®¹i häc quèc gia hµ néi
Tr-êng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n
-----------------------------------------NguyÔn huy phßng
®Æc ®iÓm kÞch nguyÔn huy t-ëng
Chuyªn ngµnh: lÝ luËn v¨n häc
M· sè: 60 22 32
LuËn v¨n th¹c sÜ lÝ luËn v¨n häc
Ng-êi h-íng dÉn khoa häc: PGS.TS Ph¹m Thµnh H-ng
Hµ néi – 2010
1
môc lôc
trang
Më ®Çu
1. LÝ do chän ®Ò tµi
1
2. LÞch sö vÊn ®Ò
3
3. §èi t-îng, ph¹m vi nghiªn cøu
8
4. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu
8
Ch-¬ng 1
Hµnh tr×nh kÞch NguyÔn Huy T-ëng
1.1. KÞch NguyÔn Huy T-ëng trong sù ph¸t triÓn cña kÞch nãi ViÖt Nam
9
1.2. Nh÷ng vë kÞch tr-íc c¸ch m¹ng th¸ng 8/1945
1.3. Nh÷ng vë kÞch sau c¸ch m¹ng th¸ng 8/1945
13
Ch-¬ng 2
17
®Ò tµi, nh©n vËt vµ c¶m høng chñ ®¹o trong
kÞch NguyÔn Huy T-ëng
2.1. §Ò tµi lÞch sö - c¸ch m¹ng
2.2. H×nh t-îng nh©n vËt trung t©m
21
2.2.1. H×nh t-îng nh©n vËt kÎ sÜ
2.2.2. H×nh t-îng nh©n vËt ph¶n diÖn
2.2.3. H×nh t-îng nh÷ng con ng-êi míi
30
31
2.3. C¶m høng vµ khuynh h-íng t- t-ëng chñ ®¹o
35
Ch-¬ng 3
41
NghÖ thuËt kÞch NguyÔn Huy T-ëng
50
3.1. Xung ®ét kÞch
3.1.1. Xung ®ét d©n téc
3.1.2. Xung ®ét gi÷a kh¸t väng c¸ nh©n vµ hiÖn thùc x· héi
58
3.2. Ng«n ng÷ kÞch
59
3.2.1. Ng«n ng÷ nh©n vËt
68
3.2.2. Ng«n ng÷ t¸c gi¶
2
77
3.3. Kh«ng gian - thêi gian nghÖ thuËt
3.3.1. Sù ®an xen gi÷a kh«ng gian gia ®×nh vµ kh«ng gian x· héi
3.3.2. Thêi gian ®ång hiÖn gi÷a hiÖn t¹i vµ qu¸ khø
78
88
93
93
KÕt luËn
100
Tµi liÖu tham kh¶o
108
111
Më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
KÞch lµ lo¹i h×nh nghÖ thuËt tæng hîp, từ xa xưa đã được xem như là mét trong
ba ph-¬ng thøc c¬ b¶n của văn học trong sự ph¶n ¸nh cuéc sèng. MÆc dï ra ®êi
muén so víi nhiÒu lo¹i h×nh nghÖ thuËt kh¸c nh-ng kÞch ®· nhanh chãng khẳng ®Þnh
®-îc -u thÕ, vai trß quan träng, t¸c ®éng trùc tiÕp vµo ng-êi ®äc, ng-êi xem, t¹o
®-îc nh÷ng Ên t-îng tèt ®Ñp, kh¬i dËy trong c«ng chóng nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n,
h-íng thiÖn, ®Èy lïi, phª ph¸n c¸i xÊu ®Ó cuéc sèng ngµy cµng v¨n minh, hiÖn ®¹i.
ë ViÖt Nam, kÞch ra ®êi vµo nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kØ XX, lµ kÕt qu¶ cña qu¸
tr×nh giao l-u v¨n hãa §«ng - T©y, gãp phÇn ®¾c lùc vµo c«ng cuéc ®æi míi vµ hiÖn
3
®¹i hãa v¨n häc, tõng b-íc ®-a v¨n häc n-íc nhµ héi nhËp víi v¨n häc thÕ giíi.
Nh¾c ®Õn c¸c kÞch gia, ta kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi Vò §×nh Long, Nam X-¬ng, Vi
HuyÒn §¾c, §oµn Phó Tø, NguyÔn §×nh Thi, NguyÔn Huy T-ëng, L-u Quang Vò…
nh÷ng ng-êi ®· ®Æt nÒn mãng cho sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña kÞch ViÖt Nam. Sù xuÊt
hiÖn cña kÞch vµ c¸c nhµ h¸t ®· ®em ®Õn mét luång giã míi gióp c«ng chóng hiÓu
s©u h¬n, nhËn thøc râ h¬n vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cña ®Êt n-íc, nh÷ng bµi häc lu©n lÝ,
nh÷ng cuéc ®Êu tranh thiÖn - ¸c…Song hµnh víi chÆng ®-êng ph¸t triÓn cña lÞch sö
x· héi, c¸c nhµ viÕt kÞch, c¸c ®¹o diÔn ®· cã ®ãng gãp to lín, cæ vò ®éng viªn tinh
thÇn nh©n d©n trong cuéc ®Êu tranh v× mét cuéc sèng c«ng b»ng, nh©n ®¹o, v× ®éc
lËp, tù do d©n téc
Mét trong nh÷ng t¸c gi¶ kÞch b¶n tµi ba cã tÇm vãc lín trong v¨n häc ViÖt Nam
hiÖn ®¹i lµ NguyÔn Huy T-ëng. Ngay tõ t¸c phÈm ®Çu tay Vò Nh- T« đến Cét
®ång M· ViÖn, B¾c S¬n, Nh÷ng ng-êi ë l¹i, và ngay cả kịch bản phim Lòy Hoa,
nhµ v¨n ®· ý thøc râ vÒ sø mÖnh, tr¸ch nhiÖm cña ng-êi cÇm bót, hÕt lßng hÕt søc
phông sù nh©n d©n, v× sù tiÕn bé cña x· héi. §Ò tµi lÞch sö mang ©m h-ëng sö thi bi
tr¸ng, hµo hïng víi nh÷ng xung ®ét gay g¾t trong b¶n th©n nh©n vËt vµ gi÷a nh©n vËt
víi céng ®ång lµ nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong kÞch NguyÔn Huy T-ëng. §»ng sau líp
ng«n tõ b×nh dÞ, nh÷ng con ng-êi gÇn gòi quen thuéc, t¸c gi¶ ®· ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò
mang tÇm thêi ®¹i. KÞch NguyÔn Huy T-ëng lµ mét thùc thÓ sèng ®éng, ®a thanh,
nhiÒu tÇng nghÜa tiÒm Èn mµ nhiÒu nhµ nghiªn cøu, phª b×nh vÉn g¾ng c«ng t×m
hiÓu, gi¶i m·. §· cã nhiÒu c«ng tr×nh, bµi viÕt bµn vÒ kÞch NguyÔn Huy T-ëng
nh-ng míi chØ dõng l¹i trªn nh÷ng b×nh diÖn kh¸i qu¸t nh÷ng vÊn ®Ò vÒ néi dung, tt-ëng cña tõng vë kÞch chø ch-a cã c¸i nh×n tæng quan, xuyªn suèt c¶ hµnh tr×nh
s¸ng t¸c, ch-a thùc chó träng ®Õn nh÷ng ph-¬ng diÖn nghÖ thuËt, tµi n¨ng sö dông
ng«n tõ, c¸ch tæ chøc, x©y dùng nh÷ng xung ®ét, m©u thuÉn, hµnh ®éng kÞch. VËn
dông lÝ thuyÕt thÓ lo¹i vµ kinh nghiÖm nghiªn cøu, phª b×nh thi ph¸p häc cña nhiÒu
häc gi¶ l©u nay, trong c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy chóng t«i sÏ ®i s©u t×m hiÓu kÞch
4
NguyÔn Huy T-ëng víi mong muèn chØ ra ®-îc nh÷ng nÐt riªng, nh÷ng ®Æc tr-ng
khu biÖt ®éc ®¸o lµm nªn phong c¸ch kÞch NguyÔn Huy T-ëng.
Ngµy nay, tr-íc sù bïng næ cña C«ng nghÖ th«ng tin, ®iÖn ¶nh, nhu cÇu cña
ng-êi th-ëng thøc cã nh÷ng thay ®æi nhanh chãng víi nh÷ng ®ßi hái cao, trong khi
®ã sù thiÕu v¾ng cña c¸c kÞch gia tµi n¨ng khiÕn kÞch ViÖt Nam hiÖn ®¹i cã lóc l©m
vµo khñng ho¶ng, bÕ t¾c. Nghiªn cøu kÞch NguyÔn Huy T-ëng còng sÏ gióp nh÷ng
c©y bót trÎ cã thªm kinh nghiÖm trong nghÖ thuËt viÕt kÞch ®Ó cã thÓ lµm nãng lªn
®êi sèng s©n khÊu n-íc nhµ, lµm phong phó ®êi sèng v¨n hãa nghÖ thuËt, gãp thªm
mét ®éng lùc tinh thÇn cho ®Êt n-íc ®i lªn.
Víi nh÷ng lÝ do ®ã, chóng t«i m¹nh d¹n nghiªn cøu kÞch NguyÔn Huy T-ëng
víi ®Ò tµi: §Æc ®iÓm kÞch NguyÔn Huy T-ëng.
2. LÞch sö vÊn ®Ò
NguyÔn Huy T-ëng lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n lín cña thÕ kØ XX, gi¶i th-ëng
Hå ChÝ Minh vÒ V¨n häc nghÖ thuËt (®ît I, 1996), nh÷ng s¸ng t¸c cña «ng cã t¸c
®éng lín lao, m¹nh mÏ tíi sù ph¸t triÓn cña v¨n häc d©n téc còng nh- sù ph¸t triÓn
cña x· héi. Bªn c¹nh nh÷ng tiÓu thuyÕt ®å sé, cã quy m«, nh÷ng trang bót kÝ nãng
hæi tÝnh thêi sù…lµ nh÷ng vë kÞch cã søc vang lín, t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn c«ng
chóng, t¹o d- luËn tÝch cùc. Nghiªn cøu, t×m hiÓu kÞch NguyÔn Huy T-ëng ®· cã
nhiÒu bµi viÕt cña c¸c nhµ b¸o b×nh luËn ngay sau khi vë ®-îc dµn dùng, c«ng diÔn.
Vë B¾c S¬n c«ng diÔn ngµy 6/4/1946 t¹i Nhµ h¸t lín ®-îc c¸c b¸o §éc lËp (sè 118,
7/4/1946), Tiªn Phong (sè 9, 16/4/1946), V× N-íc (sè 77, 7/4/1946), §ång Minh (sè
31, 7/4/1946), KiÕn ThiÕt (sè 8, 14/4/1946), Sù ThËt (sè 31, 13/4/1946), D- LuËn (sè
9, 16/6/1946) ®Òu nhÊt trÝ khen ngîi, ®¸nh gi¸: “B¾c S¬n më ra nÒn kÞch míi”, mÆc
dï vÉn cßn mét sè h¹n chÕ vÒ hµnh ®éng, suy nghÜ cña nh©n vËt cã phÇn véi vµng vµ
lèi diÔn cña mét sè diÔn viªn cßn g-îng. N¨m 1948, nhiÒu ®oµn kÞch chuyªn nghiÖp
vµ nghiÖp d- trÝch dùng mét sè håi cña vë Nh÷ng ng-êi ë l¹i. Ngµy 17/8/1957,
Nh÷ng ng-êi ë l¹i ®-îc diÔn t¹i Nhµ h¸t lín, vë kÞch g©y nhiÒu tranh c·i. Nhµ b¸o
5
Hång LÜnh viÕt: “Chóng t«i hoan nghªnh sù cè g¾ng cña t¸c gi¶ Nh÷ng ng-êi ë l¹i.
Nh-ng nh÷ng khuyÕt ®iÓm lín vÒ t- t-ëng vµ sù cÊu t¹o néi dung lµm cho vë kÞch
ch-a thµnh c«ng.”[3; 3]. Riªng víi t¸c phÈm ®Çu tay Vò Nh- T« (1941) sau h¬n
nöa thÕ kû (1995) míi ®-îc NSND Ph¹m ThÞ Thµnh ®-a lªn s©n khÊu bëi tÝnh phøc
t¹p ®a nghÜa cña h×nh t-îng nh©n vËt còng nh- t- t-ëng kh«ng r¹ch rßi cña t¸c gi¶
trong lêi ®Ò tùa. Vë diÔn g©y ®-îc sù chó ý, quan t©m cña ®«ng ®¶o c«ng chóng,
nhËn ®-îc nh÷ng lêi khen ngîi, ®¸nh gi¸ cao. Nhµ nghiªn cøu v¨n häc Phan Träng
Th-ëng trong bµi viÕt Suy nghÜ thªm vÒ Vò Nh- T« nh©n vë kÞch ®-îc dµn dùng
trªn s©n khÊu nhËn ®Þnh: “C©u hái cña NguyÔn Huy T-ëng trong lêi ®Ò tùa: Ch¼ng
biÕt Vò Nh- T« ph¶i hay nh÷ng kÎ giÕt Vò Nh- T« ph¶i. §µi cöu trïng nªn mõng
hay nªn tiÕc?... Cã thÓ t×m ®-îc c©u tr¶ lêi: Bi kÞch cña Vò Nh- T« lµ bi kÞch cña
cña ng-êi nghÖ sÜ vµ ng-êi c«ng d©n sinh bÊt phïng thêi. KÎ ®¸ng nguyÒn rña vµ
®¸ng lªn ¸n lµ Lª T-¬ng Dùc vµ bän gian nÞnh”[30; 25]. Cã thÓ nãi, nh÷ng ý kiÕn,
nhËn xÐt xuÊt hiÖn trªn c¸c b¸o chñ yÕu b×nh luËn sau khi vë ®-îc c«ng diÔn chø
ch-a thùc chó träng ®Õn kÞch b¶n, mÆc dï vë diÔn dùa trªn kÞch b¶n nh-ng tõ kÞch
b¶n ®Õn tr×nh diÔn vÉn cã mét kho¶ng c¸ch mµ nhiÒu khi diÔn viªn kh«ng truyÒn t¶i
hÕt ®-îc nh÷ng ý ®å, tÝn hiÖu nghÖ thuËt mµ nhµ v¨n muèn göi g¾m. C¸c bµi viÕt ®Òu
tËp trung vµo gi¸ trÞ néi dung, t- t-ëng, nh÷ng t¸c ®éng cña vë diÔn ®èi víi c«ng
chóng hay c¸ch diÔn xuÊt cña diÔn viªn chø ch-a ®i s©u vµo tµi nghÖ viÕt kÞch cña
ng-êi s¸ng t¸c.
C«ng tr×nh nghiªn cøu ®Çu tiªn cã tÝnh chÊt häc thuËt vÒ toµn bé sù nghiÖp s¸ng
t¸c cña NguyÔn Huy T-ëng lµ c«ng tr×nh: NguyÔn Huy T-ëng (1912-1962) cña GS.
Hµ Minh §øc, Phan Cù §Ö biªn so¹n, NXB V¨n häc Ên hµnh n¨m 1966. Trong c«ng
tr×nh nµy, c¸c t¸c gi¶ nghiªn cøu kh¸ kÜ vÒ cuéc ®êi, hµnh tr×nh s¸ng t¸c, nh÷ng t¸c
phÈm ®Çu tay, nh÷ng tr¨n trë, suy t- cña nhµ v¨n trong buæi ®Çu ®Õn víi v¨n ch-¬ng.
Sau ch-¬ng 1 cã tÝnh chÊt dÉn nhËp, cuèn s¸ch ®i s©u kh¶o s¸t nh÷ng s¸ng t¸c tiªu
biÓu cña nhµ v¨n tr-íc vµ sau c¸ch m¹ng, chØ ra ®-îc nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt, nh÷ng
gi¸ trÞ lín vÒ néi dung, t- t-ëng, nh÷ng thµnh c«ng vµ h¹n chÕ trong c¸ch miªu t¶,
6
ph¶n ¸nh cuéc sèng trong c¸c cuèn tiÓu thuyÕt, kÞch, truyÖn thiÕu nhi. Tuy nhiªn, víi
tÝnh chÊt lµ mét chuyªn luËn giíi thiÖu vÒ t¸c gi¶, t¸c phÈm, c«ng tr×nh còng míi chØ
dõng l¹i ë nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t nhÊt gióp ng-êi ®äc h×nh dung ®-îc con ®-êng s¸ng
t¸c nghÖ thuËt cña nhµ v¨n víi nh÷ng t¸c phÈm ®Ó ®êi lµm nªn tªn tuæi cña mét nhµ
nghÖ sÜ lín. Trong phÇn viÕt vÒ kÞch, GS. Hµ minh §øc ®Æc biÖt chó ý ®Õn vë Vò
Nh- T«, «ng cho r»ng: “C¸ch ®Æt vÊn ®Ò vµ suy nghÜ cña NguyÔn Huy T-ëng lµ tÝch
cùc vµ tiÕn bé nh-ng do th¸i ®é ngËp ngõng gi÷a lÝ trÝ vµ t×nh c¶m nªn t¸c gi¶ ®·
gi¶i quyÕt vÊn ®Ò kh«ng triÖt ®Ó. Sù lóng tóng cña NguyÔn Huy T-ëng ®-îc béc lé
ngay trong lêi ®Ò tùa khiÕn cho nh©n vËt Vò Nh- T« trë nªn võa ®¸ng giËn võa ®¸ng
th-¬ng”[8; 17]. Sau nµy trong c¸c chuyªn luËn vµ c¸c bµi viÕt, «ng còng vÉn gi÷
quan ®iÓm trªn: “Së dÜ nh©n vËt Vò Nh- T« cã phÇn ®ù¬c phãng ®¹i vµ lÝ t-ëng hãa,
nh÷ng sai lÇm cña nh©n vËt nµy kh«ng bÞ phª ph¸n triÖt ®Ó lµ do m©u thuÉn trong
thÕ giíi quan cña t¸c gi¶”1. Cã thÓ nãi, suèt gÇn 20 n¨m bÞ l·ng quªn, ®Õn nh÷ng
n¨m 60 vµ 90 cña thÕ kØ XX, Vò Nh- T« míi g©y ®-îc sù chó ý cña ®«ng ®¶o giíi
nghiªn cøu, lÝ luËn, phª b×nh. Trªn t¹p chÝ V¨n häc, GS. Phan Cù §Ö ®-a ra nh÷ng
kÕt luËn kh¸ míi mÎ: “Ph¶i ®Æt t¸c phÈm vµo hoµn c¶nh lÞch sö, viÕt Vò Nh- T«,
NguyÔn Huy T-ëng muèn gi¶i quyÕt ba vÊn ®Ò: vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a nghÖ sÜ víi
quÇn chóng; nghÖ thuËt chèng c-êng quyÒn; vÊn ®Ò v¨n hãa d©n téc” [35; 26],
NguyÔn §×nh Thi th× l¹i cho r»ng: “Bi kÞch cña Vò Nh- T« lµ bi kÞch cña sù nhËn
thøc. ChÝnh Vò Nh- T« ®· lµm thøc tØnh nh÷ng nghÖ sÜ ®· t¸ch dêi nghÖ thuËt víi
vËn m¹ng cña quÇn chóng lao khæ” [23; 7], Cßn víi T« Hoµi: “ Vò Nh- T« võa lµ
mét kh¾c kho¶i võa lµ mét niÒm tin” [38; 4]. TiÕp tôc dßng suy nghÜ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò
®Æt ra trong t¸c phÈm vµ lêi ®Ò tùa, c¸c bµi viÕt cña NguyÔn V¨n Thµnh (T×m hiÓu
kÞch NguyÔn Huy T-ëng, t¹p chÝ S©n KhÊu 1/1984); NguyÔn Ph-¬ng Chi (Vò NhT« vµ göi g¾m cña NguyÔn Huy T-ëng qua nh©n vËt §an ThiÒm, T¹p chÝ V¨n
häc, 3/1985); Phong Lª (Vò Nh- T« - thêi gian vµ thÈm ®Þnh, Gi¸o dôc vµ thêi ®¹i
chñ nhËt, 4/5/1997); V¨n T©m (Vò Nh- T« trong cuéc ®êi b¸t nh¸o, NguyÔn Huy
1 Lêi nãi ®Çu TuyÓn tËp kÞch NguyÔn Huy T-ëng, Nxb V¨n häc 1963, tr9
7
t-ëng mét sù nghiÖp ch-a kÕt thóc, ViÖn V¨n häc, 1992), TÊt Th¾ng, Ph¹m Xu©n
Nguyªn… ®· dµy c«ng bãc t¸ch tõng líp ph-¬ng diÖn néi dung, t- t-ëng ®Ó thÊy
®-îc quan ®iÓm s¸ng t¸c, thÕ giíi quan cña nhµ v¨n vµ bi kÞch cña nh©n vËt.Cuèi
nh÷ng n¨m 90, GS. §ç §øc HiÓu víi t- duy ph©n tÝch, tµi thÈm ®Þnh s¾c s¶o ®· ®-a
ra nh÷ng c¸i nh×n míi, ®éc ®¸o vÒ bi kÞch Vò Nh- T« gióp ng-êi ®äc cã nhËn thøc
®óng vÒ gi¸ trÞ mu«n ®êi cña t¸c phÈm: “Vò Nh- T« lµ mét bi kÞch hiÖn ®¹i cña ViÖt
Nam, mét bi kÞch mang tÝnh anh hïng ca. Vò Nh- T« mang tÝnh vÜnh cöu vµ toµn
nh©n lo¹i” [5; 13].
Bªn c¹nh Vò Nh- T«, Cét ®ång M· ViÖn, hai vë kÞch sau c¸ch m¹ng B¾c S¬n,
Nh÷ng ng-êi ë l¹i còng lµ nh÷ng ®èi t-îng thÈm mÜ ®-îc c¸c nhµ nghiªn cøu ®i s©u
t×m hiÓu, chØ ra nh÷ng mÆt thµnh c«ng vµ h¹n chÕ cña tõng vë. NhiÒu héi th¶o khoa
häc, nhiÒu tËp s¸ch lÇn l-ît ra ®êi s-u tÇm vµ tËp hîp nh÷ng bµi nghiªn cøu, nh÷ng
c¶m t-ëng, håi øc, suy nghÜ cña b¹n bÌ, ng-êi th©n vÒ th©n thÕ, sù nghiÖp, con ng-êi
NguyÔn Huy T-ëng. §Æc biÖt vµo th¸ng 5/1992, ViÖn V¨n häc kÕt hîp víi Héi Nhµ
v¨n vµ mét sè c¬ quan xuÊt b¶n b¸o chÝ tæ chøc héi th¶o khoa häc: NguyÔn Huy
T-ëng (1912-1960) nh©n dÞp kØ niÖm 80 ngµy sinh cña nhµ v¨n. Héi th¶o ®· cã
nh÷ng nh×n nhËn toµn diÖn, ®Çy ®ñ vµ kh¸ch quan vÒ sù nghiÖp s¸ng t¸c cña nhµ v¨n
vµ nh÷ng vÊn ®Ò cßn bá ngá ®-îc ®Æt ra trong nh÷ng t¸c phÈm t©m huyÕt. Ngay
th¸ng 12 n¨m ®ã, c«ng tr×nh NguyÔn Huy T-ëng - mét sù nghiÖp ch-a kÕt thóc do
ViÖn V¨n häc biÖn so¹n, tËp hîp nh÷ng bµi b¸o, bµi nghiªn cøu, ph¸t biÓu trong héi
th¶o còng ®-îc ra m¾t c«ng chóng.
N¨m 1997, NXB Hµ Néi Ên hµnh cuèn: NguyÔn Huy t-ëng trong vÇng s¸ng
håi nhí, nãi vÒ nh÷ng kÝ øc cña ng-êi th©n, gia ®×nh, b¹n bÌ ®ång nghiÖp ®èi víi
nhµ v¨n. N¨m 2000, NXB Gi¸o Dôc cho ra m¾t cuèn: NguyÔn Huy T-ëng vÒ t¸c
gia t¸c phÈm, ®©y lµ c«ng tr×nh ®å sé cung cÊp cho b¹n ®äc nh÷ng bµi viÕt hay,
nh÷ng kh¸m ph¸ ph¸t hiÖn míi mÎ vÒ con ng-êi - v¨n ch-¬ng NguyÔn Huy T-ëng.
8
Cã thÓ kh¶ng ®Þnh r»ng, nh÷ng t¸c phÈm cña NguyÔn Huy T-ëng cã søc cuèn
hót m¹nh mÏ bëi nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra mang tÇm thêi ®¹i, nªu lªn quy luËt mu«n ®êi
cña v¨n ch-¬ng nghÖ thuËt, chÊt chøa trong ®ã t×nh ng-êi, kh¸t väng lín lao vÒ mét
nÒn v¨n häc rùc rì s¸nh ngang b»ng víi c¸c nÒn v¨n häc lín trªn thÕ giíi.
Theo thèng kª ch-a ®Çy ®ñ, hiÖn cã 40 bµi viÕt vµ c«ng tr×nh t×m hiÓu vÒ kÞch
NguyÔn Huy T-ëng, trong ®ã chñ yÕu lµ c¸c bµi viÕt riªng lÎ, duy nhÊt cã chuyªn
luËn cña GS. Hµ Minh §øc vµ Phan Cù §Ö lµ ®Ò cËp mét c¸ch toµn diÖn, kh¸i qu¸t,
cã hÖ thèng. Nh-ng c«ng tr×nh ®ã còng míi chØ dõng l¹i ë viÖc ®¸nh gi¸ t¸c phÈm
trªn b×nh diÖn néi dung t- t-ëng, ch-a ®i s©u vµo ph-¬ng diÖn nghÖ thuËt, tµi n¨ng,
bót ph¸t x©y dùng nh©n vËt, c¸ch tæ chøc kÕt cÊu kÞch b¶n, nh÷ng xung ®ét, m©u
thuÉn vµ sù vËn ®éng cña h×nh t-îng kÞch tr-íc vµ sau c¸ch m¹ng. §©y lµ nh÷ng vÊn
®Ò cßn bá ngá, ch-a cã c«ng tr×nh luËn v¨n Th¹c sÜ, TiÕn sÜ nµo ®Ò cËp nghiªn cøu
mét c¸ch thÊu ®¸o.
Víi c«ng tr×nh §Æc ®iÓm kÞch NguyÔn Huy T-ëng, chóng t«i cã tham väng lÝ
gi¶i mét sè vÊn ®Ò phøc t¹p, nh÷ng m©u thuÉn trong b¶n th©n nh©n vËt cña tõng t¸c
phÈm d-íc gãc nh×n thi ph¸p ®Ó tõ ®ã kh¸i qu¸t lªn nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña kÞch
NguyÔn Huy T-ëng, gãp mét tiÕng nãi míi trong viÖc th-ëng thøc nh÷ng t¸c phÈm
kÞch cã thÓ xÕp vµo hµng kinh ®iÓn cña kÞch nãi ViÖt Nam.
3. §èi t-îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
NguyÔn Huy T-ëng s¸ng t¸c trªn nhiÒu thÓ lo¹i nh-ng luËn v¨n chØ quan t©m vµ
nghiªn cøu thÓ lo¹i kÞch, kh¸m ph¸, t×m hiÓu t¸c phÈm tõ ph-¬ng diÖn h×nh thøc
nghÖ thuËt, tõ nh÷ng ®Æc tr-ng thÓ lo¹i ®Ó thÊy ®-îc nh÷ng nÐt riªng vµ ®ãng gãp
cña nhµ v¨n.
Trong di s¶n kÞch, ngoµi tËp kÞch ng¾n (Anh s¬ ®Çu qu©n, 3 vë, Nxb V¨n NghÖ
11/1949) phôc vô kÞp thêi kh¸ng chiÕn; kÞch b¶n phim Lòy Hoa (Nxb V¨n häc,
1960) chóng tèi chñ yÕu h-íng vµo hai kÞch b¶n chÝnh Vò Nh- T«, B¾c S¬n lµm ®èi
t-îng nghiªn cøu, bëi ®©y lµ hai t¸c phÈm næi tiÕng ®-îc giíi nghiªn cøu ®¸nh gi¸
9
cao, lµm nªn sù thµnh c«ng cña nhµ v¨n. Bªn c¹nh ®ã, luËn v¨n còng ®èi s¸nh víi vë
Cét ®ång M· ViÖn, Nh÷ng ng-êi ë l¹i ®Ó thÊy ®-îc nh÷ng nÐt chung, ®Æc s¾c trong
hµnh tr×nh kÞch NguyÔn Huy T-ëng.
4. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu
Nghiªn cøu, x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm kÞch cña mét t¸c gi¶ hiÖn thùc chñ nghÜa, chóng
t«i xuÊt ph¸t tõ ph-¬ng ph¸p luËn M¸cxÝt, xem s¸ng t¸c v¨n häc nh- mét h×nh th¸i ý
thøc, ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®êi sèng lÞch sö.
Nãi tíi ®Æc ®iÓm kÞch NguyÔn Huy T-ëng lµ nãi tíi nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn c¶ hai
ph-¬ng diÖn: néi dung vµ h×nh thøc. Do vËy ph-¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu c¬ b¶n
trong luËn v¨n nµy lµ ph-¬ng ph¸p kÕt hîp gi÷a ph-¬ng ph¸p thùc chøng - lÞch sö vµ
ph-¬ng ph¸p h×nh thøc - thi ph¸p häc. §ã lµ hai ph-¬ng ph¸p chñ ®¹o nh»m x¸c
®Þnh nh÷ng ®Æc ®iÓm khu biÖt kÞch NguyÔn Huy T-ëng tõ gãc nh×n néi dung vµ gãc
nh×n thi ph¸p häc.
Víi h-íng tiÕp cËn ®ã, ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt cÊu cña luËn v¨n gåm 3 ch-¬ng
víi nh÷ng tiÓu môc nh- sau:
Ch-¬ng 1:
Hµnh tr×nh kÞch NguyÔn Huy T-ëng
Ch-¬ng 2
T- t-ëng thÈm mÜ, c¶m høng chñ ®¹o trong kÞch NguyÔn Huy T-ëng
Ch-¬ng 3
NghÖ thuËt kÞch NguyÔn Huy T-ëng
10
Ch-¬ng 1.
Hµnh tr×nh kÞch NguyÔn Huy T-ëng
1.1. KÞch NguyÔn Huy T-ëng trong sù ph¸t triÓn cña kÞch nãi ViÖt Nam
§Çu thÕ kØ XX, cïng víi nh÷ng biÕn chuyÓn tÝch cùc trong ®êi sèng kinh tÕ,
chÝnh trÞ, x· héi, ®êi sèng v¨n hãa n-íc nhµ còng cã nh÷ng khëi s¾c vµ ®¹t nhiÒu
thµnh tùu rùc rì. Sau nhiÒu thÕ kØ chÞu ¶nh h-ëng vµ t¸c ®éng cña v¨n hãa Trung
Hoa, trÝ thøc ViÖt Nam trong ®ã cã c¸c v¨n nghÖ sÜ ®· tõng b-íc tho¸t ra khái nh÷ng
¶nh h-ëng cè h÷u cña v¨n hãa vïng ®Ó tiÕp nhËn nh÷ng luång t- t-ëng v¨n minh
ph-¬ng T©y. Sù x©m l-îc cña thùc d©n Ph¸p víi chiªu bµi khai hãa v¨n minh cho xø
thuéc ®Þa ®· lµm n¶y sinh nhiÒu nh©n tè míi: mét sè nhµ tr-êng Ph¸p -ViÖt ®-îc më
ra, ®µo t¹o ®-îc nhiÒu nh©n tµi mang trong m×nh c¶ hai nÒn v¨n hãa §«ng -T©y; b¸o
chÝ, nhµ in h×nh thµnh; v¨n ch-¬ng trë thµnh mét nghÒ kiÕm sèng. NÕp nghÜ vÒ con
ng-êi, thêi cuéc cña v¨n nghÖ sÜ còng cã nh÷ng thay ®æi, nhiÒu quan niÖm nh©n sinh
míi mÎ xuÊt hiÖn lµm nªn cuéc c¸ch m¹ng trong v¨n ch-¬ng. Qu¸ tr×nh giao l-u v¨n
hãa §«ng -T©y trªn ®Êt n-íc ViÖt Nam t¹o ra mét b-íc ngoÆt lín trªn mäi mÆt. XÐt
trªn b×nh diÖn ®êi sèng v¨n häc, cuéc tiÕp biÕn gi÷a v¨n häc truyÒn thèng víi v¨n
häc ph-¬ng T©y (®Æc biÖt lµ Ph¸p) ®· thóc ®Èy m¹nh mÏ tiÕn tr×nh hiÖn ®¹i hãa v¨n
häc n-íc nhµ. Ch÷ quèc ng÷ ®· thay thÕ cho ch÷ H¸n, ch÷ N«m, tÇng líp tri thøc
T©y häc thay cho tÇng líp Nho sÜ, nhiÒu thÓ lo¹i míi ra ®êi nh-: tiÓu thuyÕt t©m lÝ,
phãng sù, th¬ míi, lÝ luËn phª b×nh, kÞch… Víi nh÷ng c¸ch t©n t¸o b¹o vÒ h×nh thøc
11
biÓu hiÖn vµ néi dung ph¶n ¸nh, c¸c v¨n sÜ hiÖn ®¹i ®· hoµn thµnh xuÊt s¾c sø mÖnh
thiªng liªng cao c¶ trong cuéc chuyÓn giao thêi ®¹i.
Trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña v¨n häc d©n téc, viÖc mét sè thÓ lo¹i míi ra ®êi
®¸p øng ®-îc nhu cÇu cña c«ng chóng lµ biÓu hiÖn cña sù ph¸t triÓn. Nh÷ng n¨m ®Çu
thÕ kØ XX, v¨n häc ViÖt Nam cã sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ, t¨ng tèc c¶ vÒ sè l-îng, chÊt
l-îng c¸c t¸c gi¶, t¸c phÈm víi c¸c c©y bót tµi n¨ng nh-: ThÕ L÷, Xu©n DiÖu, Hµn
MÆc Tö, ChÕ Lan Viªn, NguyÔn BÝnh, Ng« TÊt Tè, NguyÔn C«ng Hoan, Nam Cao,
Nguyªn Hång, Vò Träng Phông…mµ ngµy nay tªn tuæi cña hä víi nh÷ng t¸c phÈm
v-ît thêi gian vÉn ®-îc b¹n ®äc nh¾c ®Õn víi niÒm kÝnh träng, kh©m phôc. Nh¾c ®Õn
sù ph¸t triÓn cña v¨n häc giai ®o¹n 1930 - 1945, Vò Ngäc Phan trÇm trå, th¸n phôc:
“Mét n¨m cã thÓ kÓ nh- ba m-¬i n¨m cña ng-êi”[45; 50]. Mét trong nh÷ng thÓ lo¹i
ra ®êi vµo nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XX lµ lo¹i h×nh kÞch nãi, mét thÓ lo¹i xung kÝch,
gÆt h¸i ®-îc nhiÒu thµnh c«ng, t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn ng-êi ®äc, ng-êi xem, mang
l¹i nh÷ng hiÖu qu¶ thÈm mÜ tÝch cùc. Tr-íc khi xuÊt hiÖn ë ViÖt Nam, kÞch nãi cã
lÞch sö ph¸t triÓn kh¸ l©u ®êi. Ngay tõ thêi cæ ®¹i, ë HiL¹p - La M·, Ai CËp, c¸c s©n
khÊu kÞch, c¸c nhµ h¸t ®ãng vai trß trung t©m trong ®êi sèng sinh ho¹t v¨n hãa, thu
hót ®-îc sè l-îng lín c¸c tÇng líp x· héi quan t©m, th-ëng thøc. Nh÷ng vë kÞch cña
X«ph«cl¬, Esin, ¥ripit, Pie Coocn©y, Raxin, M«lie, U.Sªchxpia…®· t¹o ra mét nÒn
t¶ng v÷ng ch¾c cho kÞch thÕ giíi. Tõ c¸i n«i s¶n sinh vµ ph¸t triÓn, theo kh«ng gian
vµ thêi gian, nh÷ng t¸c phÈm kÞch kinh ®iÓn ®-îc dÞch vµ tr×nh diÔn trªn s©n khÊu
nhiÒu n-íc trong khu vùc vµ thÕ giíi. ë ViÖt Nam, h×nh thøc sÊn khÊu d©n gian
tuång, chÌo h×nh thµnh tõ rÊt sím, tån t¹i vµ l-u truyÒn trong d©n gian. Nh÷ng g¸nh
tuång tõ B×nh §Þnh ®Õn c¸c tÝch chÌo s©n ®×nh ë ®ång b»ng B¾c Bé ®· ph¶n ¸nh mét
c¸ch sinh ®éng nh÷ng vÊn ®Ò cña x· héi nh-: cuéc ®Êu tranh gi÷a thiÖn - ¸c , lªn ¸n
¸p bøc bÊt c«ng, ph¶n ¸nh t©m t-, t×nh c¶m cña nh©n d©n. Lo¹i h×nh s©n khÊu nµy
phï hîp víi c- d©n n«ng nghiÖp lóa n-íc, ®¸p øng nhu cÇu nghe, nh×n, th-ëng thøc
trùc diÖn cña tÇng líp b×nh d©n. Cã nhiÒu ý kiÕn cho r»ng kÞch nãi cã nguån gèc tõ
tuång chÌo, v× tuång chÌo cã yÕu tè tho¹i, yÕu tè nãi kÎ. Dùa vµo yÕu tè tho¹i trong
12
vë tuång Nghªu sß èc hÕn, nhµ nghiªn cøu Hoµng Ch©u Ký nhËn ®Þnh: “ Tuång ®å
lµ kÞch nãi sö dông mét sè lµn ®iÖu tuång” [29; 40], cßn t¸c gi¶ cña c«ng tr×nh
Nh÷ng vÊn ®Ò lÞch sö v¨n häc kÞch ViÖt Nam l¹i kh¼ng ®Þnh: “KÞch nãi ViÖt Nam
cã nguån gèc tõ ph-¬ng T©y, ¶nh h-ëng ph-¬ng T©y kh«ng nh÷ng kh«ng lµm gi¶m
phÈm chÊt vµ tæn th-¬ng danh gi¸ cña nã mµ cßn tr¶ l¹i tÝnh kh¸ch quan lÞch sö cho
nã, kh¼ng ®Þnh l¹i quy luËt vÒ sù ¶nh h-ëng cña v¨n hãa, v¨n häc gi÷a c¸c khu vùc
nh- mét hiÖn t-îng phæ biÕn trong v¨n häc thÕ giíi” [29; 42], “sù ra ®êi cña kÞch
nãi vµo nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh giao l-u v¨n hãa, cña sù ¶nh
h-ëng cã lóc c-ìng bøc, cã lóc tù gi¸c cña v¨n hãa ph-¬ng T©y, trùc tiÕp lµ v¨n hãa
Ph¸p ®èi víi v¨n hãa ViÖt Nam …sù ra ®êi cña kÞch nãi ë ®« thÞ lµ kÕt qu¶ cña mét
t¸c ®éng lÞch sö vµ v¨n hãa tõ bªn ngoµi vµo chø ch-a ph¶i lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸
tr×nh ph¸t triÓn néi t¹i, n¶y sinh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö, kinh tÕ vµ v¨n hãa
néi t¹i” [29; 62]. Cã thÓ nãi nh×n ë gãc ®é ®ång ®¹i vµ lÞch ®¹i, nguån gèc cña kÞch
nãi ViÖt Nam cã sù kÕt hîp hµi hßa cña yÕu tè truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i. Søc sèng
néi sinh cña c¸c lo¹i h×nh s©n khÊu d©n gian t¹o nÒn t¶ng, ®éng lùc ®Ó ®Ó c¬n giã
cña qu¸ tr×nh giao l-u, héi nhËp kÝch thÝch, h×nh thµnh. KÞch lµ s¶n phÈm cña qu¸
tr×nh giao l-u v¨n hãa §«ng - T©y mµ dÊu Ên hiÖn ®¹i chi phèi râ nÐt. Sù xuÊt hiÖn
cña kÞch nãi lµ “sù khëi ®Çu mét thêi ®¹i míi trong v¨n häc thµnh v¨n cña d©n
téc”[44; 502], “lµ mét thÓ lo¹i míi nhÊt cña ta” [45; 220]. Víi t- c¸ch lµ mét lo¹i
h×nh nghÖ thuËt tæng hîp, kÞch võa lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc võa lµ lo¹i h×nh nghÖ
thuËt biÓu diÔn s©n khÊu: “KÞch kh«ng nh÷ng lµ mét nghÖ thuËt tæng hîp mµ ®óng
h¬n, mét giao h-ëng nh÷ng nghÖ thuËt”[6; 27], nh-ng ®Ó cã mét vë diÔn trªn s©n
khÊu, yÕu tè ®Çu tiªn lµ ph¶i cã kÞch b¶n, kÞch b¶n cã vai trß quan träng, then chèt
quyÕt ®Þnh ®Õn thµnh c«ng cña s©n khÊu tr×nh diÔn.
Nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kØ XX, trªn §«ng D-¬ng t¹p chÝ, An Nam t¹p chÝ ng-êi
®äc thÊy xuÊt hiÖn c¸c vë hµi kÞch, bi kÞch cña n-íc ngoµi nh-: Ng-êi bÖnh t-ëng,
Tr-ëng gi¶ häc lµm sang, Ng-êi biÓn lËn, L«i xÝch, Hßa L¹c, Chµng ngèc hãa kh«n
v« t×nh… ®-îc c¸c dÞch gi¶ Ph¹m Quúnh, NguyÔn V¨n VÜnh biªn so¹n, giíi thiÖu,
13
®em ®Õn cho b¹n ®äc mãn ¨n tinh thÇn míi, ®ång thêi kÝch thÝch, më ra h-íng ®i
míi cho c¸c kÞch gia n-íc nhµ kh¸m ph¸, thÓ hiÖn. Còng trong thêi gian nµy, chÝnh
quyÒn thùc d©n b¶o hé cho x©y dùng c¸c nhµ h¸t ë Hµ Néi, H¶i Phßng phôc vô nhu
cÇu th-ëng thøc v¨n hãa cña tÇng líp trÝ thøc, thÞ d©n. C¸c héi Khai trÝ TiÕn §øc,
Héi UÈn Hoa ®· lÇn l-ît cho c«ng diÔn nh÷ng vë kÞch m« pháng kÞch T©y, mang l¹i
kh«ng khÝ míi cho ®êi sèng v¨n hãa, v¨n häc n-íc nhµ. Vµ còng tõ nh÷ng tèi ®i
xem kÞch ®ã, nh÷ng trÝ thøc nÆng lßng víi quª h-¬ng ®Êt n-íc ®· ý thøc vÒ tr¸ch
nhiÖm cña m×nh víi non s«ng, nhiÒu ng-êi trong sè hä tù hái: t¹i sao ng-êi n-íc
m×nh l¹i ®i diÔn kÞch T©y? mÆc nh÷ng bé quÇn ¸o cña mÊy kØ tr-íc cho ng-êi m×nh
xem?. §Ó tr¶ lêi cho c©u hái ®ã, nh÷ng vë kÞch cña TrÇn TuÊn Kh¶i, NguyÔn Ngäc
S¬n, §oµn ¢n, §oµn Phó Tø, Vi HuyÒn §¾c, Nam X-¬ng…®· kh¬i dßng cho kÞch
nãi ViÖt Nam tõng b-íc hßa vµo biÓn lín cña kÞch thÕ giíi. Ng-êi ®-îc coi lµ ®·
khai sinh cho kÞch ViÖt Nam lµ Vò §×nh Long víi vë ChÐn thuèc ®éc, in trªn b¸o
H÷u Thanh (T¶n §µ lµm chñ bót) sè 4 - 5 th¸ng 9/1921. Sau ®ªm c«ng diÔn trªn s©n
khÊu Nhµ h¸t lín Hµ Néi ngµy 22/10/1921, c¸c b¸o chÝ xuÊt b¶n b»ng ch÷ Quèc ng÷
nh-: Thùc nghiÖp d©n b¸o, H÷u Thanh, Nam Phong.. ®· liªn tiÕp d¨ng t¶i c¸c bµi
phª b×nh g©y x«n xao d- luËn. ¤ng NguyÔn M¹nh Bæng khi giíi thiÖu vë ChÐn
thuèc ®éc ®· coi “ngµy 22 octobre 1921 lµ mét ngµy kØ niÖm lín trong v¨n häc sö
n-íc ta…lèi v¨n kÞch trong v¨n häc sö n-íc ta cã lÏ sÏ kÓ tõ b¶n kÞch ChÐn thuèc
®éc cña «ng Vò §×nh Long”[29; 61]. T¶n §µ trªn b¸o H÷u Thanh sè 3/1921 còng
viÕt: “Vë kÞch cña «ng Vò §×nh Long in ra ®©y so víi v¨n giíi c¸c n-íc thêi ch-a
biÕt ra lµm sao, so víi quèc v¨n sau nµy còng ch-a d¸m biÕt ra lµm sao. Nh-ng cø
trong ¸ng v¨n ch-¬ng hiÖn thêi cña ta nay thêi vë kÞch cña «ng t-ëng còng ®¸ng lµ
cã gi¸ trÞ”. Vë kÞch cña Vò §×nh Long víi tÝnh chÊt phª ph¸n nh÷ng thãi h- tËt xÊu
trong x· héi ®· ®Æt viªn g¹ch ®Çu tiªn cho qu¸ tr×nh dùng x©y nÒn kÞch nãi n-íc nhµ.
Sau Vò §×nh Long, c¸c vë kÞch cña Vi HuyÒn §¾c (Uyªn -¬ng; Hoµng Méng
§iÖp..), Lª C«ng §¾c (TiÓu th- ®i bé), NguyÔn H÷u Kim (B¹n vµ vî), TrÇn §¹i Thô
(D©y oan nghiÖt), Nam X-¬ng (¤ng T©y An Nam), Vò Träng Can, Kh¸i H-ng, Vò
14
Träng Phông, NguyÔn Nh-îc Ph¸p, Huy Th«ng, Vò Hoµng Ch-¬ng, L-u Quang
ThuËn, ThÕ L÷…®· t¹o ra diÖn m¹o míi cho sù ph¸t triÓn cña lo¹i h×nh kÞch. MÆc dï
cßn mét sè h¹n chÕ trong nghÖ thuËt miªu t¶ t©m lÝ nh©n vËt, c¸ch bµi trÝ, s¾p xÕp
ph©n c¶nh ch-a thËt hîp lÝ, nh-ng nh÷ng ®ãa hoa ®Çu mïa cña kÞch ®· chøng tá søc
sèng m·nh liÖt khi nã ®-îc gieo mÇm ë m¶nh ®Êt mµu mì, giµu truyÒn thèng v¨n
hãa. Lµ lo¹i h×nh sinh sau ®Î muén, kÞch ViÖt Nam ®· cã nh÷ng b-íc tiÕn ®¸ng kÓ,
tõ chç ph¶i lÖ thuéc, m« pháng vµo kÞch Ph¸p ®Õn ®æi míi, s¸ng t¹o, thuÇn ViÖt
trong hµnh ®éng, ng«n ng÷, suy nghÜ cña nh©n vËt lµ nh÷ng nç lùc kh«ng ngõng cña
nh÷ng kÞch gia nÆng t×nh víi v¨n hãa, v¨n häc d©n téc, trong ®ã cã nhµ viÕt kÞch tµi
ba NguyÔn Huy T-ëng.
1.2. Nh÷ng vë kÞch tr-íc c¸ch m¹ng th¸ng t¸m n¨m 1945.
So víi c¸c bËc ®µn anh, NguyÔn Huy T-ëng tham gia ®êi sèng v¨n häc vµ s©n
khÊu muén, nh-ng nh÷ng t¸c phÈm ®Çu tay cña «ng l¹i chøng tá sù dµy dÆn trong
kinh nghiÖm, trong vèn sèng vµ ®é chÝn cña tµi n¨ng nghÖ thuËt. T¸c phÈm kÞch ®Çu
tay cña «ng lµ nh÷ng vë kÞch ng¾n viÕt cho c¸c tr¸ng sinh qu©n diÔn còng ®· g©y
®-îc sù chó ý, quan t©m cña quÇn chóng. Nh-ng tªn tuæi cña nhµ viÕt kÞch NguyÔn
Huy T-ëng chØ thùc sù ®-îc x-íng lªn khi vë Vò Nh- T« ®¨ng lÇn l-ît trªn Tri t©n
tõ 18/01/1943 ®Õn 20/04/1944, t¸c phÈm ®· ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò cña cuéc sèng x·
héi, ®Æc biÖt lµ mèi quan hÖ gi÷a nghÖ thuËt víi cuéc ®êi. Lµ kÞch b¶n v¨n häc, Vò
Nh- T« cã sù hßa quyÖn chÊt hiÖn thùc vµ chÊt l·ng m¹n bay bæng, ng«n ng÷ mang
®Ëm dÊu Ên cña v¨n ch-¬ng v× thÕ cho ®Õn nay giíi nghiªn cøu, phª b×nh vÉn dµnh
nhiÒu lêi ca ngîi, ®¸nh gi¸ Vò Nh- T« lµ t¸c phÈm cßn m·i víi thêi gian. “VÒ kÞch,
Kim tiÒn, Vò Nh- T«, M¬ hoa, Nh÷ng bøc th- t×nh... kh«ng thÓ phai mê víi thêi
gian”[6; 15]. Vò Nh- T« ra ®êi trong kh«ng khÝ s«i næi cña kÞch n-íc nhµ nh-ng l¹i
ph¶i ®èi mÆt víi hiÖn thùc t¨m tèi cña ®Êt n-íc, ph¶i sau nhiÒu n¨m (1995) nã míi
®-îc ®-a lªn s©n khÊu bëi tÝnh ®a nghÜa vµ phøc t¹p trong chiÒu s©u t- t-ëng vµ
hµnh ®éng kÞch cña nh©n vËt. Vò Nh- T« nh- mét “t¶ng b¨ng ch×m” cña nghÖ thuËt
mµ nh÷ng tÇng vØa cña nã vÉn t¹o nªn søc l«i cuèn m¹nh mÏ.
15
ViÖc NguyÔn Huy T-ëng sím bÐn duyªn víi lo¹i h×nh kÞch xuÊt ph¸t tõ c¸i n«i
v¨n hãa d©n téc, tõ niÒm ®am mª vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm tr-íc cuéc ®êi. Ngay khi
ngåi trªn ghÕ nhµ tr-êng, «ng ®· cã nh÷ng nh÷ng suy nghÜ ®óng ®¾n, tiÕn bé, tù
v¹ch cho m×nh mét con ®-êng ®i riªng: con ®-êng viÕt v¨n ®Ó tá lßng yªu n-íc.
Trong NhËt kÝ t- t-ëng ngµy 19/12/1930, NguyÔn Huy T-ëng ®· kh¶ng ®Þnh døt
khãat: “PhËn sù cña mét ng-êi tÇm th-êng nh- t«i muèn tá lßng yªu n-íc th× chØ cã
viÖc viÕt v¨n Quèc ng÷ th«i”. Sau khi ®Ëu Thµnh chung (06/1932) NguyÔn Huy
T-ëng cã -íc väng lín muèn viÕt ®-îc nh÷ng tËp th¬ tr-êng thiªn vÒ Tr-ng V-¬ng,
H-ng §¹o, Quang Trung… nªn ®· ra søc häc ch÷ H¸n ®Ó ®äc ®-îc nh÷ng t- liÖu
quý trong s¸ch cæ. Cuéc ®êi cña mét trÝ thøc nghÌo lu«n thao thøc, canh c¸nh trong
lßng t×nh yªu n-íc ®· th«i thóc «ng dÊn th©n vµo con ®-êng ho¹t ®éng c¸ch m¹ng
b»ng nh÷ng viÖc lµm thiÕt thùc cã ý nghÜa. §ã lµ nh÷ng n¨m th¸ng ho¹t ®éng c¸ch
m¹ng trong phong trµo häc sinh, sinh viªn ë H¶i Phßng (treo cê bóa liÒm ë chî S¾t,
r¶i truyÒn ®¬n céng s¶n), tham gia Héi v¨n hãa cøu quèc, l·nh ®¹o v¨n
nghÖ…Nh÷ng ho¹t ®éng ®ã ®· mang l¹i cho nhµ v¨n c¸i nh×n ®óng ®¾n, hiÓu râ vÒ
quy luËt ph¸t triÓn cña x· héi, cã thÕ giíi quan tiÕn bé, s½n sµng nhËn mäi nhiÖm vô,
s¸ng t¸c kÞp thêi ®Ó cæ vò, déng viªn kh¸ng chiÕn.
Bªn c¹nh nh÷ng tiÓu thuyÕt lÞch sö cã quy m« lín nh- An T- (1944), §ªm héi
Long Tr× (1944), Bèn n¨m sau (1959), Sèng m·i víi thñ ®« (1961)… nh- lµ
nh÷ng th-íc phim quay chËm vÒ nh÷ng n¨m th¸ng ®au th-¬ng mµ hµo hïng cña d©n
téc: nh÷ng mèi t×nh ®Ñp chøa ®Çy n-íc m¾t; nh÷ng trËn ®¸nh oai hïng; nh÷ng con
ng-êi qu¶ c¶m cña thñ ®« hoa lÖ… ®· t¹o ra b¶n hïng ca vÒ ®Êt n-íc, con ng-êi
ViÖt Nam. Nh÷ng trang nhËt kÝ, håi kÝ: NhËt kÝ t- t-ëng, C¸i ®êi t«i thÊm ®-îm
xóc c¶m ch©n thµnh cña mét tr¸i tim ®a c¶m tõ nh÷ng ngµy ®Çu cÇm bót ®Õn khi tõ
gi· cuéc ®êi. LËt gië tõng trang nhËt kÝ, ta b¾t gÆp nh÷ng tr¨n trë, suy t-, nh÷ng lo
l¾ng mõng vui vÒ gia ®×nh, nh©n t×nh, thÕ th¸i, vÒ chuyÖn ®êi, chuyÖn nghÒ…®-îc
nhµ v¨n ghi chÐp cÈn thËn, tØ mØ nh- ®ang tù ph¸c häa bøc ch©n dung vÒ chÝnh con
ng-êi thËt cña m×nh. Nh÷ng c©u chuyÖn viÕt cho thiÕu nhi: Th»ng QuÊy (1955), An
16
D-¬ng V-¬ng x©y thµnh èc (1957), Hai bµn tay chiÕn sÜ (1958), T×m mÑ (1960),
L¸ cê thªu s¸u ch÷ vµng (1960) thÊm ®-îm nh÷ng triÕt lÝ nh©n sinh, nh÷ng bµi häc
vÒ t×nh th-¬ng, lßng tõ bi b¸c ¸i, vÒ tinh thÇn qu¶ c¶m cña nh÷ng tÊm g-¬ng anh
hïng tiÕt liÖt. ViÕt cho thiÕu nhi, nhµ v¨n nh- ®-îc trë vÒ víi nh÷ng n¨m th¸ng tuæi
th¬ n¬i lµng Dôc Tó, phñ Tõ S¬n, B¾c Ninh, vïng ®Êt mµ nhiÒu nhµ nghiªn cøu cho
lµ “tÊt c¶ mäi c¸i ®Òu lµ lÞch sö”. Víi c¸ch dÉn chuyÖn khÐo lÐo, l«i cuèn, h×nh tîng
nh©n vËt sinh ®éng, ng«n ng÷ gi¶n dÞ, tinh tÕ, trong s¸ng ®· truyÒn ®Õn cho c¸c em
nhiÒu ®iÒu bæ Ých, gieo nh÷ng h¹t gièng t©m hån cho mu«n ®êi sau. Cã thÓ nãi, ë ba
thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt, nhËt ký, truyÖn thiÕu nhi, nhµ v¨n ®Òu kh¼ng ®Þnh ®-îc chç ®øng
trong lßng b¹n ®äc. Riªng nh÷ng vë kÞch, do ®Æc thï cña lo¹i h×nh, nhµ v¨n võa viÕt
cho ng-êi ®äc, võa viÕt cho ng-êi xem (qua tr×nh diÔn cña diÔn viªn) nªn sù thµnh
c«ng hay thÊt b¹i cña t¸c phÈm sÏ ®-îc ®¸nh gi¸ mét c¸ch trùc tiÕp, kh¸ch quan, tªn
tuæi cña nhµ v¨n còng tõ ®ã mµ lan réng ra nhiÒu vïng, nhiÒu thÕ hÖ. ViÕt Vò NhT«, Cét ®ång M· ViÖn, ngoµi viÖc t¸c gi¶ ph¶i g¾ng c«ng t×m ®äc lÝ luËn viÕt kÞch
cña c¸c kÞch gia bËc thÇy trong v¨n häc Ph¸p, Nga, Trung Quèc ®Ó tÝch lòy kinh
nghiÖm, «ng cßn t×m vÒ qu¸ khø cña cha «ng, t×m trong c¸c pho sö nh÷ng sù kiÖn,
t×nh tiÕt gîi høng ®Ó viÕt lªn nh÷ng vë kÞch cã ý nghÜa. B»ng tµi n¨ng vµ sù nh¹y
c¶m cña ng-êi nghÖ sÜ, NguyÔn Huy T-ëng ®· t¸i hiÖn mét c¸ch tµi t×nh nh÷ng nh©n
vËt, c©u chuyÖn lÞch sö b»ng chÊt liÖu cña ng«n ng÷ v¨n ch-¬ng, ng«n ng÷ kÞch, t¹o
ra c¸i nh×n ®a diÖn, toµn c¶nh vÒ nh÷ng giai ®o¹n thêi k× xa x-a cña d©n téc víi
nh÷ng c¸ch t©n, s¸ng t¹o ®éc ®¸o trªn nÒn t¶ng cña nh÷ng sù thËt lÞch sö.
KÞch NguyÔn Huy T-ëng ®· t¹o ®-îc tiÕng vang nhÊt ®Þnh trong lßng c«ng
chóng, tuy dung l-îng kh«ng qu¸ ®å sé nh-ng nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra l¹i mang tÇm
thêi ®¹i víi nh÷ng triÕt lÝ nh©n sinh s©u s¾c. §Æt trong mèi t-¬ng quan víi c¸c vë
kÞch cïng thêi (nh÷ng n¨m tr-íc c¸ch m¹ng) ta sÏ thÊy ®-îc nh÷ng ®ãng gãp lín
cña NguyÔn Huy T-ëng cho nÒn kÞch nãi n-íc nhµ. Vë ChÐn thuèc ®éc cña Vò
§×nh Long phª ph¸n nh÷ng thãi h-, tËt xÊu nh- thãi ®ång bãng, tÖ cê b¹c, c« ®Çu,
con h¸t…vèn lµ nh÷ng s¶n phÈm trùc tiÕp cña x· héi t- s¶n ë thµnh thÞ. ChÝnh nh÷ng
17
c¸m dç ®ã dÉn ®Õn gia ®×nh nhµ thÇy Th«ng Thu (nh©n vËt chÝnh cña vë) tõ chç ®åi
b¹i vÒ ®¹o ®øc lu©n lÝ ®Õn nguy c¬ ph¸ s¶n mét c¬ nghiÖp, mét gia ®×nh. Lèi sèng
cña thÇy Th«ng Thu tiªu biÓu cho lèi sèng cña c¸c gia ®×nh trung l-u ë thµnh thÞ lóc
bÊy giê. Mçi ng-êi ®Òu ®i t×m thó vui riªng cña m×nh theo nh÷ng c¸ch kh¸c nhau.
Nh÷ng c«ng tö bét nh- Êm Søt, C¶ Nh¾ng lµ h×nh ¶nh tiªu biÓu cña sù ®µng ®iÕm,
lªu læng. Vò §×nh Long ®· ®Æt mçi c¸ nh©n, mçi gia ®×nh cô thÓ vµo c¸c quan hÖ ts¶n ®Ó kh¶o s¸t gi÷a l-¬ng tri vµ dôc väng, gi÷a chiÒu h-íng vËn ®éng cña x· héi
víi h¹nh phóc gia ®×nh. Cïng khai th¸c ®Ò tµi vÒ ®¹o ®øc (sù gi»ng co gi÷a hai ý thøc
hÖ, hai chuÈn mùc ®¹o ®øc, hai lèi sèng diÔn ra ë buæi giao thêi) cßn cã nh÷ng s¸ng
t¸c cña Vi HuyÒn §¾c (Hai tèi t©n h«n), NguyÔn H÷u Kim….TiÕp theo ®ã lµ phong
trµo kÞch th¬ (do ¶nh h-ëng cña phong trµo th¬ míi, v¨n xu«i l·ng m¹n) víi c¸c tªn
tuæi nh- Huy Th«ng, NguyÔn Nh-îc Ph¸p, YÕn Lan, NguyÔn BÝnh…, c¸c t¸c gi¶
còng ®· t¹o ra mét trµo l-u s¸ng t¸c vµ th-ëng thøc nghÖ thuËt kh¸ hÊp dÉn. Tuy
nhiªn nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong c¸c vë cßn mang tÝnh nhÊt thêi, ®Ò cao tù do luyÕn
¸i, chèng phong kiÕn l¹c hËu, b¶o thñ. Mét sè vë kÞch viÕt vÒ ®Ò tµi lÞch sö nh-ng tt-ëng ng-êi viÕt cßn dao ®éng, ®«i khi cè t×nh bãp mÐo, xuyªn t¹c lÞch sö d©n téc
theo h-íng cã lîi cho bän thùc d©n. XuÊt hiÖn trong bèi c¶nh v¨n hãa kÞch tõ chç
“tr¨m hoa ®ua në” råi ®i vµo bÕ t¾c, khñng ho¶ng, NguyÔn Huy Tëng ®· cã nh÷ng
®ãng gãp quan träng, më ra h-íng ®i míi cho kÞch nãi n-íc nhµ. Theo thèng kª vµ
®¸nh gi¸ cña nhµ nghiªn cøu Phan Träng Th-ëng: “ lÞch sö kÞch nãi ViÖt Nam tr-íc
c¸ch m¹ng th¸ng t¸m, tõ 1940 - 1945, tû lÖ kÞch th¬ chiÕm ®Õn gÇn 80% s¸ng t¸c.
KÞch nãi viÕt theo thÓ chÝnh kÞch vµo nh÷ng thêi k× nµy chØ cã mét vë ®¸ng chó ý
nhÊt lµ vë Vò Nh- T« (1941) cña NguyÔn Huy T-ëng”[29; 90]. Nh- vËy ë giai ®o¹n
s¸ng t¸c tr-íc c¸ch m¹ng, kÞch NguyÔn Huy T-ëng tuy kh«ng phong phó vÒ sè
l-îng nh-ng chÊt l-îng cña t¸c phÈm vµ tµi n¨ng nghÖ thuËt cña nhµ v¨n ®· ®-îc
kh¼ng ®Þnh trªn v¨n ®µn, cã vai trß vµ tÇm ¶nh h-ëng s©u réng, thóc ®Èy con ®-êng
ph¸t triÓn cña kÞch ViÖt Nam tiÕn xa h¬n trong viÖc chiÕm lÜnh c«ng chóng. Sau vë
Vò Nh- T« lµ vë Cét ®ång M· ViÖn (3 håi) - mét c©u chuyÖn mang mµu s¾c hcÊu, ®-îc t×m thÊy sau ®èng tµi liÖu cò cña nhµ v¨n. B¶n th¶o ®· bÞ mÊt mét sè trang
18
cuèi do sù kiÓm duyÖt g¾t gao cña chÝnh quyÒn thùc d©n. So víi Vò Nh- T«, Cét
®ång M· ViÖn hÊp dÉn vÒ néi dung, t- t-ëng, nh-ng do c¸ch tæ chøc, kÕt cÊu vµ
hµnh ®éng gi¶n ®¬n cña nh©n vËt, vë nµy ch-a thùc sù thµnh c«ng. Tuy nhiªn, tõ mét
chi tiÕt lÞch sö cña qu¸ khø xa x-a, t¸c gi¶ ®· thæi vµo trong ®ã biÕt bao t©m sù tr-íc
c¶nh n-íc mÊt, nhµ tan. Cã thÓ nãi, trong giai ®o¹n ®Çu ®Õn víi v¨n ch-¬ng, ®Æc biÖt
lµ ®Õn víi lo¹i h×nh kÞch, NguyÔn Huy T-ëng còng cßn cã nh÷ng b¨n kho¨n, suy tnhÊt ®Þnh, nh÷ng ®iÒu Êy ®-îc thÓ hiÖn râ trong lêi cña c¸c nh©n vËt chÝnh. ThÊp
tho¸ng sau bi kÞch cña nh©n vËt, ta thÊy bãng d¸ng cña nhµ v¨n víi nh÷ng nçi niÒm,
nh÷ng c©u hái kh«ng dÔ tr¶ lêi. §äc nh÷ng dßng nhËt kÝ ghi chÐp tØ mØ nh÷ng c«ng
viÖc h»ng ngµy, ta thÊy ®-îc sù lao ®éng nghÖ thuËt quªn m×nh víi nh÷ng nung nÊu,
buån vui vÒ ®øa con tinh thÇn. ViÕt Vò Nh- T«, NguyÔn Huy T-ëng cã ®«i lÇn
chØnh söa, bæ sung ë nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau. §iÒu ®ã cho thÊy ý thøc tr¸ch
nhiÖm cña nhµ v¨n ®èi víi tõng c©u ch÷ cña mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt “khæ
h¹nh”(ch÷ dïng cña NguyÔn Tu©n) vµ kh«ng bao giê tù b»ng lßng tr-íc nh÷ng ®iÒu
ch-a hoµn thiÖn. Nh- vËy tr-íc c¸ch m¹ng, kÞch gia NguyÔn Huy T-ëng ®-îc b¹n
®äc biÕt ®Õn víi hai vë Vò Nh- T« vµ Cét ®ång M· ViÖn, ®ã lµ nh÷ng thö nghiÖm
vµ thµnh c«ng b-íc ®Çu, t¹o nÒn t¶ng cho nh÷ng kh¸m ph¸, tr¶i nghiÖm ë giai ®o¹n
sau.
1.3. Nh÷ng vë kÞch sau c¸ch m¹ng
C¸ch m¹ng th¸ng t¸m thµnh c«ng, më ra cho c¶ mét thÕ hÖ v¨n nghÖ sÜ ch©n trêi
míi, ®Èy lïi vµ xua tan bãng ®ªm n« lÖ. §ã lµ “cuéc t¸i sinh mµu nhiÖm” (Hoµi
Thanh), “mét cuéc c¶i l·o hoµn ®ång” (NguyÔn Tu©n). NhiÒu nhµ v¨n, nhµ th¬ tr-íc
vËn héi lín ®· ph¶i tr¶i qua qu¸ tr×nh “lét x¸c”, “t×m ®-êng, nhËn ®-êng” vÊt v¶,
nh-ng riªng víi NguyÔn Huy T-ëng, lµ nhµ v¨n c¸ch m¹ng, hiÓu vµ n¾m ®-îc quy
luËt vËn ®éng cña cuéc sèng, víi «ng, c¸ch m¹ng th¸ng T¸m lµ sù kiÖn lín minh
chøng cho søc m¹nh cña quÇn chóng nh©n d©n, cho c¸i thiÖn, c¸i chÝnh nghÜa chiÕn
th¾ng. Tõ ®©y, nhµ v¨n hå hëi, tham gia trùc tiÕp vµo phong trµo ®Êu tranh cña quÇn
chóng, l·nh ®¹o v¨n nghÖ vµ miÖt mµi s¸ng t¸c. Cïng víi nh÷ng bé tiÓu thuyÕt cã
19
quy m« ph¶n ¸nh réng, kÞch NguyÔn Huy T-ëng còng cã nh÷ng ®æi míi vÒ néi
dung, ®Ò tµi, c¸ch tæ chøc mµn, c¶nh hîp lÝ ®¸p øng nhu cÇu tinh thÇn cña nh©n d©n
lao ®éng. Trong lóc kÞch nãi níc nhµ ®ang r¬i vµo khñng ho¶ng, bÕ t¾c “ Tõ ngµy
tæng khëi nghÜa , ng-êi ta vÉn ®îi s½n mét vë kÞch s«i næi mang nÆng dÊu hiÖu cña
thêi ®¹i. Nh-ng ng-êi ta ®· thÊt väng hÕt søc v× c¸c vë diÔn tõ tr-íc ®Õn nay ë Nhµ
h¸t lín ®Òu qu¸ - m¸y mãc. Vë kÞch nµo còng chØ cã mét môc ®Ých tuyªn truyÒn,
tuyªn truyÒn mét c¸ch ng©y th¬, kÐm th«ng minh, bÊt chÊp c¶ nghÖ thuËt s©n khÊu”
(B¸o §ång Minh, sè 41, 07/04/1946), “Cña ®¸ng téi, kÞch th× kh«ng sî nh-ng sî c¸i
ng-êi ta ®em lªn s©n khÊu nãi ra r¶ xuèng mÆt ng-êi xem hÕt søc kÞch liÖt mµ l¹i
kh«ng ph¶i lµ kÞch.” (B¸o KiÕn thiÕt, sè 8, 14/04/1946), th× vë kÞch 5 håi B¾c S¬n ra
m¾t ®éc gi¶ vµo n¨m 1946 vµ ra m¾t kh¸n gi¶ Hµ Néi (thñ ®« cña c¸ch m¹ng) vµo
ngµy 6/4/1946 t¹i Nhµ h¸t lín thµnh phè. Vë kÞch ®· t¹o ®-îc mét b-íc ®ét ph¸,
tho¸t khái nh÷ng t- duy dËp khu«n, kh« cøng: “KÞch B¾c S¬n lµ b«ng hoa rùc rì
®Çu mïa cña phong trµo kÞch nãi c¸ch m¹ng còng nh- cña phong trµo v¨n nghÖ nãi
chung sau c¸ch m¹ng th¸ng t¸m… kÞch B¾c S¬n còng ®Ëp l¹i luËn ®iÖu cña bän ViÖt
Nam Quèc d©n ®¶ng muèn xuyªn t¹c thµnh qu¶ cña c¸ch m¹ng. B¾c S¬n ®· c¾m
d-îc c¸i mèc trªn con ®-êng v¨n nghÖ míi vµ v× thÕ nã cã mét vÞ trÝ kh¸ quan träng
trong lÞch sö v¨n häc c¸ch m¹ng” [ 8; 150]. Ngay sau ®ªm c«ng chiÕu ®Çu tiªn ë
Nhµ h¸t lín, b¸o chÝ ®¬ng thêi ®· hÕt lêi ca ngîi: “B¾c S¬n cã thÓ xøng ®¸ng lµ
mét chÊm m¹nh c¶nh tØnh cho nh÷ng ai cßn nghi ngê kÞch c¸ch m¹ng” [2; 441],
“B¾c S¬n xøng ®¸ng lµ vë kÞch c¸ch m¹ng thµnh c«ng nhÊt tõ tr-íc tíi nay vµ «ng
NguyÔn Huy T-ëng ph¶i lµm chóng ta ®Æt nhiÒu hy väng vÒ nghÖ thuËt viÕt kÞch cña
«ng” (V× n-íc, sè 77, 05/04/1946), “ ¤ng ®· cøu ®-îc c¶ mét mïa kÞch võa qua,
«ng lµm cho ng-êi yªu kÞch kh«ng ®Õn nçi tuyÖt väng vÒ nghÖ thuËt s©n khÊu xø
nµy”. (§ång Minh, sè 31, 07/04/1946) “B¾c S¬n ®· ®µo huyÖt cho mét thêi gian
nh÷ng kÞch tuyªn truyÒn h¹ng ba xu, B¾c S¬n më ra nÒn kÞch míi, nã lµ b-íc thø
nhÊt cña thêi k× x©y dùng mét nÒn v¨n hãa míi vËy” (KiÕn thiÕt, sè 8). Sù thµnh
c«ng cña B¾c S¬n lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng ngµy nhµ v¨n sèng, chiÕn ®Êu cïng nh©n
20
- Xem thêm -