Tài liệu đặc điểm thơ và trường ca nguyễn trọng tạo

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNGĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- NGUYỄN THỊ HẢO ĐẶC ĐIỂM THƠ VÀ TRƯỜNG CA NGUYỄN TRỌNG TẠO LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Hà Nội - 2016 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- NGUYỄN THỊ HẢO ĐẶC ĐIỂM THƠ VÀ TRƯỜNG CA NGUYỄN TRỌNG TẠO Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 01 21 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS HÀ VĂN ĐỨC Hà Nội - 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng luận văn về Đặc điểm thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo được hoàn thành trên cơ sơ nghiên cứu, tìm hiểu nghiêm túc, độc lập, trung thực của tác giả và chưa được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Tác giả luận văn Nguyễn Thị Hảo LỜI CẢM ƠN Với tình cảm chân thành, tôi xin cảm ơn PGS.TS Hà Văn Đức đã tận tình chỉ bảo và hướng dẫn tôi thực hiện hoàn thành luận văn này. Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các thầy giáo, cô giáo trong khoa Văn học Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi trong thời gian của khóa học. Hà Nội, tháng 4 năm 2016 Nguyễn Thị Hảo MỤC LỤC Trang Mở đầu ....................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................... 3 2. Lịch sử vấn đề................................................................................................... 5 3. Đối tượng, phạm vi, mục đích nghiên cứu ....................................................... 8 4. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 9 5. Đóng góp của luận văn ..................................................................................... 9 6. Cấu trúc luận văn .............................................................................................. 9 CHƯƠNG 1: HÀNH TRÌNH THƠ VÀ TRƯỜNG CA NGUYỄN TRỌNG TẠO . ........................................................................................................................ 10 1.1. Đường đời, đường thơ Nguyễn Trọng Tạo ................................................. 10 1.1.1. Vài nét về tiểu sử, sự nghiệp ................................................................ 10 1.1.2. Quan niệm về thi ca.............................................................................. 13 1.1.3. Những yếu tố hình thành tài năng và phong cách ................................ 16 1.2. Những chặng đường sáng tác ...................................................................... 20 1.2.1. Thời kì tham gia quân đội (1969- 1988) .............................................. 20 1.2.2. Thời kì trở lại với cuộc sống đời thường ............................................. 24 1.2.3. Một tâm hồn thơ giản dị mộc mạc ....................................................... 29 CHƯƠNG 2: NHỮNG CẢM HỨNG LỚN TRONG THƠ VÀ TRƯỜNG CA NGUYỄN TRỌNG TẠO ........................................................................................ 36 2.1. Cảm hứng ngợi ca con người trong thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo .. 37 2.1.1. Hình tượng người mẹ ........................................................................... 37 2.1.2. Hình tượng người lính .......................................................................... 42 2.2. Cảm hứng về tình yêu trong thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo ............. 49 2.2.1. Tình yêu mang màu sắc cô đơn ............................................................ 49 2.2.2. Tình yêu và sự khát khao dâng hiến..................................................... 54 2.3. Cảm hứng thế sự trong thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo ..................... 58 2.3.1. Lí giải về những nghịch lí nhân sinh .................................................... 58 2.3.2. Thơ viết về tình bạn và sự tri âm ......................................................... 64 2.3.3. Triết lí về thời gian và phận người ....................................................... 69 CHƯƠNG 3: NHỮNG SÁNG TẠO NGHỆ THUẬT TRONG THƠ VÀ TRƯỜNG CA NGUYỄN TRỌNG TẠO .............................................................. 75 3.1. Đổi mới hình thức biểu hiện ........................................................................ 75 3.1.1. Sự kết hợp hai yếu tố trữ tình và tự sự ................................................. 75 3.1.2. Sự kết hợp giữa hình thức cổ điển với nội dung đương đại ................. 79 3.1.3. Sự vận dụng hình thức vắt dòng .......................................................... 84 3.2. Ngôn ngữ .................................................................................................... 86 3.2.1. Ngôn ngữ hàm súc ............................................................................... 87 3.2.2. Ngôn ngữ giản dị đời thường ............................................................... 92 3.3. Giọng điệu ................................................................................................... 99 3.3.1. Giọng điệu tâm sự giãi bày ................................................................ 100 3.3.2. Giọng điệu triết lý sâu lắng ................................................................ 104 3.3.3. Ngợi ca trầm hùng .............................................................................. 108 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 117 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 119 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nếu như phong trào Thơ mới (1932 – 1945) nổi lên trên văn đàn như một hiện tượng văn học với tư tưởng giải phóng nhu cầu của cái tôi cá nhân thì văn chương Việt Nam sau 1945 lại đặt nhiệm vụ giải phóng dân tộc lên hàng đầu, thơ văn lúc này phải ca ngợi Đảng, ca ngợi nhân dân và đặt nhu cầu lợi ích của tập thể lên trên nhu cầu lợi ích của cá nhân con người. Sau 1975 đất nước giải phóng, con người được sống trong quyền tự do dân chủ thì lúc này nhiệm vụ đặt ra đối với văn chương hiện đại là phải đổi mới để cho bắt kịp thời đại và hội nhập quốc tế. Vấn đề đặt ra cho giới văn nghệ sĩ là biết kết hợp giữa lợi ích cá nhân và lợi ích tập thể trong sáng tác mà không làm mờ đi tinh thần yêu nước dân chủ của con người hiện đại. Đứng trước thách thức lớn của lịch sử dân tộc, thế hệ các nhà thơ cách tân sau 1975 đã xuất hiện như một luồng sinh khí mới, đa dạng và có sự chuyển động vượt trội. Đặc biệt từ năm 1986, sự nghiệp đổi mới đã tạo cơ hội cho văn học Việt Nam vươn ra tầm quốc tế. Trong điều kiện có tính chất bước ngoặt ấy đã xuất hiện số ít nhà thơ có ý thức đổi mới và cách tân thơ Việt, mà Nguyễn Trọng Tạo là một trong số ít những nhà thơ tiêu biểu đó. Nói đến Nguyễn Trọng Tạo, mọi người không chỉ biết tới ômg là một nhạc sĩ gắn liền với những ca khúc nổi tiếng như Khúc hát sông quê, Làng quan họ quê tôi. Một họa sĩ đầy sáng tạo. Một nhà báo đầy tâm huyết. Mà hơn thế Nguyễn Trọng Tạo còn được biết đến là một nhà thơ có rất nhiều đóng góp trong quá trình đổi mới nền thơ ca đương đại Việt Nam bởi sự cách tân mới mẻ, đa dạng, phong phú trên mọi phương diện, một nhà thơ đổi mới của thời kì đổi mới. Từ khi bắt đầu sáng tác Nguyễn Trọng Tạo đã thể hiện rõ trách nhiệm của người cầm bút, ông quan niệm: “Tôi kính nể các nhà thơ cổ điển. Nhưng lớp nhà thơ sau không nên hướng tới họ mà nên hướng tới chính mình. Có như vậy mới có thể hi vọng mình sẽ trở thành nhà cổ điển trong tương lai” [38]. Bằng cách nghĩ ấy Nguyễn Trọng Tạo đã mang đến cho độc giả những vần thơ vừa truyền thống vừa hiện đại, sự đổi mới và cách tân của thơ ông là cách tân trên nền truyền thống, cách 1 tân mà vẫn giữ được chất “chân quê”. Đổi mới và sáng tạo chính là một trong những vấn đề có ý nghĩa sống còn đối với người làm thơ và Nguyễn Trọng Tạo đã làm được điều đó. Từ những sáng tác đầu tay như Tình yêu sáng sớm (1974), Gương mặt tôi yêu (1980), Sóng thủy tinh (1988)… đến Thế giới không còn trăng (2006), Em đàn bà (2008) tác giả đã thực sự tạo dựng được chỗ đứng của mình trên văn đàn thi ca Việt Nam đương đại góp phần quan trọng trong việc khẳng định vị thế nhà thơ trong lòng độc giả. Đến với làng thơ Việt Nam, Nguyễn Trọng Tạo được chú ý rất nhiều bởi cá tính sáng tạo dồi dào có sức khái quát rộng lớn, nội dung phản ánh trong thơ đa chiều, toàn diện mà đủ đầy: “ông làm mới thơ đôi khi bằng nhịp điệu khác thường trong thơ lục bát, bằng một từ đột xuất, một đảo ngữ chênh vênh hay một hư từ đặt không đúng chỗ hoặc bằng một hình ảnh không giống ai” [36]. Mặc dù hoạt động nghệ thuật của Nguyễn Trọng Tạo trải rộng trên nhiều lĩnh vực nhưng thơ vẫn là mảng quan trọng mang lại cho tác giả nhiều thành công vang dội nhất. Trải qua hơn 40 năm cầm bút và sáng tác Nguyễn Trọng Tạo đã đóng góp cho kho tàng văn học nước nhà một khối lượng lớn tác phẩm có giá trị đặc biệt đối với nền văn học đang trong thời kì đổi mới. Cho nên nghiên cứu về thơ Nguyễn Trọng Tạo luôn là một mảnh đất màu mỡ mang lại nhiều hứa hẹn và khám phá. Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về thơ Nguyễn Trọng Tạo, tuy nhiên từ góc độ đặc điểm thì thơ Nguyễn Trọng Tạo vẫn chưa được nghiên cứu nhiều. Là một nhà thơ trưởng thành từ trong kháng chiến chống Mĩ cùng thế hệ với các nhà thơ như Nguyễn Duy, Thanh Thảo, Trần Mạnh Hảo,… thơ Nguyễn Trọng Tạo từ khi mới ra đời đã được đón nhận nhiệt tình như một sự ghi nhận đối với công lao sáng tạo và lao động miệt mài không ngừng nghỉ của tác giả với nhiều tác phẩm đạt chất lượng cao cả về nội dung lẫn hình thức thể hiện. Trong thời kì kháng chiến chống Mĩ cứu nước Nguyễn Trọng Tạo sáng tác không nhiều bởi thơ ông “không nhằm phục vụ một nhiệm vụ hoặc một trào lưu gì” [5]. Nguyễn Trọng Tạo “như một người lẻ loi đứng trên các nẻo đường mặc cho các lớp người cứ trùng điệp ồn ào qua lại”. Cho nên “thật khó có thể xếp Nguyễn Trọng Tạo vào một lớp nhà thơ nào” [5]. Thế nhưng khi nói đến thơ Nguyễn Trọng Tạo thì những đánh giá đầu 2 tiên được dành cho thơ ông đó là sự cách tân và đổi mới, chính điều đó đã khẳng định thơ Nguyễn Trọng Tạo thật sự thành công và có giá trị hơn cả là ở thời kì hậu chiến. Đúng như nhà nghiên cứu phê bình văn học Nguyễn Đăng Điệp đã nhận định “Nguyễn Trọng Tạo thực sự là người có những đóng góp quý giá trong quá trình đổi mới thơ ca. Trong những thi phẩm xuất sắc của mình ông đã ngộ ra được lẽ sống của thơ là sự đổi mới không ngừng. Chính vì thế mà ông trở thành một gương mặt sáng giá trong đội ngũ những nhà thơ mấy thập niên qua” [16]. Với mong muốn thông qua các tác phẩm cụ thể của Nguyễn Trọng Tạo để làm nổi bật và sáng tỏ hơn nữa những nét độc đáo mới lạ cả về nội dung lẫn hình thức nghệ thuật. Đồng thời góp phần vào việc định hình, định vị một giá trị thơ ca trong thời kì đổi mới. Đó là lí do chúng tôi chọn và nghiên cứu đề tài “Đặc điểm thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo”. Tìm hiểu đặc điểm thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo chúng tôi hi vọng sẽ mang lại cho độc giả cách tiếp cận mới đối với một tên tuổi gắn liền với những thi phẩm đã, đang và sẽ luôn song hành cùng hồn thơ dân tộc. 2. Lịch sử vấn đề Đến với duyên nghiệp văn chương từ rất sớm Nguyễn Trọng Tạo nhanh chóng đạt được những thành công vang dội và để lại nhiều dấu ấn sâu sắc trong lòng người yêu thơ bởi phong cách độc đáo mang đậm cá tính sáng tạo. Nghiên cứu về thơ ông đã có rất nhiều bài viết phê bình nghiên cứu, luận văn, luận án dưới các góc độ khác nhau với những ý kiến chân thành, phong phú và đa dạng Đề tài và chủ đề trong thơ Nguyễn Trọng Tạo tương đối đa dạng, không thống nhất ở một miền nào. Ấn tượng đầu tiên khi đến với thơ Nguyễn Trọng Tạo đó là mảng thơ tình. Ông viết về tình yêu bằng sự chiêm nghiệm với những triết lý sâu xa, thâm túy trở thành một sợi dây vô hình buộc mãi vào lòng người. Nhận xét của Mary E. Croy đã so sánh thơ tình của ông với Pablo Neruda - nhà thơ Chile từng đoạt giải Nobel: "Nhưng có lẽ hơn tất cả, có sự tương đồng giữa thơ Nguyễn Trọng Tạo với thơ của Pablo Neruda. Rất nhiều bài thơ tràn đầy nhạc điệu tình yêu điều này làm chúng rất ám ảnh. Đối với cả Nguyễn Trọng Tạo và Neruda, bài hát 3 tình yêu được sức mạnh thiên nhiên giải thoát khỏi những đè nén nhân tạo. Trong thơ của cả hai người, ta có cảm giác rằng tình yêu có cuộc sống riêng của nó, không bị ràng buộc bởi người yêu và người được yêu" [10]. Với Nguyễn Trọng Tạo đổi mới không có nghĩa là đập vỡ đi những cái truyền thống mà phải là “cách tân trên nền truyền thống”. Trong bài viết “Nguyễn Trọng Tạo với cái chớp mắt ngàn năm”, nhà nghiên cứu phê bình văn học Nguyễn Đăng Điệp đã nhận định: “Là một thi sĩ có ý thức đổi mới, Nguyễn Trọng Tạo thấu hiểu một cách sâu sắc rằng, sự sống còn của người viết là phải nương thân vào chữ nghĩa. Nơi ấy, hồn nằm trong xác và xác ngụ trong hồn. Không còn cách nào khác, tư cách của nhà thơ chỉ có thể đo ướm bằng sự tỏa sáng của chữ. Tại đó, anh ta trình với mọi người cái vân tay “vân chữ” của mình trên tờ căn cước bằng giấy trắng mực đen” [16]. Tác giả Cao Xuân Phát trong bài viết “Nguyễn Trọng Tạo người chọn thơ làm nghiệp”, đã đưa ra nhận xét: “Thơ Nguyễn Trọng Tạo thường đặt ra những câu hỏi nóng bỏng trước đời sống và thời cuộc. Những câu hỏi không dễ trả lời. Và ông tìm cách trả lời những câu hỏi đó. Ông trả lời với tư cách người lính, tư cách công dân và tư cách nhà thơ. Đó là khi thơ đã đẩy tới hoài nghi để làm sáng tỏ bản chất của sự vật, đẩy tới bi kịch để tìm đến lạc quan, đẩy tới cái ác để nhận ra chân thiện mỹ” [47]. Nhận xét về thơ Nguyễn Trọng Tạo nhà thơ Trần Ninh Hồ đã nói “Bảo anh là thơ hướng nội hay hướng ngoại ư? Trữ tình hay Trào lộng ư? Trí tuệ hay Tâm linh ư? Quân đội hay Dân sự ư?...Cứ là đủ cả, không phải trong từng tập mà trong từng bài. Cái sự phân loại kia cứ bị cuốn theo cảm xúc mà chen lấn nhau, đan xen nhau, rào rạt cùng nhau” [61]. Vũ Cao trong bài viết “Nguyễn Trọng Tạo một người thơ lẻ” đã nhận định: “Ta thấy thơ anh không nhằm phục vụ một nhiệm vụ hoặc cổ vũ một trào lưu gì. Anh như một người lẻ loi đứng trên các nẻo đường, mặc cho các lớp người cứ trùng điệp ồn ào qua lại. Anh suy nghĩ một mình vẩn vơ với những điều bất chợt nhận ra TÀI LIỆU THAM KHẢO 4 1. Lại Nguyên Ân (1981), “Bàn góp thêm về trường ca”, Tạp chí văn nghệ Quân đội (số 1), tr.121-123 2. Alain de Botton (2015), Sự an ủi của triế t học, Nxb Thế giới, Hà Nội 3. Phạm Quốc Ca (2003), Mấy vấn đề về thơ Việt Nam 1975 – 2000, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội 4. Nguyễn Phan Cảnh (2000), Ngôn ngữ thơ, Nxb Văn học, Hà Nội 5. Vũ Cao (1996), “Nguyễn Trọng Tạo – một người thơ lẻ loi”, http://hoiluan.vanhocvietnam.org 6. Hoàng Cầm (2000), “Đọc lại Đồng dao cho người lớn”, nguyentrongtao.info 7. Nguyễn Huệ Chi, Trần Hữu Tá (2005 – đồng chủ biên), Từ điển văn học, Nxb Thế giới 8. Nguyễn Việt Chiến (2007), Thơ Việt Nam tìm tòi và cách tân (1975 – 2000), Nxb Hội nhà văn, Hà Nội 9. Nguyễn Hữu Công (2012), Tư duy nghệ thuật thơ Nguyễn Trọng Tạo, Tóm tắt luận văn Thạc sĩ ngữ văn, http://nguyentrongtao.vnwedblogs.com 10. Mary E. Croy (2009), “Thơ Nguyễn Trọng Tạo một tầm nhìn tươi mới về văn hóa Việt Nam”, Nguyễn Phan Quế Mai dịch, http://wwwnguyentrongtao.info 11. Nguyễn Văn Dân (2006), Phương pháp luận nghiên cứu văn học, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 12. Trịnh Quốc Dũng (2010), “Thử đọc vị Nguyễn Trọng Tạo”, vanhoanghean.com.vn 13. Hữu Đạt (2000), Ngôn ngữ thơ Việt Nam, Nxb KHXH, Hà Nội. 14. Hà Minh Đức (1987), Thơ và mấy vấn đề trong thơ Việt Nam hiện đại (tái bản lần thứ nhất), Nxb Giáo dục, Hà Nội 15. Nguyễn Đăng Điệp (2002), Giọng điệu thơ trữ tình, Nxb Văn học, Hà Nội. 5 16. Nguyễn Đăng Điệp (2011), “Nguyễn Trọng Tạo chớp mắt với ngàn năm”, Lời giới thiệu Trường ca Nguyễn Trọng Tạo, Nxb Hội nhà văn 17. Trần Thanh Đạm (1989), Bàn thêm về vấn đề con người trong văn học, Văn nghệ 35/1989, tr2-3 18. Hữu Đạt (1987), Ngôn ngữ thơ Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội 19. Nhiều tác giả (1999), 50 năm văn học Việt Nam sau CMT8, Nxb ĐHQG, Hà Nội. 20. Nguyễn Văn Hạnh, (1979), Suy nghĩ về văn học, Nxb Văn học, Hà Nội 21. Nguyễn Văn Hạnh (1998), Suy nghĩ về thơ Việt Nam sau 1975, Tạp chí văn học, số 9 22. Trần Thị Hồng Hải (2006), Thế giới nghệ thuật thơ Nguyễn Trọng Tạo, Khóa luận tốt nghiệp, http://doc.edu.vn 23. Lê Bá Hán – Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên, 1997), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội. 24. Bùi Công Hùng (2001), Sự cách tân thơ văn Việt Nam hiện đại, Nxb Văn hóa thông tin 25. Hoàng Ngọc Hiến (1984), Về đặc trưng của trường ca, Tạp chí văn học (số 3) 26. Hoàng Ngọc Hiến (2006), Những ngả đường vào văn học, Nxb Giáo dục 27. Đỗ Đức Hiểu (2000), Thi pháp hiện đại, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội 28. Nguyễn Thái Hòa (1999), Tiếng Việt và thể thơ lục bát, Tạp chí văn học, số 2 29. Nguyễn Trọng Hoàn (2002), Tiếp cận tác phẩm văn học, Nxb Khoa học xã hội 30. Nguyễn Văn Hùng (2011), Ngôn ngữ thơ Nguyễn Trọng Tạo, Luận văn Thạc sĩ ngữ văn, Đại học Vinh, Nghệ An 31. Vũ Thị Thùy Hương (2010), “Thơ Nguyễn Trọng Tạo - sự đổi mới trên nền truyền thống”, Tạp chí Văn nghệ quân đội (số 6). 6 32. Mai Hương (2000), “Thơ Việt Nam qua hai cuộc chiến tranh cách mạng”, Tạp chí văn học (số 6). 33. Nguyễn Thụy Kha (2011), “Nguyễn Trọng Tạo – Người tận lực cho thơ”, NXB Hội nhà văn. 34. Nguyễn Thụy Kha (1998), “Viết lại chiến tranh trong thời bình”, Tạp chí văn nghệ Quảng Ngãi (số 4 – 5). 35. Đỗ Trọng Khơi (2001), “Đọc thơ Nguyễn Trọng Tạo”, Báo văn nghệ - Hội nhà văn Việt Nam 36. Thụy Khuê (Paris – 1993), Đồng dao cho người lớn, Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội 1994, tái bản 1999. 37. Hoàng Thị Lan (2011), Ngôn ngữ thơ Nguyễn Trọng Tạo trong Đồng dao cho người lớn, Luận văn thạc sĩ Ngữ văn, Đại học Vinh, Nghệ An, 38. Già Làng (2011), “Thơ Nguyễn Trọng Tạo và những nét cách tân”, http://yumi.vn 39. Mã Giang Lân (2001), Tiến trình thơ hiện đại Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội 40. Nguyễn Văn Long, Lê Mai, Phạm Khánh Cao (1983), Tư liệu thơ hiện đại Việt Nam (sách ĐHSP), Nxb Giáo dục, Hà Nội. 41. Nguyễn Thế Lượng (2003), “Hình tượng người chiến sĩ trong trường ca Nguyễn Trọng Tạo”, http://www.baomoi.com. 42. Lê Huy Mậu (2007), “Nguyễn Trọng Tạo người tự sắm vai mình”, http://www.thivien.net. 43. Nguyễn Thị Mừng (2013), Thơ Nguyễn Trọng Tạo từ góc nhìn tư duy nghệ thuật, Luận văn Thạc sĩ ngữ văn, trường ĐHKHXH &NV Hà Nội 44. Nga Linh Nga (2004), “Khúc đồng dao của những khát vọng”, http://nguyentrongtao.vnwedblogs.com 45. Triều Nguyên (2008), “Sự vận dụng đồng dao vào việc làm thơ”, Tạp chí Sông Hương (số 232) tr.2 7 46. Nguyễn Xuân Nam (1984), Nhà thơ Việt Nam hiên đại, Ủy ban khoa học xã hội Việt Nam, Viện văn học 47. Cao Xuân Phát (2011), “Nguyễn Trọng Tạo người chọn thơ làm nghiệp”, tapchinhavan.vn 48. G.N. Pospeslov (chủ biên), (1985), (Trần Đình Sử, Lại Nguyên Ân, Nguyễn Nghĩa Trọng dịch), Dẫn luận nghiên cứu văn học, tập 1, Nxb Giáo dục. 49. Nguyễn Ngọc Phú (2013), “Về bài thơ Mẹ tôi của Nguyễn Trọng Tạo”, nguyentrongtao.vnweblogs.com 50. Chu Văn Sơn (2009), “Thanh Thảo với trường ca”, nguồn http://phongdiep.net 51. Trịnh Thanh Sơn (2007), “Thế giới không còn trăng, sự giễu nhại và nỗi buồn đau sâu thẳm” http://wwwthivien.net 52. Trịnh Thanh Sơn (2004), “Thơ trữ tình Nguyễn Trọng Tạo” http://nguyentrongtao.vnwedblogs.com 53. Thiên Sơn (2011), “Nguyễn Trọng Tạo kẻ vớt trăng bao lầm trăng vỡ nát”, Vanhoc’s Blogs, http://vanhoc.vn 54. Đặng Thị Mai Sương (2014), Tính chính luận và tính thế sự trong thơ Nguyễn Trọng Tạo, Luận văn thạc sĩ Ngữ văn, Đại học Vinh, nghệ An 55. Nguyễn Trọng Tạo (1980), “Trường ca – bản lĩnh- sức vóc của người viết”, Tạp chí văn nghệ Quân đội (số 11), tr.19-23 56. Nguyễn Trọng Tạo (1980), Gương mặt tôi yêu, Nxb Quân đội nhân dân 57. Nguyễn Trọng Tạo (1981), “Chất trẻ thơ chống Mỹ”, https://nhathonguyentrongtao.wordpress.com 58. Nguyễn Trọng Tạo (1999), Đồng dao cho người lớn, Nxb Văn học, Hà Nội 59. Nguyễn Trọng Tạo (1998), Văn chương cảm và luận, Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội. 60. Nguyễn Trọng Tạo (1999), Nương thân, Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội 61. Nguyễn Trọng Tạo (2006), Thế giới không còn trăng, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội 8 62. Nguyễn Trọng Tạo 2008, Em đàn bà, Nxb Lao động, Hà Nội. 63. Nguyễn Trọng Tạo (2011), Thơ và trường ca, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội 64. Nguyễn Trọng Tạo (2011), “Những vần thơ trên con đường chạy thẳng vào tim”, http//.www.cand.com.vn 65. Nguyễn Trọng Tạo (2012), “Thơ bây giờ không phải ở trên cao”, baomoi.com.vn 66. Thanh Thảo (2009), “Có thể nào Thơ bật gốc giữa hồn anh?” http://nttnew.vnweblogs.com 67. Vân Thanh, “Nguyễn Trọng Tạo và một thế giới không còn trăng”, http//evan.com 68. Nguyễn Bá Thành (2012), Tư duy thơ hiện đại Việt Nam, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. 69. Nguyễn Đình Thi (2003), “Mấy ý nghĩ về thơ”, Phụ san thơ - Văn nghệ (quý 2). 70. Lưu Khánh Thơ (2005), Thơ và một số gương mặt thơ Việt Nam hiện đại, Nxb KHXH, Hà Nội. 71. Nguyễn Thanh Tú (2014), “Tượng đài người lính trong trường ca đương đại”, www.quandoinhandan.vn 72. Hoàng Trung Thông (chủ biên) (1979), Văn học Việt Nam chống Mỹ cứu nước, Nxb Khoa học Xã hội 73. Đỗ Trường (2012), “Nguyễn Trọng Tạo - người bước ra từ ca dao, lục bát”, danlambaovn.blogspot.com/ 74. Hoàng Phủ Ngọc Tường (1994), “Lời tựa Đồng dao cho người lớn”, Nxb Hội nhà văn 75. Chế Lan Viên (2002), Ánh sáng và phù sa, Nxb Văn học, Hà Nội. 76. Kiến Văn (2011), “Nguyễn Trọng Tạo và những cái mới không hề gây sốc”, http://thethaovanhoa.vn 77. Trần Đăng Xuyền (2002), nhà văn – nhận thức đời sống và cá tính sáng tạo, Nxb Văn học, Hà Nội. 9