Tài liệu ĐẶC ĐIỂM TẠO HÌNH TRONG TRANH LỤA CỦA HỌA SĨ NGUYỄN THỤ

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT VIỆT NAM NGUYỄN THỊ KIM NGA ĐẶC ĐIỂM TẠO HÌNH TRONG TRANH LỤA CỦA HỌA SĨ NGUYỄN THỤ LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP THẠC SỸ Chuyên ngành: Mỹ thuật tạo hình (Hội họa) Mã số: 60210102 Khóa: 18 (2015 – 2017) GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. LÊ VĂN SỬU Hà Nội – 2017 1 BẢNG CHỮ CÁI VIẾT TẮT GS Giáo sư H Hình Nxb Nhà xuất bản PGS Phó giáo sư TS Tiến sĩ Tr Trang 2 MỤC LỤC Trang phụ bìa. BẢNG CHỮ CÁI VIẾT TẮT ......................................................................... 1 MỤC LỤC ...................................................................................................... 2 MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 4 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN ĐỂ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI. ...................... 15 1.1. Một số khái niệm được sử dụng trong đề tài ........................................... 15 1.1.1. Khái niệm “Đặc điểm tạo hình” .......................................................... 15 1.1.2. Khái niệm “Đặc điểm tạo hình trong tranh lụa” .................................. 17 1.2. Khái quát về tranh lụa Việt Nam hiện đại ............................................... 18 1.2.1. Khái lược sự hình thành và phát triển của tranh lụa Việt Nam hiện đại ............ 18 1.2.2. Đặc điểm của tranh lụa Việt Namm hiện đại ....................................... 20 1.3. Khái quát về sự nghiệp sáng tác của họa sĩ Nguyễn Thụ ......................... 25 1.3.1. Khái lược về thân thế và sự nghiệp của họa sĩ Nguyễn Thụ ................ 25 1.3.2. Khái lược về các chất liệu và chủ đề nội dung tiêu biểu trong tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ ................................................................................. 26 Tiểu kết ........................................................................................................ 30 CHƯƠNG 2: NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM TẠO HÌNH TRONG TRANH LỤA CỦA HỌA SĨ NGUYỄN THỤ ...................................................................... 31 2.1. Tính trang trí trong tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ ............................ 31 2.2. Sự khái quát các hình tượng nghệ thuật trong tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ ........................................................................................................... 42 2.3. Chất thơ trong tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ .................................... 50 Tiểu kết. ....................................................................................................... 60 CHƯƠNG 3: NHỮNG GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT VÀ BÀI HỌC RÚT RA TỪ NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM TẠO HÌNH TRONG TRANH LỤA CỦA HỌA SĨ NGUYỄN THỤ ............................................................................................ 62 3.1. Giá trị nghệ thuật của đặc điểm tạo hình trong tranh lụa họa sĩ Nguyễn Thụ ........................................................................................................... 62 3 3.2. Bài học rút ra từ nghiên cứu đặc điểm tạo hình trong tranh lụa họa sĩ Nguyễn Thụ .................................................................................................. 67 Tiểu kết ........................................................................................................ 70 KẾT LUẬN .................................................................................................. 72 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 74 PHẦN PHỤ LỤC.......................................................................................... 80 PHỤ LỤC .................................................................................................................. 82 4 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nghệ thuật tranh lụa là một phần quan trọng của nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Năm 1925, khi trường Mỹ thuật Đông Dương được thành lập và sau đó, dưới sự khích lệ của các vị giáo sư mỹ thuật người Pháp cùng với những tìm tòi khám phá và quan trọng nhất chính là lòng tự tôn dân tộc của các sinh viên, đặc biệt là Nguyễn Phan Chánh, tranh lụa hiện đại Việt Nam ra đời. Từ đây chúng ta đã có những tác phẩm đầu tiên ghi dấu ấn mạnh mẽ, tạo thêm một gương mặt mới cho nền mỹ thuật Việt Nam. Tranh lụa Việt Nam có những vẻ đẹp riêng, không hòa lẫn với các nước khác. Lụa là chất liệu có đặc tính mềm, mỏng, trong nên đòi hỏi sự cầu kỳ, trau chuốt của nghệ sỹ trong quá trình làm việc. Cũng chính vì điều đó mà nó trở thành một chất liệu thực sự kén người và không dễ dàng để có được thành công. Chính vì điều đó nên số hoạ sĩ chuyên sâu và dành cả cuộc đời để vẽ tranh lụa là rất ít. Chúng ta có thể kể đến một số tên tuổi như: Nguyễn Phan Chánh, Lê Thị Lựu, Trần Đông Lương, Mộng Bích, Minh Tâm, Kim Bạch… Và một trong những cái tên ấy mà chúng ta không thể không nhắc đến chính là Nguyễn Thụ. Tranh của ông cô đọng về ý, tinh lược về hình, lúc nhấn, lúc thả, đẹp dịu dàng, nên thơ, trong trẻo…như một cuộc dạo chơi lãng đãng giữa núi rừng, giữa đất trời, không thể lẫn vào ai khác. Tranh lụa của Nguyễn Thụ khác biệt với các nghệ sĩ khác bởi vẻ đẹp thơ mộng; các hình tượng nghệ thuật được khái quát, cô đọng; các yếu tố hình thể, đường nét, màu sắc giàu tính trang trí. Những điều này đã góp phần rất lớn vào việc tạo nên tên tuổi riêng trong làng tranh lụa của ông. Từ trước đến nay, có khá nhiều bài viết, tham luận, công trình nghiên cứu về nghệ thuật tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ, ví dụ như: hình tượng người phụ nữ, không gian trong tranh, cách xử lý kĩ thuật chất liệu lụa… Tuy nhiên chưa có một công trình nào nghiên cứu tổng thể về nghệ thuật sử dụng yếu tố tạo hình trong tranh ông. Đây chính là 5 phần vô cùng quan trọng quyết định đến thành công của tác phẩm, chỉ ra phong cách nghệ thuật riêng biệt của họa sĩ Nguyễn Thụ. Là một họa sĩ vẽ tranh lụa, tôi mong muốn tìm hiểu, khám phá, học tập những thành công trong việc sử dụng các yếu tố tạo hình mà họa sĩ Nguyễn Thụ đã dùng để hiểu và phục vụ công việc sáng tác của mình. Chính vì những điều trên, tôi quyết định đi sâu nghiên cứu đề tài “Đặc điểm tạo hình trong tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ”. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Những công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài tập trung vào các mảng chính: Tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ, tranh lụa Việt Nam, đặc điểm tạo hình của nghệ thuật tranh lụa Nguyễn Thụ. Nghiên cứu, bàn về nghệ thuật vẽ tranh lụa Việt Nam đã có khá nhiều đầu sách và các bài báo, bài nói chuyện liên quan: Nguyễn Thụ (1994), Giáo trình tranh lụa, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội. Cuốn sách đề cập đến quá trình hình thành, phát triển, đặc tính và các kỹ thuật tranh lụa Việt Nam. Tài liệu này đã cung cấp cho người viết những nội dung cơ bản nhất về tranh lụa để bắt đầu có những cơ sở lý thuyết quan trọng nhất. Nguyễn Trân (2005), Các thể loại và loại hình nghệ thuật, Nxb mỹ thuật, Hà Nội. Cuốn sách đã trình bày các thể loại và loại hinh nghệ thuật một cách đầy đủ, chi tiết và đặc biệt cung cấp cho người viết những thông tin quý giá về chất liệu lụa trong mỹ thuật tạo hình. Vũ Ngọc Anh (1999) “Nghệ thuật tranh lụa Việt Nam”, Tư liệu Viện mỹ thuật, TL-28/HĐ. Bài báo một lần nữa nhắc lại quá trình phát triển, tên tuổi và phong cách nghệ thuật của một số họa sĩ tên tuổi những ngày đầu tiên hình thành của 6 tranh lụa hiện đại Việt Nam. Tác giả còn đưa ra nhận định về phong cách vẽ lụa chủ yếu có tính tương đồng với nghệ thuật dân gian (thiên về trang trí và thiên hướng tả thực), điểm qua những đặc điểm khác biệt về chất liệu của lụa so với chất liệu khác, các loại lụa, màu mà họa sĩ dùng để vẽ và phương pháp thể hiện. Bài viết đã cung cấp người viết có thêm những thông tin quý báu về lịch sử hình thành, phát triển và những đặc trưng của chất liệu lụa. Nguyễn Thanh Mai (2016) “Tranh lụa Việt Nam từ 1925 đến 2015”, Nghiên cứu Mỹ thuật, 3(11), 09/ 2016. Bài báo phác họa lại những nét chính trên con đường hình thành và phát triển của ngành nghệ thuật lụa hiện đại Việt Nam từ năm 1925. Tác giả đã trình bày những nghiên cứu về tranh lụa qua các giai đoạn 1925 – 1945, 1946 – 1954, 1955 – 1975, 1986 – 2015 để thấy rõ tranh lụa đã trải qua nhiều thăng trầm cùng với lịch sử đất nước. Tác giả đặt niềm tin vào tương lai tranh lụa vẫn tiếp tục giữ được những giá trị riêng có và là một nét đặc sắc trong nền nghệ thuật tạo hình Việt Nam. Người viết đã có thêm nhiều thông tin bổ ích từ bài viết để hiểu và dần hình thành thêm những nhận định cá nhân cho luận văn nghiên cứu của mình. Nguyễn Quân (1977) “Từ tranh lụa Nguyễn Phan Chánh đến tranh lụa hiện nay”, Văn nghệ, (53), 31/ 12/ 1977. Bài báo đã một lần nữa đánh giá, khẳng định những đóng góp to lớn của danh họa Nguyễn Phan Chánh với ngành nghệ thuật lụa Việt Nam, đặc biệt ông đã nhấn mạnh sự tìm tòi trong nội dung, chủ đề tập trung phản ánh trong tranh họa sĩ khiến tranh không lẫn vào Tây, không lẫn vào Tàu của Nguyễn Phan Chánh chính là lựa chọn cuộc sống, người dân nông dân- một điều trước họa sĩ chưa ai làm. Tác giả Nguyễn Quân đưa ra những nhận định về tranh lụa sau Nguyễn Phan Chánh, ghi nhận những nỗ lực tìm tòi về nội dung và hình thức thể hiện trên chất liệu lụa của các họa sĩ. Mặc dù tìm tòi ấy vẫn còn gặp nhiều cản trở, khiên cưỡng tuy nhiên, ông cũng không thôi hi 7 vọng những điều mới mẻ. Rõ ràng những điều Nguyễn Quân trăn trở từ năm 1977 đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Từ đó người viết hiểu thêm quá trình phát triển, những thuận lợi cũng như khó khăn trong quá trình sáng tác với chất liệu lụa, để làm sao lụa vẫn là lụa. Phạm Trung (2015) “Triển lãm tranh lụa 2015 nghệ thuật thực sự giá trị sẽ luôn có được người tri kỉ”, Nghiên cứu mỹ thuật, 4(08), 12/ 2015. Bài báo một lần nữa khẳng định về giá trị nghệ thuật đặc sắc của tranh lụa gắn với nhiều thành tựu của hội hoạ của hoạ sĩ Mỹ thuật Đông Dương qua nhiều thế hệ. Sau một thời gian dài không được chú ý, chất liệu lụa truyền thống dường như đang được hồi sinh, phát triển khi công chúng đánh giá lại một cách trân trọng những tìm tòi kĩ thuật, niềm đam mê tìm lại vị trí của lụa trong sáng tác mỹ thuật thông qua triển lãm của các nghệ sĩ trẻ trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam. Nguyễn Văn Tỵ (1974) “Tranh lụa và hội họa Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu nghệ thuật, (2). Bài báo cho chúng ta thấy được một số cách vẽ lụa theo lối cổ truyền, quá trình phát triển của tranh lụa hiện đại qua các thời kỳ; điểm qua, nhận định về cách vẽ của một số họa sĩ vẽ lụa hàng đầu của Việt Nam. Nguyễn Văn Tỵ (1979) “Tranh lụa Việt Nam”, Tư liệu Viện mỹ thuật, TL-58/HĐ 9. Bài báo đã mang đến thêm những thông tin quý báu về quá trình phát triển, đưa ra những nhận định về những thành công, hạn chế của tranh lụa, về tài năng của một số họa sĩ vẽ lụa những ngày đầu tiên qua hai giai đoạn chính: từ khi thành lập trường mỹ thuật Đông Dương đến năm 1946 và giai đoạn sau năm 1946. Phan Cẩm Thượng (2010) “Tranh lụa từ truyền thống đến hiện đại”, thethaovanhoa.vn. 8 Bài báo cho ta thấy rõ việc ra đời của tranh lụa ở Trung quốc, Việt Nam, cách thức làm việc với lụa từ xưa cho đến nay, những thay đổi và thăng trầm của quá trình phát triển của nghệ thuật vẽ tranh lụa. Những thông tin này góp phần giúp người viết có cái nhìn tổng quát thêm về lịch sử hình thành, phát triển và phương pháp làm việc với chất liệu kén người này. Các công trình nghiên cứu và các bài viết về tranh lụa họa sĩ Nguyễn Thụ Nguyễn Lương Tiểu Bạch (chủ biên), Bùi Như Hương, Phạm Trung, Nguyễn Văn Chiến, (2005), Mỹ thuật Việt Nam hiện đại, Trường Đại học Mỹ thuật Hà Nội – Viện mỹ thuật, Hà Nội. Cuốn sách ghi lại lịch sử hình thành, phát triển qua các thời kỳ; đưa ra những kiến giải, nhận định và đánh giá những thành tựu của nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Trong cuốn sách này cũng đã đưa ra đánh giá những thành quả cũng như phong cách sáng tác tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ: “Bút pháp ổn định, ít thay đổi, kỹ thuật tinh tế. Tranh của ông thường có không gian gợi tả, ước lệ, những mảng màu lớn với những đường viền mềm, gợi khối nhẹ, hình nét uyển chuyển, ưa các gam màu đen, nâu, hồng, lam tím…” [1, Tr. 130]. Cục xuấn bản (2008), Nguyễn Thụ- Chân dung và tác phẩm, Hà Nội. Cuốn sách cho chúng ta những thông tin về cuộc đời sáng tác nghệ thuật, hình ảnh phiên bản những tác phẩm và một số nhận định về phong cách nghệ thuật của họa sĩ Nguyễn Thụ. Họa sĩ Vũ Giáng Hương nhận định “tranh lụa Nguyễn Thụ toát lên những nét dịu dàng sâu lắng và nên thơ” [24, Tr. 17]. . Nhà phê bình nghệ thuật Trần Thức “một vẻ đẹp tinh giản, trầm mặc đến no nê về cảm giác thanh bình, yên tĩnh” [24, Tr. 19]. Họa sĩ- nhà phê bình mỹ thuật Lương Xuân Đoàn viết “Có những tranh của Nguyễn Thụ, tôi sánh nó với những chùm sim núi mùa thu muộn. Những trái chín mọng, tím sẫm thơm và ngọt lịm…bứt khỏi sự “quen” của ngọn bút, màu và chiếm một chỗ riêng 9 biệt giữa những bức tranh khác” [24, Tr. 19]. “Tranh lụa của ông mơ màng tràn ngập ở nền mà tinh sắc ở rút mảnh và uốn lượn…” [24, Tr. 19]. là nhận định của nhà phê bình mỹ thuật Nguyễn Quân… Đa phần các nhận định đã nêu được một số nét tiêu biểu trong phong cách sáng tác tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ, tuy nhiên vẫn chưa đi sâu và phân tích để làm nổi bật những nhận định này và sáng rõ mọi vấn đề. Hoàng Công Luận (1977), Tranh lụa Việt Nam, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội. Cuốn sách một lần nữa khẳng định những giá trị quý báu của tranh lụa đóng góp cho nền hội họa Việt Nam, điểm lại một số chặng đường phát triển chính, những tên tuổi thành danh, những thay đổi, cách tân và da dạng hóa của lụa. Tác giả nhắc đến tên tuổi họa sĩ Nguyễn Thụ và đã nêu lên một đặc điểm vô cùng quan trọng trong nghệ thuật thơ của Nguyễn Thụ là chất thơ. Tuy nhiên, bài viết chỉ dừng lại ở việc đưa ra nhận định, đánh giá chứ chưa đi sâu phân tích cụ thể để làm rõ vấn đề. Đặng Thị Bích Ngân (2016), Họa sĩ Nguyễn Thụ- Tranh lụa và ký họa trong sưu tập của Yoong Voon Sin, 2016, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội. Cuốn sách cung cấp thêm cho người viết nghiên cứu những tài liệu quý báu về các sáng tác tranh lụa và ký họa của họa sĩ Nguyễn Thụ. Họa sĩ Đặng Thị Bích Ngân cũng đã nhận định về tranh lụa của Nguyễn Thụ “ bố cục ước lệ, mang tính trang trí” [15, Tr. 12] , nhà phê bình mỹ thuật Quang Việt viết: “ Các nét phẩy của đầu bút, ở Nguyễn Thụ, đôi khi, làm dậy lên cả một vị lạ, chỉ một mình ông mới có” [15, Tr. 16]. Nhà xuất bản Mỹ thuật (1996), Mỹ thuật hiện đại Việt Nam, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội. Cuốn sách có bài viết đã điểm lại tên tuổi, tái khẳng định công lao những họa sĩ đã có công xây dựng, gìn giữ, phát triển…ngành nghệ thuật lụa ở Việt Nam từ những ngày đầu tiên, đặc biệt là sự thay đổi trong đề tài, chủ đề thể hiện 10 tác phẩm của các họa sĩ. Bài viết có nhắc đến tác giả Nguyễn Thụ và đưa ra nhận định về tranh của ông như sau: “những mảng trần mạnh mẽ, gợi khối nhè nhẹ, những hình nét mềm mại, uyển chuyển đầy nhịp điệu… ” [12, Tr. 55]. Nhờ đó, người viết nắm rõ hơn về những họa sĩ có nhiều thành công với lụa, có cái nhìn khách quan, đặc biệt là đánh giá những giá trị trong tạo hình tranh lụa của Nguyễn Thụ. Là một kênh tiếp nhận thông tin rất giá trị. Quang Phòng- Quang Việt (2015), Trường Mỹ thuật Đông Dương lịch sử và nghệ thuật, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội. Cuốn sách trình bày toàn bộ lịch sử hình thành và phát triển của Trường Mỹ thuật Đông Dương từ những ngày đầu được thành lập cho đến giai đoạn những năm đầu của thế kỉ XX. Trong phần nói về nghệ thuật tranh lụa Việt Nam, các tác giả đã ghi nhận những thành công và đóng góp của họa sĩ Nguyễn Thụ với nền nghệ thuật tranh lụa Việt Nam. Đây là một tài liệu mang tính lịch sử nghệ thuật rất quan trọng đối với người viết. Phan Cẩm Thượng (2014), Nguyễn Thụ- Con đường phương Đông, Nxb Thế giới, Hà Nội. Cuốn sách đã tập trung nghiên cứu những mảng trong sáng tác nghệ thuật của họa sĩ Nguyễn Thụ (nghiên cứu và hình họa, tranh in khắc gỗ, tranh chân dung, tranh sinh hoạt, tranh phong cảnh) của những tác phẩm nằm trong bộ sưu tập của nhà sưu tập người Thái Lan Tira. Phan Cẩm Thượng nhận định, Nguyễn Thụ là họa sĩ Phương Đông thuần túy. Và Nguyễn Quân thì cho rằng họa sĩ Nguyễn Thụ yêu thích các “khoảng trống ám ảnh hơn là lấp đầy không gian bằng thế giới vật chất nặng nề” [23, Tr 12]. Mặc dù cuốn sách là một chuyên khảo - tác giả nhưng vì viết về nhiều mảng sáng tác với nhiều chất liệu trong bộ sưu tập của ông Tira nên chưa tập trung sâu vào mảng tranh lụa và cũng chưa làm nổi bật được hoàn toàn các đặc trưng riêng của phong cách sáng tạo trên nền lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ. 11 Lê Văn Sửu (2007), Chất hội họa trong thơ và chất thơ trong hội họa Việt Nam, Luận án Tiến sĩ nghệ thuật, Viện văn hóa - Thông tin, Hà Nội. Luận án đã đưa ra những nhận định, khái niệm, làm rõ sự biểu hiện của chất hội họa trong thơ và chất thơ trong hội họa Việt Nam, cung cấp những kiến thức giúp người viết hiểu rõ mối liên hệ qua lại, mối quan hệ gần gũi giữa loại hình nghệ thuật hội họa và thơ ca… Trong luận án, tác giả đã có đề cập đến tranh lụa của hoạ sĩ |Nguyễn Thụ và tập trung phân tích đến một số tác phẩm bộc lộ rõ nét chất thơ. Hoàng Minh Đức (2014) “Nghệ thuật tranh lụa Việt Nam- Hình thức biểu đạt phương Tây trên tinh thần Á Đông” Nghiên cứu Mỹ thuật, 2(02), 06/2014. Bài báo nêu lên một đặc điểm của tranh lụa hiện đại Việt Nam trong quá trình hình thành và phát triển là có sự giao thoa giữa hình thức biểu đạt phương Tây trên tinh thần Á Đông. Tác giả cũng đã nhắc đến Nguyễn Thụ và nêu được một số đặc điểm trong sáng tác tranh lụa của ông, cung cấp thêm những kiến thức quan trọng trong quá trình tiến hành nghiên cứu của người viết. Lê Văn Sửu (2014) “Nghiên cứu yếu tố trang trí trong tranh”, Nghiên cứu mỹ thuật, (3), 09/2014. Bài báo đã tập trung tìm hiểu về việc nhiều yếu tố trang trí xuất hiện trong các tác phẩm hội họa và đồ họa dựa trên các đặc điểm: khai thác sử dụng họa tiết; cách điệu hình thể; thay đổi màu sắc không theo quy luật; lựa chọn và khai thác đặc điểm đối tượng; thể hiện đúng đối tượng có yếu tố trang trí. Trong bài viết, tác giả Lê Văn Sửu cũng đã chỉ ra một số số ví dụ tranh lụa đặc sắc của họa sĩ Nguyễn Thụ để phân tích, làm cụ thể những nhận định của mình về yếu tố trang trí trong tranh. Bài viết đã giúp người viết đưa ra định hướng rõ hơn trong quá trình tiến hành nghiên cứu. 12 3. Mục đích của luận văn - Đề tài nghiên cứu, làm rõ đặc điểm tạo hình trong tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ. - Xác định, đánh giá phong cách nghệ thuật riêng biệt, độc đáo của họa sĩ Nguyễn Thụ - Đánh giá vai trò của nghệ thuật tranh lụa Nguyễn Thụ đối với tranh lụa Việt Nam thông qua những thành công về mặt tạo hình. - Làm tư liệu nghiên cứu, phục vụ công tác giảng dạy, nghiên cứu tranh lụa. 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Đề tài luận văn tập trung nghiên cứu những đặc điểm nghệ thuật tạo hình trong tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ. - Phạm vi nghiên cứu: Đề tài tập trung chủ yếu nghiên cứu các tác phẩm tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ. Bên cạnh đó, đề tài cũng đề cập đến một số tác phẩm được sáng tác bằng chất liệu khác của ông cũng như một số tác phẩm với nhiều chất liệu khác nhau của dòng tranh, nhiều họa sĩ trong và ngoài nước, trước, cùng và sau thế hệ so với Nguyễn Thụ để phân tích, so sánh làm nổi bật đặc điểm tạo hình trong tranh lụa của ông. 5. Phương pháp nghiên cứu Đề tài được thực hiện dựa trên các phương pháp nghiên cứu khoa học sau: - Phương pháp thu thập tài liệu: Thống kê các bài nghiên cứu trước có vấn đề liên quan đến đề tài qua sách báo, luận án, luận văn, tạp chí, các bài báo trên mạng internet… - Phương pháp phân tích tổng hợp: Phân tích đặc điểm chất liệu, phong cách nghệ thuật, đặc điểm tạo hình của tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ qua những tác phẩm tiêu biểu. - Phương pháp liên ngành: 13 Tìm hiểu, nghiên cứu các tài liệu về nghệ thuật, tâm lý, lịch sử, xã hội... để hiểu được đời sống tâm lý, hoàn cảnh xã hội, điều kiện lịch sử, tìm ra mối liên hệ tác động qua lại giữa các vấn đề này trong quá trình sáng tác của tác giả cũng như việc chúng đã để lại những dấu ấn nghệ thuật, có những tác động nào đối với tác phẩm. - Phương pháp nghệ thuật học: Sử dụng lý thuyết nghệ thuật hội họa để phân tích, đánh giá cách xây dựng bố cục, chọn hình mảng, ánh sáng, không gian…cũng như phương pháp làm việc của nghệ sỹ trong khi sáng tác. - Phương pháp so sánh: Tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt của các tác phẩm, của các họa sĩ từ đó chỉ rõ đặc điểm tạo hình trong tranh lụa và phong cách nghệ thuật của họa sĩ Nguyễn Thụ. - Phương pháp phỏng vấn: Trực tiếp gặp gỡ, phỏng vấn họa sĩ Nguyễn Thụ cũng như một số họa sĩ khác về vấn đề tranh lụa, quá trình sáng tạo của họa sĩ Nguyễn Thụ và các vấn đề khác liên quan. 6. Những đóng góp khoa học của luận văn - Đây là công trình nghiên cứu về đặc điểm tạo hình trong tranh lụa của hoạ sĩ Nguyễn Thụ. - Làm rõ rõ giá trị nghệ thuật của tranh lụa hoạ sĩ Nguyễn Thụ. - Là tài liệu tham khảo về mặt lý luận cho các cơ sở đào tạo nghệ thuật, phục vụ công tác giảng dạy và sáng tác của người viết. 7. Cấu trúc luận văn Kết cấu của đề tài nghiên cứu ngoài phần Mở đầu 11 trang, Kết luận gồm 2 trang và Phụ lục 24 trang, Tài liệu tham khảo, nội dung chính được chia làm 3 chương: 14 Chương 1: Cơ sở lý luận để nghiên cứu đề tài (16 trang) Chương 2: Nghiên cứu đặc điểm tạo hình trong tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ (31 trang) Chương 3: Giá trị nghệ thuật và bài học rút ra từ nghiên cứu đặc điểm tạo hình trong tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Thụ (10 trang) 15 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN ĐỂ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI. 1.1. Một số khái niệm được sử dụng trong đề tài Để tập trung nghiên cứu đề tài, trước hết cần giải quyết các vấn đề về khái niệm. Người viết tập trung tìm hiểu hai khái niệm căn bản “Đặc điểm tạo hình” và “Đặc điểm tạo hình trong tranh lụa”. 1.1.1. Khái niệm “Đặc điểm tạo hình” Để hiểu đầy đủ khái niệm “Đặc điểm tạo hình”, chúng ta cần quan tâm đến khái niệm “Đặc điểm” và “Tạo hình”. Khái niệm “Đặc điểm” Từ điển Từ và ngữ Hán- Việt, Nxb Thời đại do Huyền Linh biên soạn định nghĩa khái niệm “Đặc điểm”là: “ điểm đặc biệt của sự vật” [8, Tr. 79]. Trong quá trình tìm tài lại để nghiên cứu, người viết không tìm được nhiều từ điển đề cập đến khái niệm này. Hầu hết các từ điển Hán – Việt đều có định nghĩa giống như trên. Định nghĩa này khá ngắn gọn nêu được những điểm chính nhưng người viết chưa thực sự cảm thấy thoản mãn. Khái niệm “Tạo hình” Tác giả Nguyễn Văn Khôn trong Từ điển Anh- Việt hiện đại đã dịch nghĩa từ “Art” nghĩa là: “Nghệ thuật, kỹ thuật, mỹ thuật”, cụm từ “Fine art” cũng có nghĩa là: “Mỹ thuật” [7, Tr. 95]. Trên các tài liệu, bài báo hoặc văn phong chuyên ngành nghệ thuật người Việt thường có xu hướng dịch từ “Art” mang nghĩa nghệ thuật nói chung và dùng cụm từ “Fine art” để chỉ mỹ thuật. Ngoài ra, từ điển còn có cụm từ “Plastic art” được dịch là nghệ thuật tạo hình. Ngày nay, trên thế giới và cả Việt Nam bắt đầu sử dụng thêm khái niệm “Visual art” nghĩa là nghệ thuật thị giác để thay thế cho khái niệm “Fine art” thường thấy như trước đây do sự phát triển, mở rộng, biến đổi, giao thoa ngày càng diễn ra mạnh mẽ trong lĩnh vực nghệ thuật. Kèm theo đó là các nghệ sĩ 16 hay dùng các cụm từ “artist”, “visual artist” hơn là “painter” hay “sculpture”, “printer”… để gọi tên ngành nghề các nghệ sĩ. Từ điển Bách khoa Việt Nam ghi rõ về khái niệm “Tạo hình”: “Tạo hình là thủ pháp sáng tạo nghệ thuật bằng ngôn ngữ hình khối, màu sắc, chất cảm, không gian, bố cục. Theo nghĩa rộng, tạo hình bao gồm hoạt động hội họa, điêu khắc, mỹ thuật ứng dụng, kiến trúc, nhiếp ảnh. Theo nghĩa hẹp, tạo hình là hoạt động thuộc hội họa giá vẽ và điêu khắc. Hội họa là nghệ thuật tạo hình trên mặt phẳng, bằng các yếu tố đường nét, màu sắc, hình diện...” [5, Tr. 60]. Trong cuốn Từ điển mỹ thuật phổ thông của Đặng Thị Bích Ngân định nghĩa “Tạo hình”: “Theo nghĩa rộng, tạo hình là sự sáng tạo mọi hình tượng nghệ thuật; theo nghĩa hẹp, tạo hình là sự sáng tác, sự khắc họa những đặc trưng về hình thể trong điêu khắc, hội họa, các ngành mỹ thuật ứng dụng và kiến trúc…Hội họa theo bút pháp tả thực, là sự triển khai trên không gian hai chiều những hình ảo mang đặc tính của không gian ba chiều…” [16, Tr. 129]. Rõ ràng, “Tạo hình” là khái niệm đề cập đến một phương thức hoạt động sáng tạo trong nghệ thuật. Người nghệ sĩ sử dụng đến các ngôn ngữ, các yếu tố như màu sắc, đường nét, hình khối, không gian, ánh sang, mảng miếng…để xây dựng hình tượng nghệ thuật trong các tác phẩm nghệ thuật. Người viết sẽ dựa theo cách định nghĩa của Từ điển Bách khoa Việt Nam và dựa trên quy mô giới hạn nghĩa hẹp (trong hội họa và điêu khắc) để làm hệ quy chiếu cho phần nội dung luận văn của mình. Như vậy, có thể xác định khái niệm “Đặc điểm tạo hình” là: những đặc điểm nổi bật của thủ pháp sáng tạo nghệ thuật bằng ngôn ngữ hình khối, màu sắc, chất cảm, không gian, bố cục. 17 1.1.2. Khái niệm “Đặc điểm tạo hình trong tranh lụa” Khái niệm “Tranh lụa” Từ điển bách khoa Việt Nam định nghĩa như sau: “Việt Nam cũng giống như một số nước phương Đông (Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc…) có nghệ thuật vẽ tranh lụa. Tuy nhiên, hội họa thời kỳ phong kiến nước ta không được chú trọng. Chính vì thế, ngày nay chúng ta còn rất ít di sản của nền nghệ thuật tranh lụa do ông cha để lại. Nguyễn Phan Chánh được coi là người có công xây dựng lên nền nghệ thuật tranh lụa hiện đại Việt Nam sau khi trường Mỹ thuật Đông Dương được thành lập (năm1925). Sự kết hợp của phương pháp làm việc hiện đại của hội họa phương Tây trên nền chất liệu truyền thống và tâm hồn phương Đông đã mang đến giá trị đặc sắc của tranh lụa hiện đại Việt Nam không lẫn của Tây mà cũng không lẫn của Tàu” [5, Tr. 534]. Định nghĩa đã nêu được thế nào là tranh lụa và cung cấp thêm thông tin cơ bản về quá trình hình thành cũng như một số đặc trưng. Tuy nhiên, nên chăng chỉ cần dừng lại ở việc chỉ ra thế nào là tranh lụa cũng đã đầy đủ nội dung? Tranh lụa dùng tên gọi nền tranh (lụa) để gọi chất liệu. Điều này khác cơ bản đối với các chất liệu khác như sơn dầu, màu nước, bột màu… dùng màu vẽ để gọi tên chất liệu. Do đó, chắc chắn ở tranh lụa có rất nhiều điểm khác biệt với với các chất liệu khác. Theo cá nhân người viết, tranh lụa là: nghệ thuật vẽ tranh trên nền lụa, xuất phát từ các nước phương Đông. Khái niệm “Đặc điểm tạo hình trong tranh lụa”: Từ những khái niệm và phân tích trên, người viết đưa đến khái niệm “Đặc điểm tạo hình trong tranh lụa” như sau: Đó là điểm nổi bật trong thủ pháp sáng tạo nghệ thuật bằng ngôn ngữ hình khối, màu sắc, chất cảm, không gian, bố cục… nhằm xây dựng nên hình tượng nghệ thuật trên chất liệu lụa. Mỗi họa sĩ, do tài năng, đặc điểm tâm sinh lý, quan điểm thẩm mỹ, yếu tố đời sống, xã hội… tác động thì sẽ có cách áp dụng những thủ pháp sáng 18 tạo, xây dựng hình tượng nghệ thuật khác nhau, tạo nên những tác phẩm khác nhau, phong cách nghệ thuật khác nhau. 1.2. Khái quát về tranh lụa Việt Nam hiện đại 1.2.1. Khái lược sự hình thành và phát triển của tranh lụa Việt Nam hiện đại Tranh lụa là loại hình nghệ thuật xuất hiện ở các nước Á Đông từ lâu đời. Việt Nam cũng có tranh lụa. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân (khí hậu khắc nghiệt, chiến tranh liên miên, quan điểm thẩm mỹ… ) hội họa Việt Nam thời phong kiến không được chú trọng nên hiện nay hầu như không còn nhiều hiện vật để chứng minh sự tồn tại có tính trọn vẹn của nền nghệ thuật tranh lụa cổ truyền. Ngày nay tranh lụa cổ còn lại rất ít, như chân dung Nguyễn Trãi, chân dung Phùng Khắc Khoan và một ít tranh thờ khác. Năm 1925, người Pháp thành lập trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, đánh dấu sự ra đời của nền nghệ thuật hội họa tại Việt Nam. Nếu như trước đây, những người làm nghệ thuật ở Việt Nam, đặc biệt là các nghệ nhân ở làng đều không được đào tạo bài bản, chỉ học theo lối truyền nghề thì bây giờ các họa sĩ được tiếp thu cách làm việc của người phương Tây. Học theo phương pháp khoa học của phương Tây nhưng có nhiều người bắt đầu tìm tòi để sử dụng phương pháp này để khai thác các yếu tố cổ truyền phương Đông, của dân tộc. Người đóng vai trò lớn nhất trong việc khai sinh ra nghệ thuật tranh lụa Việt Nam hiện đại chính là họa sĩ Nguyễn Phan Chánh. Ông đã sử dụng lối tư duy nghệ thuật châu Âu trên nền lụa phương Đông. Thời kì trường Mỹ thuật Đông Dương, cùng với Nguyễn Phan Chánh còn có một số họa sĩ khác cũng nghiên cứu vẽ lụa như: Nguyễn Tiến Chung, Lương Xuân Nhị, Trần Văn Cẩn, Tô Ngọc Vân, Lưu Văn Sìn, Mai Trung Thứ, Lê Thị Lựu, Lê Phổ, Lê Văn Đệ… “Khuynh hướng thời kì này thiên về tìm tòi những mảng màu đơn giản, tìm phối sắc trong mảng hình, thường 19 dùng màu nâu, đen, màu sáng là màu của lụa. Bố cục chặt chẽ, nhân vật lớn, ít nền” [21, Tr. 12]. Sau 1945, nhiều nghệ sĩ đi theo kháng chiến, vào cuối giai đoạn này, có thêm một số họa sĩ vẽ tranh lụa như: Lê Vinh, Phan Thông, Trọng Kiệm… Ngôn ngữ tạo hình có sự chuyển biến. “Cách tìm tòi tạo hình không chỉ là tìm mảng nữa, có lúc đã sử dụng đậm nhạt vượt khỏi ranh giới các mảng hình. Màu sắc đã sử dụng rộng rãi hơn (ngoài những màu nâu đất), đã sử dụng nét kế hợp với tìm mảng” [21, Tr. 13]. Năm 1955, trường Mỹ thuật được mở lại, khóa Trung cấp đầu tiên được lấy tên họa sĩ Tô Ngọc Vân làm tên gọi. Năm 1957, trường mở khóa đại học đầu tiên, từ đó chuyên khoa lụa được chính thức đưa vào chương trình đào tạo. Thế hệ vẽ lụa tiếp theo xuất hiện: Nguyễn Thụ, Vũ Giáng Hương, Trần Đông Lương, Phạm Công Thành, Ngô Minh Cầu, Dương Ánh, Mộng Bích… Khuynh hướng chủ yếu giai đoạn này hiện thực xã hội chủ nghĩa và ấn tượng. Các họa sĩ chủ yếu tập trung khai thác đề tài cuộc sống chiến đấu và lao động của người dân, có một số tìm tòi trong cách thể hiện, bảng màu đa dạng, bút pháp linh hoạt, có họa sĩ tiếp tục phát triển lối vẽ cô đọng đơn giản, có người thì mạnh mẽ phóng khoáng hơn, không chỉ dừng lại ở mảng màu êm dịu. Năm 1976, đất nước hoàn toàn thống nhất. Từ năm 1980 nghệ thuật tranh lụa có những bước đi mới, xuất hiện một số đột phá trong tư tưởng và bút pháp thể hiện, có thể kể đến: Lương Xuân Đoàn, Lê Anh Vân, Kim Bạch… Sau năm 2000 nghệ thuật tranh lụa có chiều hướng chững lại, nhiều họa sĩ chuyển sang vẽ các chất liệu khác như sơn dầu, acrylic, sơn mài… vì khả năng thể hiện đa dạng, nhanh, dễ bảo quản hơn và vì tính thương mại tốt hơn. Tranh lụa ít xuấn hiện dần ở các cuộc triển lãm. Nhưng khoảng 5 năm trở lại đây, tranh lụa bắt đầu có những khởi sắc, nhiều họa sĩ vẫn tiếp tục vẽ lụa, nhiều họa sĩ trẻ tìm đến lụa. Đã có nhiều triển lãm dành riêng cho chất liệu này, nhiều nghệ sĩ tìm tòi phá cách trong chất liệu, bút pháp thể hiện, nội