các hoạt động sinh hoạt và sản xuất đã và đang gây ra ô nhiễm nguồn nước sông. Vì vậy, việc đánh giá chất lượng nước mặt thường xuyên và tìm hiểu những nguyên nhân gây ra ô nhiễm nguồn nước để có các biện pháp quản lý, xử lý kịp thời là hết sức cần thiết. Trước yêu cầu này, chúng tôi đã thực hiện đề tài “Đánh giá hiện trạng chất lượng nước mặt Sông Đuống, đoạn chảy qua huyện Tiên Du – tỉnh Bắc Ninh ”. 2. Mục đích và yêu cầu nghiên cứu 2.1. Mục đích - Đánh giá Hiện trạng chất lượng nước mặt sông Đuống, đoạn chảy qua huyện Tiên Du và xác định những nguyên nhân gây ô nhiễm để từ đó đưa ra các giải pháp nhằm quản lý tốt hơn chất lượng nước sông, góp phần đảm bảo an toàn nguồn tài nguyên nước mặt của huyện Tiên Du. 2.2. Yêu Cầu - Đánh giá Hiện trạng chất lượng nước mặt Sông Đuống, đoạn chảy qua huyện 1 Tiên Du. - Phân tích được những nguyên nhân chính làm ô nhiễm nguồn nước sông. - Đề xuất được một số giải pháp khắc phục ô nhiễm và quản lý chất lượng nguồn nước mang tính đặc thù của khu vực nghiên cứu. 2 CHƯƠNG I: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Cơ sở khoa học của đề tài Khái quát chung Sông Đuống là con sông quan trọng nối hệ thống sông Hồng với hệ thống sông Thái Bình. Sông Đuống có vị trí địa lý đặc biệt, đa dạng và phong phú về tài nguyên cũng như về lịch sử phát triển kinh tế - xã hội của các tỉnh nằm trong lưu vực của nó. Sông cung cấp nước cho sinh hoạt và công nghiệp, cung cấp nước tưới, phục vụ thủy điện, phục vụ giao thông, khai thác cát lòng sông… Khu vực sông Đuống có quá trình phát triển kinh tế năng động, với nhiều ngành nghề đa dạng thuộc hầu hết mọi lĩnh vực sản xuất hiện nay trong nước. Tuy nhiên cùng với tốc độ phát triển nhanh về kinh tế thì các vấn đề về môi trường cũng đã nảy sinh. Những kết quả nghiên cứu gần đây cho thấy chất lượng nước sông Đuống đã bị suy giảm, nhiều nơi đã bị ô nhiễm nghiêm trọng, nhất là các đoạn sông chảy qua các đô thị, khu công nghiệp và các làng nghề. Đoạn trung lưu sông Đuống chảy qua huyện Tiên Du là khu vực có mức độ phát triển kinh tế tương đối cao. Đoạn sông này phải tiếp nhận một lượng lớn nước thải từ các hoạt động sinh hoạt, công nghiệp, nông nghiệp, dịch vụ. Chất lượng nước của đoạn này đã suy giảm một cách nghiêm trọng. Hầu hết các chỉ tiêu chất lượng nước đều không đạt tiêu chuẩn chất lượng nguồn loại A (QCVN 08 -2008). Nhiều nơi, nhiều chỉ tiêu không đạt nguồn loại B, nhất là vào những tháng mùa cạn, khi nước ở thượng nguồn ít. Trong khi đó, các cấp có thẩm quyền vẫn chưa tìm ra giải pháp đồng bộ để cứu sông. Tình trạng ô nhiễm và suy thoái khả năng tiếp nhận của dòng sông đã đến mức báo động, trong khi dự báo tác động môi trường của quá trình phát triển kinh tế - xã hội sẽ còn tiếp tục gia tăng mạnh trong thời gian tới. Do đó việc đánh giá Hiện trạng chất lượng nước mặt Sông Đuống, đoạn chảy qua huyện Tiên Du sẽ phần nào xác định được mức độ ô nhiễm của các chất ô nhiễm trong nước mặt Sông Đuống đoạn chảy qua huyện Tiên Du, từ đó xây dựng các chương trình, giải pháp giảm thiểu ô nhiễm môi trường nước mặt huyện Tiên Du. 3 1.2. Tổng quan về chất lượng nước 1.2.1. Khái niệm về nước Nước là một hợp chất hóa học của ôxy và hiđrô, có công thức hóa học là H2O. Với các tính chất lí hóa đặc biệt (ví dụ như tính lưỡng cực, liên kết hiđrô và tính bất thường của khối lượng riêng) nước là một chất rất quan trọng trong nhiều ngành khoa học và trong đời sống. 70% diện tích của Trái Đất được nước che phủ nhưng chỉ 0,3% tổng lượng nước trên Trái Đất nằm trong các nguồn có thể khai thác dùng làm nước uống. 1.2.2. Các chỉ tiêu nói lên chất lượng nước 1.2.2.1 Các ion vô cơ hòa tan: Nhiều ion vô cơ có nồng độ rất cao trong nước tự nhiên, đặc biệt là trong nước biển. Trong nước thải đô thị luôn chứa một lượng lớn các ion Cl-, SO42-, PO43-, Na+, K+. Trong nước thải công nghiệp, ngoài các ion kể trên còn có thể có các chất vô cơ có độc tính rất cao như các hợp chất của Hg, Pb, Cd, As, Sb, Cr, F... a.Các chất dinh dưỡng (N, P) Muối của nitơ và photpho là các chất dinh dưỡng đối với thực vật, ở nồng độ thích hợp chúng tạo điều kiện cho cây cỏ, rong tảo phát triển. Amoni, nitrat, photphat là các chất dinh dưỡng thường có mặt trong các nguồn nước tự nhiên, hoạt động sinh hoạt và sản xuất của con người đã làm gia tăng nồng độ các ion này trong nước tự nhiên. * Amoni và amoniac (NH4+, NH3): nước mặt thường chỉ chứa một lượng nhỏ (dưới 0,05 mg/L) ion amoni (trong nước có môi trường axít) hoặc amoniac (trong nước có môi trường kiềm). Nồng độ amoni trong nước ngầm thường cao hơn nhiều so với nước mặt. Nồng độ amoni trong nước thải đô thị hoặc nước thải công nghiệp chế biến thực phẩm thường rất cao, có lúc lên đến 100 mg/L. Tiêu chuẩn Môi trường Việt Nam về nước mặt (TCVN 5942-1995) quy định nồng độ tối đa của amoni (hoặc amoniac) trong nguồn nước dùng vào mục đích sinh hoạt là 0,05 mg/L (tính theo N) hoặc 1,0 mg/L cho các mục đích sử dụng khác. * Nitrat (NO3-): là sản phẩm cuối cùng của sự phân hủy các chất chứa nitơ có trong chất thải của người và động vật. Trong nước tự nhiên nồng độ nitrat thường nhỏ hơn 5 mg/L. Do các chất thải công nghiệp, nước chảy tràn chứa phân bón từ các khu 4 nông nghiệp, nồng độ của nitrat trong các nguồn nước có thể tăng cao, gây ảnh hưởng đến chất lượng nước sinh hoạt và nuôi trồng thủy sản. Trẻ em uống nước chứa nhiều nitrat có thể bị mắc hội chứng methemoglobin (hội chứng “trẻ xanh xao”). TCVN 5942-1995 quy định nồng độ tối đa của nitrat trong nguồn nước mặt dùng vào mục đích sinh hoạt là 10 mg/L (tính theo N) hoặc 15mg/L cho các mục đích sử dụng khác. * Photphat (PO43-): cũng như nitrat, photphat là chất dinh dưỡng cần cho sự phát triển của thực vật thủy sinh. Nồng độ photphat trong các nguồn nước không ô nhiễm thường nhỏ hơn 0,01 mg/L. Nước sông bị ô nhiễm do nước thải đô thị, nước thải công nghiệp hoặc nước chảy tràn từ đồng ruộng chứa nhiều loại phân bón, có thể có nồng độ photphat đến 0,5 mg/L. Photphat không thuộc loại hóa chất độc hại đối với con người, nhiều tiêu chuẩn chất lượng nước không quy định nồng độ tối đa cho photphat. Mặc dù không độc hại đối với người, song khi có mặt trong nước ở nồng độ tương đối lớn, cùng với nitơ, photphat sẽ gây ra hiện tượng phú dưỡng (eutrophication, còn được gọi là phì dưỡng). Theo nhiều tác giả, khi hàm lượng photphat trong nước đạt đến mức ³ 0,01 mg/l (tính theo P) và tỷ lệ P:N:C vượt quá 1:16:100, thì sẽ gây ra hiện tượng phú dưỡng nguồn nước. Từ eutrophication bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp, có nghĩa là “được nuôi dưỡng tốt”. Phú dưỡng chỉ tình trạng của một hồ nước đang có sự phát triển mạnh của tảo. Mặc dầu tảo phát triển mạnh trong điều kiện phú dưỡng có thể hỗ trợ cho chuỗi thức ăn trong hệ sinh thái nước, nhưng sự phát triển bùng nổ của tảo sẽ gây ra những hậu quả làm suy giảm mạnh chất lượng nước. Hiện tượng phú dưỡng thường xảy ra với các hồ, hoặc các vùng nước ít lưu thông trao đổi. Khi mới hình thành, các hồ đều ở tình trạng nghèo chất dinh dưỡng (oligotrophic) nước hồ thường khá trong. Sau một thời gian, do sự xâm nhập của các chất dinh dưỡng từ nước chảy tràn, sự phát triển và phân hủy của sinh vật thủy sinh, hồ bắt đầu tích tụ một lượng lớn các chất hữu cơ. Lúc đó bắt đầu xảy ra hiện tượng phú dưỡng với sự phát triển bùng nổ của tảo, nước hồ trở nên có màu xanh, một lượng lớn bùn lắng được tạo thành do xác của tảo chết. Dần dần, hồ sẽ trở thành vùng đầm lầy và cuối cùng là vùng đất khô, cuộc sống của động vật thủy sinh trong hồ bị ngừng trệ. 5 b.Sulfat (SO42-): Các nguồn nước tự nhiên, đặc biệt nước biển và nước phèn, thường có nồng độ sulfat cao. Sulfat trong nước có thể bị vi sinh vật chuyển hóa tạo ra sulfit và axit sulfuric có thể gây ăn mòn đường ống và bê tông. Ở nồng độ cao, sulfat có thể gây hại cho cây trồng. c.Clorua (Cl-): Là một trong các ion quan trọng trong nước và nước thải. Clorua kết hợp với các ion khác như natri, kali gây ra vị cho nước. Nguồn nước có nồng độ clorua cao có khả năng ăn mòn kim loại, gây hại cho cây trồng, giảm tuổi thọ của các công trình bằng bê tông,... Nhìn chung clorua không gây hại cho sức khỏe con người, nhưng clorua có thể gây ra vị mặn của nước do đó ít nhiều ảnh hưởng đến mục đích ăn uống và sinh hoạt. d.Các kim loại nặng: Pb, Hg, Cr, Cd, As, Mn,...thường có trong nước thải công nghiệp. Hầu hết các kim loại nặng đều có độc tính cao đối với con người và các động vật khác. * Chì (Pb): chì có trong nước thải của các cơ sở sản xuất pin, acqui, luyện kim, hóa dầu. Chì còn được đưa vào môi trường nước từ nguồn không khí bị ô nhiễm do khí thải giao thông. Chì có khả năng tích lũy trong cơ thể, gây độc thần kinh, gây chết nếu bị nhiễm độc nặng. Chì cũng rất độc đối với động vật thủy sinh. Các hợp chất chì hữu cơ độc gấp 10 – 100 lần so với chì vô cơ đối với các loại cá. * Thủy ngân (Hg): thủy ngân là kim loại được sử dụng trong nông nghiệp (thuốc chống nấm) và trong công nghiệp (làm điện cực). Trong tự nhiên, thủy ngân được đưa vào môi trường từ nguồn khí núi lửa. Ở các vùng có mỏ thủy ngân, nồng độ thủy ngân trong nước khá cao. Nhiều loại nước thải công nghiệp có chứa thủy ngân ở dạng muối vô cơ của Hg(I), Hg(II) hoặc các hợp chất hữu cơ chứa thủy ngân. Thủy ngân là kim loại nặng rất độc đối với con người. Vào thập niên 50, 60, ô nhiễm thủy ngân hữu cơ ở vịnh Minamata, Nhật Bản, đã gây tích lũy Hg trong hải sản. Hơn 1000 người đã chết do bị nhiễm độc thủy ngân sau khi ăn các loại hải sản đánh bắt trong vịnh này. Đây là một trong các sự cố môi trường nghiêm trọng nhất trong lịch sử hiện đại. * Asen (As): asen trong các nguồn nước có thể do các nguồn gây ô nhiễm tự 6 nhiên (các loại khoáng chứa asen) hoặc nguồn nhân tạo (luyện kim, khai khoáng...). Asen thường có mặt trong nước dưới dạng asenit (AsO33-), asenat (AsO43-) hoặc asen hữu cơ (các hợp chất loại methyl asen có trong môi trường do các phản ứng chuyển hóa sinh học asen vô cơ). Asen và các hợp chất của nó là các chất độc mạnh (cho người, các động vật khác và vi sinh vật), nó có khả năng tích lũy trong cơ thể và gây ung thư. Độc tính của các dạng hợp chất asen: As(III) > As(V) > Asen hữu cơ. 1.2.2.2. Các chất hữu cơ a. Các chất hữu cơ dễ bị phân huỷ sinh học (các chất tiêu thụ oxi) Cacbonhidrat, protein, chất béo… thường có mặt trong nước thải sinh hoạt, nước thải đô thị , nước thải công nghiệp chế biến thực phẩm là các chất hữu cơ dễ bị phân huỷ sinh học. Trong nước thải sinh hoạt, có khoảng 60-80% lượng chất hữu cơ thuộc loại dễ bị phân huỷ sinh học.Chất hữu cơ dễ bị phân huỷ sinh học thường ảnh hưởng có hại đến nguồn lợi thuỷ sản, vì khi bị phân huỷ các chất này sẽ làm giảm oxy hoà tan trong nước, dẫn đến chết tôm cá. b. Các chất hữu cơ bền vững Các chất hữu cơ có độc tính cao thường là các chất bền vững, khó bị vi sinh vật phân huỷ trong môi trường. Một số chất hữu cơ có khả năng tồn lưu lâu dài trong môi trường và tích luỹ sinh học trong cơ thể sinh vật. Do có khả năng tích luỹ sinh học, nên chúng có thể thâm nhập vào chuỗi thức ăn và từ đó đi vào cơ thể con người. Các chất polychlorophenol(PCPs), polychlorobiphenyl(PCBs: polychlorinated biphenyls), các hydrocacbon đa vòng ngưng tụ(PAHs: polycyclic aromatic hydrocacbons), các hợp chất dị vòng N, hoặc O là các hợp chất hữu cơ bền vững. Các chất này thường có trong nước thải công nghiệp, nước chảy tràn từ đồng ruộng (có chứa nhiều thuốc trừ sâu, diệt cỏ, kích thoích sinh trưởng…). Các hợp chất này thường là các tác nhân gây ô nhiễm nguy hiểm, ngay cả khi có mặt với nồng độ rất nhỏ trong môi trường. * Nhóm hợp chất phenol Phenol và các dẫn xuất phenol có trong nước thải của một số nghành công nghiệp (lọc hoá dầu, sản xuất bột giấy, nhuộm…).Các hợp chất này làm cho nước có 7 mùi, gây tác hại cho hệ sinh thái nước, sức khoẻ con người, một số dẫn xuất phenol có khả năng gây ung thư (carcinogens). TCVN 5942-1995 quy định nồng độ tối đa của các hợp chất phenol trong nước bề mặt dùng cho sinh hoạt là 0,001 mg/l. *Nhóm hoá chất bảo vệ thực vật (HCBVTV) hữu cơ. Hiện nay có hàng trăm, thậm chí hàng ngàn các loại HCBVTV đang được sản xuất và sử dụng để diệt sâu, côn trùng, nấm mốc, diệt cỏ. Trong số đó phần lớn là các hợp chất hữu cơ, chúng được chia thành các nhóm: • Photpho hữu cơ • Clo hữu cơ • Cacbamat • Phenoxyaxetic • Pyrethroid Hầu hết các chất này có độ tính cao đối với con người và động vật. Nhiều nhất trong số đó, đặc biệt là các clo hữu cơ, bị phân huỷ rất chậm trong môi trường, có khả năng tích luỹ trong cơ thể sinh vật và con người. Nhiều trong số các HCBVTV là tác nhân gây ung thư. TCVN 5942-1995 quy định nồmg độ tối đa cho phép của tổng các HCBVTV trong nước bề mặt là 0,15 mg/l, riêng với DDT là 0,01 mg/l. * Nhóm hợp chất dioxin. Nhóm dioxin là hai nhóm hợp chất tạp chất sinh ra trong quá trình sản xuất các hợp chất clo hoá. Dioxin cũng được tạo thành khi đốt cháy các hợp chất clo hoá ở nhiệt độ thấp (dưới 1000o C). Hai nhóm hóa chất này là polychlorinateddibenzo-p-dioxins(PCDDs) và polychlorinated dibenzofurans (PCDFs). * Nhóm hợp chất polychlorinated biphenyl(PCBs). PCB là nhóm hợp chất có từ 1 đến 10 nguyên tử clo gắn vào các vị trí khác nhau của phân tử phenyl. Có thể có đến 209 hợp chất thuộc loại này. Công nghiệp thường sản xuất được các hỗn hợp chứa nhiều loại PCB khác nhau, tuỳ thuộc vào điều kiện, trong đó thông thường có một ít tạp chất dioxin. PCBs bền hoá học và cách điện tốt, nên được dùng làm dầu biến thế và tụ điện, ngoài ra chúng còn được dùng làm dầu bôi trơn, dầu thuỷ lực, tác nhân truyền nhiệt…Đến khoảng thập niên 1960 người ta đã phát hiện ra nguy cơ gây ô nhiễm PCBs từ các nghành công nghiệp. PCBs lúc đó đã có mặt gần 8 như khắp nơi, đặc biệt là nguy cơ tích luỹ PCBs trong mô mỡ động vật. Trong mô mỡ của nhiều loại động vật có vú ở biển có chứa nồng độ PCBs lớn gấp 10 triệu lần PCBs trong nước. Những năm cuối thập niên 1970, việc sản xuất PCBs bắt đầu bị đình chỉ ở hầu hết các nước. PCBs có thể làm giảm khă năng sinh sản, giảm khả năng học tập của trẻ em; chúng cũng có thể là tác nhân gây ung thư. Tuy vậy, cũng như các dioxin, bằng chứng về tác hại của PCBs cũng chưa rõ lắm, do nồng độ của chúng trong môi trường thường rất nhỏ và tác hại lại có xu hướng diễn ra sau một thời gian đủ dài. * Nhóm hợp chất hidrocacbon đa vòng ngưng tụ (polynuclear aromatic hidrocacbon PAHs) Các hợp chất PAH thường chứa hai hay nhiều vòng thơm. PAH là sản phẩm phụ của các quá trình cháy khômg hoàn toàn như: cháy rừng, cháy thảo nguyên, núi lửa phun trào (quá trình tự nhiên); động cơ xe máy, lò nung than cốc, sản xuất nhựa asphalt, sản xuất thuốc lá, nướng thịt…(quá trình nhân tạo). Các PAH thường gây hại khi tiếp xúc với liều lượng nhỏ trong một thời gian dài, nhưng không gây hại đáng kể nếu dùng một lượng lớn trong một lần. Trong số các hợp chất PAH có 8 hợp chất được xem là tác nhân gây ung thư. Thông thường thực phẩm hằng ngày là nguồn đưa PAHs chính vào cơ thể người(95%), thuốc lá, rau không rửa sạch, ngũ cốc chưa được tinh chế, thịt cá xông khói là các nguồn đưa một lượng đáng kể PAHs vào cơ thể. 1.2.2.3. Dầu mỡ Dầu mỡ là chất khó tan trong nước, nhưng tan được trong các dung môi hữu cơ. Dầu mỡ có thành phần hóa học rất phức tạp. Dầu thô có chứa hàng ngàn các phân tử khác nhau, nhưng phần lớn là các Hidro cacbon có số cacbon từ 2 đến 26. Trong dầu thô còn có các hợp chất lưu huỳnh, nitơ, kim loại. Các loại dầu nhiên liệu sau tinh chế (dầu DO2, FO) và một số sản phẩm dầu mỡ khác còn chứa các chất độc như PAHs, PCBs,…Do đó, dầu mỡ thường có độc tính cao và tương đối bền trong môi trường nước. Độc tính và tác động của dầu mỡ đến hệ sinh thái nước không giống nhau mà phụ thuộc vào loại dầu mỡ. Hầu hết các loại động thực vật đều bị tác hại của dầu mỡ. Các loại động thực vật thủy sinh dễ bị chết do dầu mỡ ngăn cản quá trình hô hấp, quang hợp và cung cấp năng lượng. Tuy nhiên, một số loại tảo lại kém nhạy cảm với dầu mỡ, do đó trong điều kiện ô nhiễm dầu mỡ, nhiều loại tảo lại phát triển mạnh. Giao 9 thông thủy, khai thác và đặc biệt vận chuyển dầu thô là nguồn gây ô nhiễm dầu mỡ chủ yếu đối với môi trường nước. 1.2.2.4. Các chất có màu Nước nguyên chất không có màu, nhưng nước trong tự nhiên thường có màu do các chất có mặt trong nước như: - Các chất hữu cơ do xác thực vật bị phân hủy sắt và mangan dạng keo hoặc dạng hòa tan, các chất thải công nghiệp. - Các chất thải công nghiệp (phẩm màu, crom, tanin, Lignin…) Màu thực của nước tạo ra do các chất hòa tan hoặc chất keo có trong nước. Màu biểu kiến của nước do các chất rắn lơ lửng trong nước gây ra. Ngoài các tác hại có thể có của các chất gây màu trong nước, nước có màu còn được xem là không đạt tiêu chuẩn về mặt cảm quan, gây trở ngại cho nhiều mục đích khác nhau. 1.2.2.5. Các chất gây mùi vị Nhiều chất có thể gây mùi vị cho nước. Trong đó, nhiều chất có tác hại đến sức khỏe con người cũng như gây các tác hại khác đến động thực vật và hệ sinh thái như: - Các chất hữu cơ từ nước thải đô thị, nước thải công nghiệp. - Các sản phẩm của quá trình phân hủy xác động thực vật. - Dầu mỡ và các sản phẩm dầu mỡ. Cũng như các chất gây màu, các chất gây mùi vị có thể gây hại cho đời sống động thực vật và làm giảm chất lượng nước về mặt cảm quan. Tuy nhiên một số khoáng chất có mặt trong nước tạo ra vị nước tự nhiên, không thể thiếu được trong nước uống sạch, do chúng là nguồn cung cấp các chất vi lượng cần thiết cho cơ thể con người. Khi hàm lượng các chất khoáng này thấp hoặc không có, nước uống sẽ trở nên rất nhạt nhẽo. 1.2.2.6. Các vi sinh vật gây bệnh Nhiều vi sinh vật gây bệnh có mặt trong nước gây tác hại cho mục đích sử dụng nước trong sinh hoạt. Các sinh vật này có thể truyền hay gây bệnh cho người. Các sinh vật gây bệnh này vốn không bắt nguồn từ nước, chúng cần có vật chủ để sống ký sinh, phát triển và sinh sản. Một số các sinh vật gây bệnh có thể sống một thời gian khá dài trong nước và là nguy cơ truyền bệnh tiềm tàng. Các sinh vật này là vi khuẩn, virút, động vật đơn bào, giun sán. 10