Lêi nãi ®Çu
§-êng lèi kinh tÕ vµ chiÕn l-îc ph¸t triÓn kinh tÕ cña n-íc ta lµ "§Èy m¹nh
c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸,
x©y dùng nÒn kinh tÕ ®éc lËp tù chñ, ®-a n-íc ta trë thµnh mét n-íc c«ng
nghiÖp; -u tiªn ph¸t triÓn lùc l-îng s¶n xuÊt, ®ång thêi x©y dùng quan hÖ s¶n
xuÊt phï hîp theo ®Þnh h-íng x· héi chñ nghÜa..." (trÝch B¸o c¸o chÝnh trÞ cña
Ban chÊp hµnh Trung -¬ng §¶ng kho¸ VIII vµ tr×nh ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc
lÇn thø IX cña §¶ng) ®ßi hái ph¶i cã nguån lùc lín mµ cô thÓ lµ huy ®éng
®-îc nguån vèn lín cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n-íc. Ph¸t triÓn thÞ tr-êng
chøng kho¸n, t×m ra c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn thÞ tr-êng chøng kho¸n ®· ®¸p
øng ®-îc nhu cÇu cÊp b¸ch vÒ nguån vèn hiÖn nay.
PhÇn I: Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ thÞ tr-êng
chøng kho¸n
I. Chøng kho¸n vµ thÞ tr-êng chøng kho¸n
1. LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thÞ tr-êng chøng kho¸n trªn thÕ
giíi.
ThÞ tr-êng chøng kho¸n lµ yÕu tè c¬ b¶n cña nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng hiÖn ®¹i.
§Õn nay, hÇu hÕt c¸c quèc gia cã nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn ®Òu cã thÞ tr-êng
chøng kho¸n. ThÞ tr-êng chøng kho¸n ®· trë thµnh mét ®Þnh chÕ tµi chÝnh
kh«ng thÓ thiÕu ®-îc trong ®êi sèng kinh tÕ cña nh÷ng n-íc theo c¬ chÕ thÞ
tr-êng.
Vµo kho¶ng gi÷a thÕ kû 15 ë t¹i nh÷ng thµnh phè trung t©m bu«n b¸n cña
ph-¬ng t©y, c¸c th-¬ng gia th-êng tô tËp t¹i c¸c qu¸n cµ phª ®Ó th-¬ng l-îng
viÖc mua b¸n, trao ®æi c¸c lo¹i hµng ho¸ nh-: n«ng s¶n, kho¸ng s¶n, ngo¹i tÖ
vµ gi¸ kho¸n ®éng s¶n … §iÓm ®Æc biÖt lµ trotng nh÷ng cuéc th-¬ng l-îng
nµy c¸c th-¬ng gia chØ dïng lêi nãi ®Ó trao ®æi víi nhau, kh«ng cã hµng ho¸,
1
ngo¹i tÖ, gi¸ kho¸n ®éng s¶n hay bÊt cø mét lo¹i giÊy tê nµo. Nh÷ng cuéc
th-¬ng l-îng nµy nh»m thèng nhÊt víi nhau c¸c "Hîp ®ång" mua b¸n, trao
®æi thùc hiÖn ngay, kÓ c¶ nh÷ng hîp ®ång cho t-¬ng lai 3 th¸ng, 6 th¸ng hoÆc
mét n¨m sau míi thùc hiÖn.
Nh÷ng cuéc trao ®æi nµy lóc ®Çu chØ cã mét nhãm nhá, dÇn dÇn sè ng-êi
t¨ng lªn. §Õn cuèi thÕ kû 15 "khu chî riªng" nµy trë thµnh mét "thÞ tr-êng" vµ
thêi gian häp chî rót xuèng hµng tuÇn vµ sau ®ã lµ hµng ngµy. Trong c¸c
phiªn chî nµy hä thèng nhÊt víi nhau nh÷ng quy -íc cho c¸c cuéc th-¬ng
l-îng. DÇn dÇn nh÷ng quy -íc ®ã ®-îc tu bæ hoµn chØnh thµnh nh÷ng quy t¾c
cã gi¸ trÞ b¾t buéc ®èi víi nh÷ng ng-êi tham gia. Tõ ®ã thÞ tr-êng chøng
kho¸n b¾t ®Çu h×nh thµnh.
Phiªn chî ®Çu tiªn n¨m 1453 t¹i ®ai Vanber cña BØ sau ®ã ®-îc xuÊt hiÖn ë
Anh n¨m 1773, ë §øc 1778, ë Mü 1792, ë Thôy sÜ 1876, ë NhËt 1878, ë Ph¸p
1801, ë H-¬ng C¶ng 1946, ë In®«nªxia 1925, ë Hµn Quèc 1956, ë Th¸i Lan
1962, ë Malaysia vµ Philipin 1963.
Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña c¸c thÞ tr-êng chøng kho¸n thÕ giíi ®·
tr¶i qua nh÷ng b-íc th¨ng trÇm. Thêi kú huy hoµng vµo nh÷ng n¨m 1975 1913 cïng víi sù ph¸t triÓn thÞnh v-îng cña nÒn kinh tÕ. Còng cã lóc thÞ
tr-êng chøng kho¸n r¬i vµo ®ªm ®en nh- ngµy thø n¨m ®en tèi tøc ngµy
29/10/1929 råi ngµy thø hai ®en tèi n¨m 1987, võa qua th¸ng 7/97 thÞ tr-êng
chøng kho¸n ë c¸c n-íc Ch©u ¸ sôt gi¸, mÊt lßng tin b¾t ®Çu tõ Th¸i Lan.
§Õn nay thÞ tr-êng chøng kho¸n c¸c n-íc ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ sè
l-îng thÞ tr-êng chøng kho¸n lªn ®Õn 160 së giao dÞch, chÊt l-îng ho¹t ®éng
thÞ tr-êng ngµy cµng ®¸p øng cho sè ®«ng nh÷ng nhµ ®Çu t- trong vµ ngoµi
n-íc, tiÕn tíi mét thÞ tr-êng chøng kho¸n héi nhËp khu vùc vµ quèc tÕ.
HiÖn nay thÞ tr-êng chøng kho¸n ®· ph¸t triÓn m¹nh mÏ ë hÇu hÕt c¸c n-íc
c«ng nghiÖp hµng ®Çu Mü, NhËt, Anh, §øc, Ph¸p… Bªn c¹nh ®ã h¬n 40 n-íc
ph¸t triÓn ®· thiÕt lËp thÞ tr-êng chøng kho¸n còng ®· h×nh thµnh ë c¸c n-íc
l¸ng giÒng ViÖt Nam nh- Singapore, Malaysia, Th¸i Lan, Philipin vµ
2
In®«nªxia vµ ViÖt Nam còng ®· cã trung t©m giao dÞch thÞ tr-êng chøng
kho¸n thµnh phè Hå ChÝ Minh. (7/2000).
2. C¸c kh¸i niÖm
a. Chøng kho¸n:
Chøng kho¸n lµ c¸c lo¹i c«ng cô tµi chÝnh dµi h¹n, bao gåm c¸c lo¹i cæ
phiÕu vµ tr¸i phiÕu.
Cæ phiÕu lµ lo¹i chøng chØ x¸c nhËn viÖc gãp vèn cña mét ng-êi vµo c«ng ty
cæ phÇn. Cæ phiÕu x¸c nhËn quyÒn së h÷u cña ng-êi nµy ®èi víi c«ng ty cæ
phÇn, ng-êi së h÷u ®-îc gäi lµ cæ ®«ng, cæ ®«ng cã c¸c quyÒn h¹n vµ tr¸ch
nhiÖm ®èi víi c«ng ty cæ phÇn, ®-îc chia lêi (cæ tøc) theo kÕt qu¶ kinh doanh
cña c«ng ty cæ phÇn: ®-îc quyÒn bÇu cö, øng cö vµo ban qu¶n lý, ban kiÓm
so¸t. Cæ phiÕu cã thÓ ®-îc ph¸t hµnh vµo lóc thµnh lËp c«ng ty, hoÆc lóc c«ng
ty cÇn thªm vèn ®Ó më réng, hiÖn ®¹i ho¸ s¶n xuÊt kinh doanh.
Mét ®Æc ®iÓm cña cæ phiÕu lµ cæ ®«ng ®-îc chia cæ tøc theo kÕt qu¶ ho¹t
®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña c«ng ty. Cæ ®«ng cã thÓ ®-îc h-ëng lîi nhuËn
nhiÒu h¬n gi¸ trÞ cña cæ phiÕu vµ còng cã thÓ bÞ mÊt tr¾ng khi c«ng ty lµm ¨n
thua lç. Cæ ®«ng kh«ng ®-îc quyÒn ®ßi l¹i sè vèn mµ ng-êi ®ã ®· gãp vµo
c«ng ty cæ phÇn, hä chØ cã thÓ thu l¹i tiÒn b»ng c¸ch b¸n cæ phiÕu ®ã ra trªn
thÞ tr-êng chøng kho¸n.
Tr¸i phiÕu lµ chøng chØ x¸c nhËn quyÒn lµm chñ mét mãn nî cña chñ së h÷u
tr¸i phiÕu ®èi víi ®¬n vÞ ph¸t hµnh. Tr¸i phiÕu lµ lo¹i chøng kho¸n mµ l·i suÊt
vay nî ®· ®-îc x¸c ®Þnh râ ngay khi ph¸t hµnh do ®ã nã cã lîi tøc cè ®Þnh vµ
chØ ®-îc hoµn tr¶ khi ®Õn h¹n thanh to¸n ghi trªn tr¸i phiÕu mµ ng-êi ph¸t
hµnh ph¶i thùc hiÖn. Tr¸i phiÕu do c¸c doanh nghiÖp cã thÓ lµ quèc doanh, tdoanh hay cæ phÇn ph¸t hµnh. ë ViÖt Nam h×nh thøc vay vèn b»ng c¸ch ph¸t
hµnh tr¸i phiÕu ®· xuÊt hiÖn ë mét vµi n¬i. VÝ dô nh- viÖc ph¸t hµnh tr¸i phiÕu
huy ®éng vèn cho ®Çu t- më réng s¶n xuÊt cña nhµ m¸y xi m¨ng Hoµng
3
Th¹ch vµo cuèi n¨m 994, mét sè doanh nghiÖp kh¸c còng cã h×nh thøc huy
®éng vèn nµy ®Ó vay cña c¸n bé c«ng nh©n viªn trong doanh nghiÖp.
Kú phiÕu lµ chøng chØ cña nhµ n-íc ph¸t hµnh víi môc ®Ých vay vèn cña c¸c
tæ chøc kinh tÕ x· héi, c¸c tÇng líp d©n c- ®Ó bï ®¾p vµo th©m hôt cña ng©n
s¸ch Nhµ n-íc. Trong vµi n¨m trë l¹i ®
©y, kho b¹c nhµ n-íc ®· ph¸t hµnh kú phiÕu kho b¹c réng r·i trong c¶ n-íc.
b. ThÞ tr-êng chøng kho¸n.
ThÞ tr-êng chøng kho¸n (tiÕng latinh lµ Bursa - nghÜa lµ c¸i vÝ tiÒn) lµ n¬i mµ
cung vµ cÇu cña c¸c lo¹i chøng kho¸n gÆp nhau ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ c¶. Sè l-îng
cña tõng lo¹i chøng kho¸n ®-îc giao dÞch trªn thÞ tr-êng.
Cô thÓ h¬n thÞ tr-êng chøng kho¸n cã thÓ ®-îc ®Þnh nghÜa nh- lµ n¬i tËp
trung c¸c nguån tiÕt kiÖm ®Ó ph©n phèi l¹i cho ng-êi muèn sö dông nh÷ng
nguån tiÕt kiÖm ®ã theo gi¸ mµ ng-êi sö dông s½n sµng tr¶. Nãi c¸ch kh¸c thÞ
tr-êng chøng kho¸n lµ n¬i tËp trung vµ ph©n phèi c¸c nguån ®Çu t- nµy, cã
thªm nhiÒu vèn h¬n ®Ó ®-a vµo s¶n xuÊt trong nÒn kinh tÕ v× vËy cã thÓ lµm
cho nÒn kinh tÕ t¨ng tr-ëng vµ t¹o nªn sù thÞnh v-îng.
Theo ®Þnh nghÜa nªu trªn, thÞ tr-êng chøng kho¸n kh«ng ph¶i lµ c¬ quan
mua vµo hoÆc b¸n ra c¸c lo¹i chøng kho¸n. ThÞ tr-êng chøng kho¸n chØ lµ n¬i
giao dÞch, ë ®ã viÖc mua b¸n chøng kho¸n ®-îc thùc hiÖn bëi nh÷ng ng-êi
m«i giíi chøng kho¸n. Nh- vËy thÞ tr-êng chøng kho¸n kh«ng ph¶i lµ n¬i giao
dÞch (mua - b¸n) chøng kho¸n cña nh÷ng ng-êi muèn mua hay b¸n chøng
kho¸n mµ lµ cña nh÷ng nhµ m«i giíi. NÕu mét ng-êi muèn mua hay b¸n
chøng kho¸n, ng-êi nµy sÏ th«ng qua ng-êi m«i giíi chøng kho¸n cña anh ta
trªn thÞ tr-êng chøng kho¸n ®Ó tiÕn hµnh viÖc mua b¸n chø kh«ng trùc tiÕp
tham gia mua b¸n. Gi¸ c¶ chøng kho¸n ®-îc h×nh thµnh mét c¸ch kh¸ch quan
theo hÖ thèng b¸n ®Êu gi¸ hai chiÒu. Ng-êi m«i giíi mua kh¸c ®-îc víi gi¸
thÊp nhÊt, ng-êi m«i giíi b¸n c¹nh tranh víi nh÷ng ng-êi m«i giíi b¸n kh¸c
4
®Ó b¸n ®-îc gi¸ cao nhÊt. V× thÕ mµ thÞ tr-êng chøng kho¸n lµ thÞ tr-êng cã
tÝnh tù do cao nhÊt trong c¸c lo¹i thÞ tr-êng.
c. Ph©n lo¹i thÞ tr-êng chøng kho¸n.
VÒ ph-¬ng diÖn ph¸p lý thÞ tr-êng chøng kho¸n gåm cã:
ThÞ tr-êng chøng kho¸n (TTCK tËp trung) lµ thÞ tr-êng ho¹t ®éng theo ®óng
c¸c qui luËt ph¸p ®Þnh, lµ n¬i mua b¸n c¸c lo¹i chøng kho¸n ®· ®-îc ®¨ng
biÓu hay ®-îc biÖt lÖ.
Chøng kho¸n ®¨ng biÓu lµ lo¹i chøng kho¸n ®· ®-îc c¬ quan cã thÈm quyÒn
cho phÐp b¶o ®¶m, ph©n phèi vµ mua b¸n qua trung gian c¸c kinh kû vµ c«ng
ty kinh kû, tøc lµ ®· héi ®ñ c¸c tiªu chuÈn ®· ®Þnh.
Chøng kho¸n biÖt lÖ lµ lo¹i chøng kho¸n ®-îc miÔn giÊy phÐp cña c¬ quan
cã thÈm quyÒn, do chÝnh phñ trong c¸c c¬ quan c«ng quyÒn, thµnh phè, tØnh
quËn, huyÖn, thÞ ph¸t hµnh vµ b¶o ®¶m.
ThÞ tr-êng chøng kho¸n chÝnh thøc cã ®Þa ®iÓm vµ thêi biÓu mua b¸n râ rÖt
vµ gi¸ c¶ ®-îc tÝnh theo thÓ thøc ®Êu gi¸ c«ng khai, cã sù kiÓm so¸t cña héi
®éng chøng kho¸n. ThÞ tr-êng chøng kho¸n chÝnh thøc chñ yÕu ®-îc thÓ hiÖn
b»ng c¸c së giao dÞch chøng kho¸n.
ThÞ tr-êng chøng kho¸n phi chÝnh thøc: (TTCK phi tËp trung) lµ thÞ tr-êng
mua b¸n chøng kho¸n bªn ngoµi së giao dÞch chøng kho¸n, kh«ng cã ®Þa ®iÓm
tËp trung nh÷ng ng-êi m«i giíi, nh÷ng ng-êi kinh doanh chøng kho¸n nh- ë
së giao dÞch chøng kho¸n. ë ®©y kh«ng cã sù kiÓm so¸t tõ bªn ngoµi, kh«ng
cã ngµy giê hay thñ tôc nhÊt ®Þnh mµ do sù tho¶ thuËn cña ng-êi mua vµ
ng-êi b¸n.
d. ChØ sè chøng kho¸n:
Khi nãi ®Õn thÞ tr-êng chøng kho¸n kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn chØ sè chøng
kho¸n. Ng-êi ta th-êng coi chØ sè chøng kho¸n lµ chiÕc "phong vò biÓu" cña
thÞ tr-êng chøng kho¸n mµ ë d¹ng nµy hay d¹ng kh¸c ng-êi ta dïng chØ sè
chøng kho¸n ®Ó thÓ hiÖn sù ph¸t triÓn cña thÞ tr-êng vµ c¸c thµnh phÇn cña nã.
5
C¸c chØ sè nµy th-êng ®-îc th«ng b¸o trªn c¸c ph-¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i
chóng vµ c¸c tê nhËt b¸o lín ë c¸c n-íc chØ sè chøng kho¸n ph¶n ¸nh t×nh
h×nh ho¹t ®éng cña c¸c c«ng ty trªn thÞ tr-êng. NÕu c¸c c«ng ty lµm ¨n cã l·i,
gi¸ chøng kho¸n cña c¸c c«ng ty ®ã sÏ t¨ng vµ lµm t¨ng theo chØ sè chøng
kho¸n. Ng-îc l¹i, chØ sè chøng kho¸n sÏ gi¶m. Dùa vµo chØ sè chøng kho¸n,
c¸c nhµ ®Çu t- cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc hiÖu qu¶ cña mét cæ phiÕu hoÆc mét
danh môc c¸c chøng kho¸n ®Ó ®Çu t- vµo.
BÊt kú mét thÞ tr-êng chøng kho¸n nµo còng cã mét chØ sè chøng kho¸n cña
riªng nã. VÝ dô thÞ tr-êng chøng kho¸n New york cã chØ sè Dow Jones, thÞ
tr-êng chøng kho¸n Tokyo ¸p dông chØ sè Nikkei, Hong Kong ¸p dông chØ sè
Hang - xieng, Singapore ¸p dông chØ sè "Strai taime"…
Mét lo¹i chØ sè chøng kho¸n ®-îc nhiÒu ng-êi biÕt ®Õn nhÊt lµ chØ sè Dow
Jones ra ®êi c¸ch ®©y võa trßn 100 n¨m (896). ChØ sè nµy ®-îc coi nh- mét
cét mèc cña thÞ tr-êng chøng kho¸n thÕ giíi. ChØ sè nµy do hai nhµ kinh tÕ
Mü Edward David Jones vµ Charles Hery Dow ®Ò xuÊt ®o l-êng møc ®é biÕn
®éng cña thÞ gi¸ cæ phiÕu trªn thÞ tr-êng chøng kho¸n New York. ChØ sè Dow
Jones bao gåm 65 lo¹i cæ phiÕu ®-îc chia thµnh 3 nhãm chØ sè b×nh qu©n nhá
nh- sau:
+ ChØ sè Dow Jones c«ng nghiÖp bao gåm gi¸ cæ phiÕu cña 30 c«ng ty hµng
®Çu ngµnh c«ng nghiÖp c«ng l¹i råi chia cho 1504 (con sè nµy cã khi cã
gi¶m).
+ ChØ sè Dow Jones vËn t¶i bao gåm gi¸ cæ phiÕu cña 20 c«ng ty hµng ®Çu
ngµnh giao th«ng vËn t¶i céng l¹i chia cho 2785 (con sè nµy cã khi t¨ng).
+ ChØ sè Dow Jones dÞch vô c«ng céng bao gåm gi¸ cæ phiÕu cña 15 c«ng ty
hµng ®Çu ngµnh dÞch vô c«ng céng.
§Ó biÕt ®-îc t×nh h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ gÇn ®©y ng-êi ta x¸c ®Þnh thªm mét
sè tiªu chuÈn kh¸c. §ã lµ c¸c ®iÓm giíi h¹n vµ ®iÓm liÖt. Ch¼ng h¹n ®iÓm giíi
h¹n cña chØ sè Dow Jones lµ 800, ®iÓm liÖt lµ 700. NÕu chØ sè Dow Jones hµng
6
ngµy v-ît qu¸ 800 ®iÓm chung trong nÒn kinh tÕ ®ang ®i lªn, nÕu d-íi 800
®iÓm cho biÕt cã nguy c¬ x¶y ra suy tho¸i kinh tÕ.
II. C¬ cÊu vµ ho¹t ®éng cña thÞ tr-êng chøng kho¸n.
ThÞ tr-êng chøng kho¸n chÝnh thøc ®-îc thÓ hiÖn b»ng së giao dÞch chøng
kho¸n. Th«ng th-êng mét thÞ tr-êng chøng kho¸n bao gåm hai thÞ tr-êng
cïng tham gia (cÊu tróc thÞ tr-êng chøng kho¸n) lµ thÞ tr-êng s¬ cÊp vµ thÞ
tr-êng thø cÊp.
1. ThÞ tr-êng s¬ cÊp:
Lµ thÞ tr-êng cÊp mét hay thÞ tr-êng ph¸t hµnh, hµm ý chØ n¬i diÔn ra ho¹t
®éng giao dÞch mua b¸n nh÷ng chøng kho¸n míi ph¸t hµnh lÇn ®Çu, kÐo theo
sù t¨ng thªm qui m« ®Çu t- vèn. Nguån cung øng vèn chñ yÕu t¹i thÞ tr-êng
nµy lµ nguån tiÕt kiÖm cña d©n chóng nh- cña mét sè tæ chøc phi tµi chÝnh.
ThÞ tr-êng s¬ cÊp lµ thÞ tr-êng t¹o vèn cho ®¬n vÞ ph¸t hµnh.
2. ThÞ tr-êng thø cÊp.
Cßn gäi lµ thÞ tr-êng cÊp hai hay thÞ tr-êng l-u th«ng, lµ nãi ®Õn n¬i diÔn ra
ho¹t ®éng giao dÞch mua b¸n chøng kho¸n ®Õn tay thø hai, tøc lµ viÖc mua b¸n
tiÕp thu sau lÇn b¸n ®Çu tiªn. Nãi c¸ch kh¸c, thÞ tr-êng thø cÊp lµ thÞ tr-êng
mua ®i b¸n l¹i c¸c lo¹i chøng kho¸n ®· ®-îc ph¸t hµnh qua thÞ tr-êng s¬ cÊp.
§iÓm kh¸c nhau c¨n b¶n gi÷a thÞ tr-êng s¬ cÊp vµ thÞ tr-êng thø cÊp kh«ng
ph¶i lµ sù kh¸c nhau vÒ h×nh thøc mµ lµ sù kh¸c nhau vÒ néi dung, vÒ môc
®Ých cña tõng lo¹i thÞ tr-êng. Bëi lÏ, viÖc ph¸t hµnh cæ phiÕu hay tr¸i phiÕu ë
thÞ tr-êng s¬ cÊp lµ nh»m thu hót mäi nguån vèn ®Çu t- vµ tiÕt kiÖm vµo c«ng
cuéc ph¸t triÓn kinh tÕ. Cßn ë thÞ tr-êng thø cÊp, dï viÖc giao dÞch rÊt nhén
nhÞp cã hµng chôc, hµng tr¨m thËm chÝ hµng ngµn tØ ®« la chøng kho¸n ®-îc
mua ®i b¸n l¹i, nh-ng kh«ng lµm t¨ng thªm qui m« ®Çu t- vèn, kh«ng thu hót
thªm ®-îc c¸c nguån tµi chÝnh míi. Nã chØ cã t¸c dông ph©n phèi l¹i quyÒn së
h÷u chøng kho¸n tõ chñ thÓ nµy sang chñ thÓ kh¸c, ®¶m b¶o tÝnh thanh kho¶n
cña chøng kho¸n.
7
ThÞ tr-êng s¬ cÊp vµ thÞ tr-êng thø cÊp gép l¹i ®-îc gäi lµ thÞ tr-êng chøng
kho¸n. Hai thÞ tr-êng nµy tån t¹i quan hÖ mËt thiÕt víi nhau ®-îc vÝ dô nhhai b¸nh xe cña mét chiÕc xe, trong ®ã thÞ tr-êng s¬ cÊp lµ c¬ së, lµ tiÒn ®Ò,
thÞ tr-êng thø cÊp lµ ®éng lùc. NÕu kh«ng cã thÞ tr-êng s¬ cÊp th× sÏ ch¼ng cã
chøng kho¸n ®Ó l-u th«ng trªn thÞ tr-êng thø cÊp vµ ng-îc l¹i, nÕu kh«ng cã
thÞ tr-êng thø cÊp th× viÖc ho¸n chuyÓn c¸c chøng kho¸n thµnh tiÒn sÏ bÞ khã
kh¨n, khiÕn cho ng-êi ®Çu t- sÏ bÞ thu nhá l¹i, h¹n chÕ kh¶ n¨ng huy ®éng
vèn trong nÒn kinh tÕ.
ViÖc ph©n biÖt thÞ tr-êng s¬ cÊp vµ thÞ tr-êng thø cÊp chØ cã ý nghÜa vÒ mÆt
lý thuyÕt. Trong thùc tÕ tæ chøc thÞ tr-êng chøng kho¸n kh«ng cã sù ph©n biÖt
®©u lµ thÞ tr-êng s¬ cÊp vµ ®©u lµ thÞ tr-êng thø cÊp. NghÜa lµ, trong mét thÞ
tr-êng chøng kho¸n võa cã giao dÞch cña thÞ tr-êng s¬ cÊp võa cã giao dÞch
cña thÞ tr-êng thø cÊp. Võa cã viÖc mua b¸n chøng kho¸n theo tÝnh chÊt mua
®i b¸n l¹i.
Tuy nhiªn, ®iÓm cÇn chó ý lµ ph¶i coi träng thÞ tr-êng s¬ cÊp, v× ®©y lµ thÞ
tr-êng ph¸t hµnh lµ ho¹t ®éng t¹o vèn cho ®¬n vÞ ph¸t hµnh ®ång thêi ph¶i
gi¸m s¸t chÆt chÏ thÞ tr-êng thø cÊp, kh«ng ®Ó t×nh tr¹ng ®Çu c¬ lòng ®o¹n thÞ
tr-êng ®Ó ®¶m b¶o thÞ tr-êng chøng kho¸n trë thµnh c«ng cô h÷u dông cña
nÒn kinh tÕ.
3. Së giao dÞch chøng kho¸n:
ThÞ tr-êng chøng kho¸n chÝnh thøc ®-îc tæ chøc theo h×nh thøc Së giao dÞch
chøng kho¸n.
a. C¸c h×nh thøc tæ chøc së giao dÞch chøng kho¸n.
HiÖn nay trªn thÕ giíi cã 3 h×nh thøc tæ chøc së giao dÞch chøng kho¸n.
Thø nhÊt: Së giao dÞch chøng kho¸n ®-îc tæ chøc theo h×nh thøc "C©u l¹c
bé" tù nguyÖn cña c¸c thµnh viªn. Trong h×nh thøc nµy, c¸c thµnh viªn cña së
giao dÞch (héi viªn) tù tæ chøc vµ tù qu¶n lý së giao dÞch chøng kho¸n theo
8
ph¸p luËt kh«ng cã sù can thiÖp cña nhµ n-íc. C¸c héi viªn cña Së giao dÞch
bÇu ra Héi ®ång qu¶n trÞ vµ Héi ®ång qu¶n trÞ bÇu ra ban ®iÒu hµnh.
Thø hai: Së giao dÞch chøng kho¸n ®-îc tæ chøc d-íi h×nh thøc mét c«ng ty
cæ phÇn cã c¸c cæ ®«ng lµ c¸c c«ng ty thµnh viªn. §©y lµ h×nh thøc phæ biÕn
nhÊt hiÖn nay. Së giao dÞch chøng kho¸n tæ chøc d-íi h×nh thøc nµy ®-îc ho¹t
®éng theo luËt c«ng ty cæ phÇn, ph¶i nép thuÕ cho nhµ n-íc vµ chÞu sù gi¸m
s¸t cña mét c¬ quan chuyªn m«n do chÝnh phñ lËp ra. C¬ quan chuyªn m«n
nµy lµ c¬ quan qu¶n lý nhµ n-íc vÒ chøng kho¸n vµ thÞ tr-êng chøng kho¸n.
Qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh së giao dÞch chøng kho¸n lµ Héi ®ång qu¶n trÞ do c¸c
c«ng ty chøng kho¸n thµnh viªn bÇu ra vµ ban ®iÒu hµnh së giao dÞch chøng
kho¸n do Héi ®ång qu¶n trÞ ®Ò cö.
Thø ba: Së giao dÞch chøng kho¸n ®-îc tæ chøc d-íi d¹ng mét c«ng ty cæ
phÇn nh-ng cã sù tham gia qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh cña nhµ n-íc. §©y lµ h×nh
thøc phæ biÕn ë hÇu hÕt c¸c n-íc Ch©u ¸. C¬ cÊu tæ chøc vµ qu¶n lý ®iÒu hµnh
còng t-¬ng tù nh- h×nh thøc trªn nh-ng trong thµnh phÇn Héi ®ång qu¶n trÞ cã
mét sè thµnh viªn do uû ban chøng kho¸n quèc gia ®-a vµo, gi¸m s¸t ®iÒu
hµnh. Së giao dÞch chøng kho¸n quèc gia bæ nhiÖm.
b. Qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh së giao dÞch chøng kho¸n
Uû ban chøng kho¸n quèc gia lµ c¬ quan qu¶n lý nhµ n-íc vÒ thÞ tr-êng
chøng kho¸n do chÝnh phñ thµnh lËp. Uû ban chøng kho¸n quèc gia cã nhiÖm
vô x¸c ®Þnh lo¹i doanh nghiÖp nµo ®-îc phÐp ph¸t hµnh chøng kho¸n vµ lo¹i
chøng kho¸n nµo ®-îc mua b¸n. Uû ban nµy cÊp giÊy phÐp vµ kiÓm tra ho¹t
®éng cña c¸c c«ng ty m«i giíi vµ thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc qu¶n lý nhµ n-íc
kh¸c.
Héi ®ång qu¶n trÞ vµ ban ®iÒu hµnh së giao dÞch chøng kho¸n qu¶n lý vµ
®iÒu hµnh së giao dÞch chøng kho¸n. TÊt c¶ c¸c quyÕt ®Þnh ®Òu ®-îc Héi ®ång
qu¶n trÞ ®-a ra. Héi ®ång nµy bao gåm c¸c c«ng ty chøng kho¸n thµnh viªn
cña së giao dÞch chøng kho¸n, c¸c thµnh viªn liªn doanh thËm chÝ cã mét sè
kh«ng ph¶i lµ thµnh viªn cña së giao dÞch chøng kho¸n do Uû ban chøng
9
kho¸n quèc gia ®-a vµo. Héi ®ång qu¶n trÞ cã quyÒn quyÕt ®Þnh nh-ng thµnh
viªn nµo ®-îc phÐp bu«n b¸n t¹i së giao dÞch, nh÷ng lo¹i chøng kho¸n nµo ®ñ
tiªu chuÈn ®-îc phÐp niªm yÕt t¹i phßng giao dÞch. Héi ®ång nµy cã quyÒn
®×nh chØ hoÆc huû bá viÖc niªm yÕt mét chøng kho¸n nµo ®ã. Héi ®ång qu¶n
trÞ cã quyÒn kiÓm tra qu¸ tr×nh kinh doanh cña c¸c thµnh viªn së giao dÞch.
NÕu ph¸t hiÖn vi ph¹m, Héi ®ång qu¶n trÞ cã quyÒn ph¹t hoÆc ®×nh chØ viÖc
kinh doanh cña thµnh viªn trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh hoÆc trôc xuÊt kh«ng
cho phÐp mua b¸n trªn së giao dÞch. NÕu ph¸t hiÖn vi ph¹m, Héi ®ång qu¶n trÞ
cã quyÒn ph¹t hoÆc ®×nh chØ viÖc kinh doanh cña thµnh viªn trong mét thêi
gian nhÊt ®Þnh hoÆc trôc xuÊt kh«ng cho phÐp mua b¸n trªn së giao dÞch
chøng kho¸n n÷a.
c. Thµnh viªn së giao dÞch chøng kho¸n.
Thµnh viªn së giao dÞch chøng kho¸n cã thÓ lµ c¸c c¸ nh©n hoÆc c¸c c«ng ty
chøng kho¸n. §Ó trë thµnh thµnh viªn cña së giao dÞch chøng kho¸n tr-íc hÕt
c«ng ty ph¶i ®-îc c«ng ty cã thÈm quyÒn cña nhµ n-íc cÊp giÊy phÐp ho¹t
®éng. Ph¶i cã sè vèn tèi thiÓu theo quy ®Þnh, cã chuyªn gia kinh tÕ, ph¸p lý ®·
®-îc ®µo t¹o vÒ ph©n tÝch vµ kinh doanh chøng kho¸n. Ngoµi ra c«ng ty cßn
ph¶i tho¶ m·n c¸c yªu cÇu cña tõng së giao dÞch chøng kho¸n cô thÓ. Mét
c«ng ty chøng kho¸n cã thÓ lµ thµnh viªn cña nhiÒu së giao dÞch chøng kho¸n
kh¸c nhau nh-ng kh«ng ®-îc lµ thµnh viªn cña thÞ tr-êng chøng kho¸n phi tËp
trung vµ ng-îc l¹i c«ng ty chøng kho¸n cã thÓ thùc hiÖn mét hay nhiÒu nghiÖp
vô kh¸c nhau trªn thÞ tr-êng chøng kho¸n.
d. Gi¸m s¸t thÞ tr-êng chøng kho¸n.
§Ó ®¶m b¶o cho c¸c giao dÞch ®-îc c«ng b»ng ®¶m b¶o lîi Ých cña c¸c nhµ
®Çu t-, së giao dÞch chøng kho¸n cã mét bé phËn chuyªn theo dâi gi¸m s¸t
c¸c giao dÞch chøng kho¸n ®Ó ng¨n chÆn kÞp thêi c¸c vi ph¹m trong giao dÞch
10
chøng kho¸n. NhiÖm vô chñ yÕu cña c¸c bé phËn gi¸m s¸t lµ kiÓm tra theo dâi
vµ ng¨n chÆn kÞp thêi c¸c ho¹t ®éng tiªu cùc nh- g©y nhiÔu gi¸, giao dÞch tay
trong, giao dÞch lßng vßng, giao dÞch cã dµn xÕp tr-íc.
4. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n vÒ ho¹t ®éng cña thÞ tr-êng chøng kho¸n.
a. Nguyªn t¾c trung gian mua b¸n chøng kho¸n.
Ho¹t ®éng mua b¸n chøng kho¸n kh«ng ph¶i trùc tiÕp diÔn ra gi÷a nh÷ng
ng-êi muèn mua vµ b¸n, chøng kho¸n thùc hiÖn mµ do c¸c nhµ trung gian m«i
giíi thùc hiÖn. §©y lµ nguyªn t¾c trung gian c¨n b¶n cho tæ chøc vµ ho¹t ®éng
cña thÞ tr-êng chøng kho¸n.
Nguyªn t¾c trung gian nh»m ®¶m b¶o cho c¸c lo¹i chøng kho¸n lµ chøng
kho¸n thùc vµ thÞ tr-êng ho¹t ®éng lµnh m¹nh, ®Òu ®Æn hîp ph¸p vµ ph¸t
triÓn, b¶o vÖ lîi Ých cña ng-êi ®Çu t-. V× nh÷ng nhµ ®Çu t- kh«ng thÓ xÐt ®o¸n
mét c¸ch nhanh chãng vµ chÝnh x¸c gi¸ trÞ thùc sù cña tõng lo¹i chøng kho¸n
vµ còng kh«ng dù ®o¸n ®-îc chÝnh x¸c xu h-íng biÕn ®éng cña nã. V× vËy
nÕu ng-êi m«i giíi cã th¸i ®é kh«ng kh¸ch quan trong ho¹t ®éng trung gian sÏ
g©y thiÖt haÞ cho c¸c nhµ ®Çu t-.
XÐt vÒ tÝnh chÊt kinh doanh, m«i giíi chøng kho¸n cã 2 lo¹i: M«i giíi chøng
kho¸n vµ th-¬ng gia chøng kho¸n.
M«i giíi chøng kho¸n chØ th-¬ng l-îng mua b¸n chøng kho¸n theo lÖnh cña
kh¸ch hµng vµ ¨n hoa hång.
Th-¬ng gia chøng kho¸n cßn gäi lµ ng-êi kinh doanh chøng kho¸n.
Nãi chung c¸c c«ng ty m«i giíi chøng kho¸n t¹i c¸c thÞ tr-êng chøng
kho¸n ®Òu ®ång thêi thùc hiÖn 2 nghiÖp vô lµ ng-êi m«i giíi võa lµ ng-êi
kinh doanh nh-ng t¹i thÞ tr-êng chøng kho¸n New York, London tõ l©u ng-êi
ta ®· ph©n biÖt 2 lo¹i m«i giíi nµy vµ cã luËt lÖ kh«ng chØ ho¹t ®éng cña
th-¬ng gia chøng kho¸n.
b. Nguyªn t¾c ®Þnh gi¸ cña mua b¸n chøng kho¸n.
11
Gi¸ chøng kho¸n trªn thÞ tr-êng chøng kho¸n do c¸c nhµ m«i giíi ®-a ra.
Mçi nhµ m«i giíi ®Þnh gi¸ mçi lo¹i chøng kho¸n t¹i tõng thêi ®iÓm tuú theo sù
xÐt ®o¸n, kinh nghiÖm vµ kü thuËt dùa trªn l-îng cung cÇu lo¹i chøng kho¸n
®ã trªn thÞ tr-êng.
c. Nguyªn t¾c c«ng khai cña thÞ tr-êng chøng kho¸n.
TÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng trªn thÞ tr-êng chøng kho¸n ®Òu ®-îc c«ng khai ho¸.
Th«ng tin vÒ c¸c lo¹i chøng kho¸n ®-îc ®-a ra mua b¸n trªn thÞ tr-êng, t×nh
h×nh tµi chÝnh vµ kÕt qu¶ kinh doanh cña c¸c c«ng ty ph¸t hµnh, sè l-îng
chøng kho¸n vµ gi¸ c¶ cña tõng lo¹i chøng kho¸n ®Òu ®-îc th«ng b¸o c«ng
khai trªn thÞ tr-êng. Khi kÕt thóc mét cuéc giao dÞch, sè l-îng mua b¸n vµ gi¸
c¶ thèng nhÊt lËp tøc ®-îc th«ng b¸o ngay. Nguyªn t¾c c«ng khai cña thÞ
tr-êng chøng kho¸n nh»m ®¶m b¶o quyÒn lîi cho ng-êi mua b¸n chøng
kho¸n kh«ng bÞ "hí" trong mua b¸n chøng kho¸n.
TÊt c¶ c¸c nguyªn t¾c trªn ®Òu ®-îc thÓ hiÖn b»ng v¨n b¶n ph¸p quy tõ luËt
®Õn qui chÕ, ®iÒu lÖ cña mçi thÞ tr-êng chøng kho¸n nh»m b¶o vÖ quyÒn lîi
cña ng-êi mua chøng kho¸n vµ cña c¸c thµnh viªn trªn thÞ tr-êng chøng
kho¸n.
5. Giao dÞch trªn thÞ tr-êng chøng kho¸n.
C¸c chøng kho¸n ®-îc giao dÞch trªn thÞ tr-êng theo l« ch½n hoÆc l« lÎ. Trªn
sµn giao dÞch, cã nhiÒu lo¹i lÖnh kh¸c nhau ®-îc nhµ ®Çu t- sö dông tïy theo
môc ®Ých cña tõng ng-êi. §Ó mua hay b¸n chøng kho¸n, c¸c nhµ ®Çu t- sÏ ®-a
ra c¸c lÖnh thuª c¸c c«ng ty m«i giíi chøng kho¸n thùc hiÖn hé.
* LÖnh thÞ tr-êng: §©y lµ lo¹i lÖnh th«ng dông nhÊt. C¸c c«ng ty m«i giíi
c¨n cø vµo gi¸ thÞ tr-êng hiÖn t¹i cña lo¹i chøng kho¸n mµ nhµ ®Çu t- yªu cÇu
thùc hiÖn ®Ó tiÕn hµnh giao dÞch, xong hä còng ph¶i xem xÐt ®Ó mua hoÆc b¸n
sao cho cã lîi nhÊt cho kh¸ch hµng cña hä, c¸c kh¸ch hµng biÕt ch¾c lÖnh sÏ
®-îc thùc hiÖn nh-ng kh«ng biÕt ch¾c gi¸ c¶ lµ bao nhiªu.
12
* LÖnh giíi h¹n: LÖnh nµy th-êng ®-îc ®-a ra bëi c¸c nhµ ®Çu t- cã hiÓu
biÕt chót Ýt vÒ thÞ tr-êng chøng kho¸n vµ kinh tÕ. Trong lÖnh cã giíi h¹n vÒ gi¸
b¸n thÊp nhÊt vµ gi¸ mua cao nhÊt mµ c«ng ty m«i giíi trªn sµn giao dÞch
®-îc phÐp thùc hiÖn. §èi víi lÖnh mua th× gi¸ mua th-êng thÊp h¬n gi¸ thÞ
tr-êng hiÖn ®¹i cßn lÖnh b¸n cã gi¸ th-êng cao h¬n gi¸ thÞ tr-êng. Do vËy
lÖnh giíi h¹n th-êng kh«ng ®-îc thùc hiÖn ngay mµ ®-îc thùc hiÖn trong mét
thêi gian nhÊt ®Þnh cho ®Õn khi hÕt thêi h¹n vµ huû bá. Trong khi ch-a bÞ huû
bá mµ lÖnh ch-a ®-îc thùc hiÖn th× nhµ ®Çu t- vÉn cã thÓ t¨ng gi¶m gi¸ gi¬Ý
h¹n (gi¸ mua, gi¸ b¸n).
* LÖnh ngõng: §©y lµ lÖnh ®Æc biÖt mµ c¸c nhµ ®Çu t- dïng ®Ó b¶o vÖ thu
nhËp cña hä tr¸nh thua lç khi cã sù t¨ng gi¶m gi¸ c¶. LÖnh ngõng b¸n cã gi¸
®Æt ra cao h¬n gi¸ thÞ tr-êng hiÖn t¹i cßn lÖnh ngõng mua cã gi¸ ®Æt ra thÊp
h¬n thÞ tr-êng hiÖn t¹i.
C¸c lÖnh trªn khi ®Êu gi¸ sÏ ®-îc -u tiªn theo thø tù.
- ¦u tiªn vÒ gi¸: Gi¸ ®Æt mua cao nhÊt vµ gi¸ ®Æt b¸n thÊp nhÊt ®-îc -u tiªn.
- ¦u tiªn vÒ thêi gian: Trong cïng mét møc gi¸ lÖnh nµo ®-îc ®-a ra tr-íc
sÏ ®-îc -u tiªn.
- ¦u tiªn vÒ sè l-îng: Khi cã nhiÒu lÖnh cïng tho¶ m·n hai ®iÒu kiÖn trªn,
lÖnh nµo cã sè l-îng chøng kho¸n nhiÒu h¬n sÏ ®-îc -u tiªn.
Trªn thÞ tr-êng chøng kho¸n phi tËp trung, ho¹t ®éng mua b¸n chøng kho¸n
còng diÔn ra kh¸ ®¬n gi¶n. Khi mét kh¸ch hµng muèn mua mét sè l-îng
chøng kho¸n nhÊt ®Þnh, anh ta sÏ ®-a lÖnh cho c«ng ty chøng kho¸n ®ang
qu¶n lý tµi s¶n cña anh ta yªu cÇu giao dÞch hé. Th«ng qua hÖ thèng viÔn
th«ng c«ng ty m«i giíi sÏ liªn l¹c víi tÊt c¶ c¸c nhµ t¹o thÞ tr-êng cña lo¹i
chøng kho¸n nµy ®Ó biÕt ®-îc gi¸ chµo b¸n thÊp nhÊt cña lo¹i chøng kho¸n
nµy sau ®ã c«ng ty nµy th«ng b¸o l¹i cho kh¸ch hµng biÕt vµ nÕu kh¸ch hµng
chÊp nhËn, c«ng ty sÏ thùc hiÖn lÖnh vµ giao dÞch cña kh¸ch hµng ®-îc thùc
hiÖn.
13
III. Vai trß cña thÞ tr-êng chøng kho¸n.
ThÞ tr-êng chøng kho¸n ®ang ®ãng vai trß ngµy cµng quan träng trong nÒn
kinh tÕ c¸c n-íc trªn thÕ giíi. Khi nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn ®Õn mét
møc ®é nhÊt ®Þnh sÏ cÇn tíi thÞ tr-êng chøng kho¸n ®Ó hç trî cho qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn.
Trong thËp kû võa qua c¸c thÞ tr-êng chøng kho¸n trªn thÕ giíi ®· ph¸t triÓn
hÕt søc m¹nh mÏ. Tæng gi¸ trÞ cæ phiÕu ®-îc yÕt gi¸ trªn c¸c thÞ tr-êng nµy
t¨ng tõ 4.700 tû USD n¨m 1985 lªn 15200 tû USD n¨m 1995. Trong ®ã gi¸ trÞ
cæ phiÕu giao dÞch trªn thÞ tr-êng chøng kho¸n ë c¸c n-íc ®ang ph¸t triÓn
t¨ng nhanh tõ 3% n¨m 1983 lªn 17% tæng l-îng giao dÞch toµn thÕ giíi n¨m
1995.
Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña thÞ tr-êng chøng kho¸n cã t¸c ®éng tÝch cùc tíi
sù ph¸t triÓn cña c¸c quèc gia. Thùc tÕ cho thÊy thÞ tr-êng chøng kho¸n ®·
thóc ®Èy ph¸t triÓn kinh tÕ ë nhiÒu n-íc mét c¸ch cã hiÖu qu¶ th«ng qua viÖc
gãp phÇn t¹o ra vèn kh¶ dông. Thùc vËy, ®a sè c¸c dù ¸n ®Çu t- cÇn ph¶i sö
dông vèn dµi h¹n th× míi ®¹t hiÖu qu¶ cao trong khi c¸c nhµ tiÕt kiÖm l¹i
kh«ng muèn mÊt quyÒn kiÓm so¸t mãn tiÕt kiÖm cña hä trong thêi gian dµi.
ThÞ tr-êng chøng kho¸n ho¹t ®éng tr«i ch¶y sÏ cho phÐp kh¾c phôc ®-îc m©u
thuÉn nµy khiÕn cho c¸c ho¹t ®éng ®Çu t- trªn thÞ tr-êng hÊp dÉn, thuËn tiÖn
vµ cã l·i suÊt cao h¬n so víi göi tiÕt kiÖm v× ng-êi tiÕt kiÖm cã thÓ mua mét
lo¹i chøng kho¸n nµo ®ã råi l¹i ®em b¸n mét c¸ch nhanh chãng Ýt phÝ tæn khi
cÇn tiÒn mÆt hoÆc ®Ó ®Çu t- vµo mét lo¹i chøng kho¸n kh¸c mµ hä thÝch. ViÖc
trao ®æi nµy diÔn ra trªn thÞ tr-êng thø cÊp trong khi ®ã c¸c doanh nghiÖp vÉn
®-îc sö dông nguån vèn dµi h¹n th-êng xuyªn vµ æn ®Þnh. Nh- vËy, th«ng
qua viÖc t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c kho¶n ®Çu t- dµi h¹n ph¸t triÓn, lµm
cho c¸c kho¶n ®Çu t- sinh lîi nhiÒu h¬n mµ thÞ tr-êng chøng kho¸n khuyÕn
khÝch ®-îc nhiÒu vèn h¬n vµo nÒn kinh tÕ gãp phÇn ®Èy nhanh tèc ®é t¨ng
tr-ëng kinh tÕ. ThÞ tr-êng chøng kho¸n còng hç trî cho hÖ thèng ng©n hµng
trong nhiÒu lÜnh vùc. VÒ c¬ b¶n, thÞ tr-êng chøng kho¸n bæ sung cho hÖ thèng
14
ng©n hµng trong viÖc cung cÊp vèn vay trung vµ dµi h¹n. HÖ thèng ng©n hµng
víi chøc n¨ng chñ yÕu lµ "t¹m øng" vèn cho nÒn kinh tÕ th«ng qua ho¹t ®éng
tÝn dông: Nh©n tè tiÒn göi cña d©n c- mµ häc nh©n ®-îc lªn nhiÒu. TiÒn ®-îc
cho vay qua c¸c ho¹t ®éng tÝn dông cÇn ®-îc thu vÒ. Tuy vËy bao giê còng cã
phÇn vèn vay kÐm hiÖu qu¶ kh«ng thu håi ®-îc vÉn n»m trong l-u th«ng, lµm
cho møc gia t¨ng tiÒn tÖ cao h¬n tû lÖ t¨ng tr-ëng kinh tÕ. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ
mét l-îng tiÒn t¨ng thªm kh«ng cã l-îng hµng ho¸ dÞch vô t¨ng theo t-¬ng
øng ngµy cµng g©y ra l¹m ph¸t trong nÒn kinh tÕ. Do vËy hÖ thèng ng©n hµng
chØ cã thÓ cÊp tÝn dông trung vµ dµi h¹n cho nÒn kinh tÕ mét c¸ch h¹n chÕ nÕu
kh«ng sÏ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng chuyÓn ho¸ vèn qu¸ møc, kh«ng nh÷ng ®e do¹ an
toµn cña c¸c ng©n hµng mµ cßn g©y nguy c¬ l¹m ph¸t. Trong bèi c¶nh ®ã, thÞ
tr-êng chøng kho¸n lµ n¬i bæ sung nguån vèn trung vµ dµi h¹n quan träng cho
c¸c kho¶n ®Çu t- ph¸t triÓn. Trªn thÞ tr-êng s¬ cÊp vèn ®-îc chuyÓn trùc tiÕp
tõ ng-êi cã vèn sang ng-êi cÇn vèn th«ng qua viÖc ph¸t hµnh lÇn ®Çu c¸c lo¹i
chøng kho¸n. Trªn thÞ tr-êng thø cÊp sau ®ã, chøng kho¸n ®· ph¸t hµnh cã t¸c
dông nh- "g©y tiÕp søc" ®Ó ng-êi ®Çu t- míi tiÕp søc cho ng-êi ®Çu t- còng
th«ng qua viÖc mua b¸n l¹i chøng kho¸n. §ã lµ qu¸ tr×nh biÕn c¸c kho¶n tiÕt
kiÖm ng¾n h¹n thµnh nguån nu«i d-ìng vµ duy tr× c¸c kho¶n ®©ï t- dµi h¹n
trªn c¬ së tham gia tÝch cùc vµ tù nguyÖn cña c¸c nhµ ®Çu t-.
Nh- vËy thÞ tr-êng chøng kho¸n hç trî cho hÖ thèng ng©n hµng trong viÖc
cÊp c¸c kho¶n tÝn dông trung vµ dµi h¹n gãp phÇn lµm gi¶m ¸p lùc l¹m ph¸t,
sù ph©n tÝch ë trªn ®· chØ ra r»ng thÞ tr-êng chøng kho¸n cã vai trß tÝch cùc vµ
kh«ng thÓ thiÕu trong nÒn kinh tÕ.
15
PhÇn II: Sù h×nh thµnh thÞ tr-êng chøng kho¸n
t¹i ViÖt Nam.
I. TÝnh tÊt yÕu cña viÖc h×nh thµnh thÞ tr-êng chøng kho¸n
t¹i ViÖt Nam.
1. Do yªu cÇu cña nÒn kinh tÕ.
Thùc tÕ cho thÊy ë tÊt c¶ c¸c n-íc cã thÞ tr-êng chøng kho¸n, khi nÒn kinh
tÕ thÞ tr-êng ra ®êi th× ch-a cã thÞ tr-êng chøng kho¸n. ThÞ tr-êng chøng
kho¸n chØ ra ®êi khi nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng ®· ph¸t triÓn ë møc ®é nhÊt ®Þnh vµ
®ßi hái ph¶i h×nh thµnh mét tæ chøc nµo ®ã cã kh¶ n¨ng tiÕp thªm søc m¹nh
cho thÞ tr-êng - ®ã lµ thÞ tr-êng chøng kho¸n víi viÖc cung cÊp vèn cho nÒn
kinh tÕ. Cã thÓ nãi nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn lµm n¶y sinh thÞ tr-êng
chøng kho¸n vµ thÞ tr-êng chøng kho¸n ®Õn l-ît nã l¹i tiÕp thªm nguån lùc ®Ó
thóc ®Èy nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn.
"Trong nÒn kinh tÕ n-íc ta hiÖn nay, chñ yÕu míi cã h×nh thøc giao l-u vèn
gi¸p tiÕp nªn ch-a huy ®éng vµ thu hót cã hiÖu qu¶ tèi -u nguån vèn cßn kh¸
tiÒm tµng cña ®Êt n-íc. Do ®ã, cïng víi sù ph¸t triÓn, hoµn thiÖn thÞ tr-êng
liªn ng©n hµng, n©ng cao tr×nh ®é giao l-u vèn gi¸n tiÕp, cÇn ph¶i thóc ®Èy sù
ph¸t triÓn m¹nh mÏ h×nh thøc giao l-u vèn trùc tiÕp"*.
Giao l-u vèn trùc tiÕp lµ h×nh thøc giao l-u vèn chñ yÕu th«ng qua ph-¬ng
thøc thu hót vèn b»ng ph¸t hµnh c¸c ph-¬ng tiÖn tÝn dông, nh- tr¸i phiÕu, cæ
phiÕu.
Ph-¬ng thøc giao l-u vèn trùc tiÕp cã nhiÒu -u ®iÓm næi bËt h¬n ph-¬ng
thøc giao l-u vèn gi¸n tiÕp. Do vËy, trong ®iÒu kiÖn n-íc ta hiÖn nay, cïng víi
viÖc hoµn thiÖn tæ chøc giao l-u vèn gi¸n tiÕp ph¶i ®ång thêi ph¸t triÓn m¹nh
giao l-u vèn trùc tiÕp nh»m lµm phong phó thÞ tr-êng tiÒn vèn vµ ®æi míi c¬
16
chÕ giao l-u vèn theo h-íng hiÖn ®¹i. ChØ khi nµo c¶ hai h×nh thøc giao l-u
vèn trªn cïng tån t¹i, ph¸t triÓn vµ bæ sung cho nhau th× thÞ tr-êng tiÒn tÖ - tÝn
dông míi tõng b-íc ®-îc c¶i tiÕn, thÞ tr-êng chøng kho¸n míi xuÊt hiÖn vµ
ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ trong mét thÞ tr-êng tiÒn tÖ - tÝn dông hoµn chØnh, nhê
®ã mµ thu hót ®-îc mäi nguån vèn tiÒm tµng trong vµ ngoµi n-íc cho ®Çu tph¸t triÓn.
2. Do yªu cÇu cña nhµ n-íc.
§Ó hoµn thiÖn nhiÖm vô cña m×nh nhµ n-íc lu«n ph¶i chi tiªu mµ nguån thu
chñ yÕu cña nhµ n-íc tõ thuÕ th-êng kh«ng trang tr¶i hÕt c¸c ho¹t ®éng cña
nhµ n-íc. Nhµ n-íc buéc ph¶i vay vèn trong d©n c- vµ c¸c tæ chøc tÝn dông
b»ng c¸ch ph¸t hµnh kú phiÕu. ThÞ tr-êng chøng kho¸n ra ®êi sÏ gióp cho qu¸
tr×nh ph¸t hµnh nµy ®-îc thuËn lîi h¬n.
Nh- ë phÇn trªn em ®· tr×nh bµy, thÞ tr-êng chøng kho¸n còng cã t¸c ®éng
tÝch cùc trong viÖc gi¶m ¸p lùc l¹m ph¸t. §Æc biÖt tõ n¨m 1993, nhµ n-íc ta
®· cã chñ tr-¬ng cæ phÇn ho¸ c¸c doanh nghiÖp nhµ n-íc tøc lµ chuyÓn c¸c
doanh nghiÖp quèc doanh sang h×nh thøc cæ phÇn. Qu¸ tr×nh nµy diÔn ra cßn
chËm nÕu thÞ tr-êng chøng kho¸n h×nh thµnh th× sÏ thóc ®Èy qu¸ tr×nh cæ phÇn
ho¸ c¸c doanh nghiÖp nhµ n-íc diÔn ra nhanh h¬n.
Nhu cÇu vÒ mét thÞ tr-êng chøng kho¸n t¹i ViÖt Nam ngµy cµng trë nªn bøc
thiÕt do nh÷ng lý do mµ em ®· nªu trªn nªn ch¾c ch¾n trong t-¬ng lai gÇn
ViÖt Nam sÏ cã mét thÞ tr-êng chøng kho¸n theo ®óng ý nghÜa cña nã ®Ó ®¸p
øng c¸c nhu cÇu cña nÒn kinh tÕ.
III. Thùc tr¹ng thÞ tr-êng chøng kho¸n ë ViÖt Nam hiÖn nay.
1. Thùc tr¹ng.
T¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh hiÖn ®· cã 80 doanh nghiÖp cæ phÇn trong ®ã cã
24 doanh nghiÖp s¶n xuÊt kinh doanh c«ng th-¬ng nghiÖp dÞch vô, 22 ng©n
hµng th-¬ng m¹i vµ 2 c«ng ty tµi chÝnh víi sè vèn cæ phÇn lªn tíi 250 tû ®ång.
*
Theo thÞ tr-êng tµi chÝnh tiÒn tÖ sè 12: th¸ng 6/2000
17
C¸c doanh nghiÖp nµy ngoµi viÖc ph¸t hµnh cæ phiÕu, mét sè ®¬n vÞ (chñ yÕu
lµ c¸c ng©n hµng vµ c¸c c«ng ty tµi chÝnh) ®· ph¸t hµnh c¸c lo¹i kú phiÕu
trung h¹n. Ngoµi ra c¸c ng©n hµng th-¬ng m¹i, ng©n hµng ®Çu t- ph¸t triÓn
quèc doanh, kho b¹c nhµ n-íc còng ®· ph¸t hµnh c¸c lo¹i kú phiÕu cã môc
®Ých…tÊt c¶ c¸c lo¹i kú phiÕu, cæ phiÕu nãi trªn ®Òu cã thÓ tham gia thÞ tr-êng
chøng kho¸n, do vËy cã thÓ nãi r»ng ViÖt Nam hiÖn nay ®· cã thÞ tr-êng
chøng kho¸n.
ThÞ tr-êng chøng kho¸n ViÖt Nam ®· h×nh thµnh vµ ®i vµo ho¹t ®éng. §Õn
ngµy 31/8/2000 ®· cã hai phiªn giao dÞch. HiÖn nay míi chØ cã 2 c«ng ty cæ
phÇn niªm yÕt cæ phiÕu lµ c«ng ty ®iÖn l¹nh (REE) vµ c«ng ty vËt liÖu b-u
chÝnh viÔn th«ng (SACOM) cho nªn hµng ho¸ cÇn cho thÞ tr-êng rÊt Ýt.
Nãi chung l¹i, thÞ tr-êng chøng kho¸n ViÖt Nam míi chØ tån t¹i ë møc ®é rÊt
s¬ khai, ch-a thùc sù lµ thÞ tr-êng chøng kho¸n víi ®óng ý nghÜa cña kh¸i
niÖm thÞ tr-êng chøng kho¸n ®· ®-îc mäi ng-êi nh×n nhËn.
2. Nh÷ng thuËn lîi cho sù h×nh thµnh mét thÞ tr-êng chøng kho¸n thùc
sù t¹i ViÖt Nam.
HiÖn nay nÒn kinh tÕ ViÖt Nam ®· cã nh÷ng tiÕn triÓn c¬ b¶n t¹o ®iÒu kiÖn
thuËn lîi cho sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thÞ tr-êng chøng kho¸n. Chóng ta
®· ®¹t ®-îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng khÝch lÖ. L¹m ph¸t ®· gi¶m tõ 67% n¨m
1992 xuèng cßn 14,4% n¨m 1994 vµ 12,7% n¨m 1995. Tû lÖ t¨ng tr-ëng kinh
tÕ b×nh qu©n trong 5 n¨m trë l¹i ®©y lu«n ®-îc duy tr× ë møc 9%, nÒn kinh tÕ
®· b¾t ®Çu æn ®Þnh. Thu nhËp cña d©n c- ®· t¨ng vµ trong néi bé nÒn kinh tÕ
®· cã tÝch luü.
NÒn kinh tÕ thÞ tr-êng ngµy cµng ph¸t triÓn, chÝnh s¸ch mét gi¸ t¹o ®iÒu kiÖn
cho hµng ho¸ l-u th«ng thuËn tiÖn gi÷a c¸c khu vùc trong n-íc. L·i suÊt tÝn
dông vµ l·i suÊt tiÕt kiÖm ®· ®-îc Ên ®Þnh trªn c¬ së t-¬ng quan gi÷a cung vµ
cÇu vèn trªn thÞ tr-êng. Quy luËt cung cÇu vµ quy luËt gi¸ trÞ ®ang ph¸t huy
nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc tíi nÒn kinh tÕ.
18
C¸c thµnh phÇn kinh tÕ ngoµi quèc doanh ph¸t triÓn kh¸ nhanh. Sè doanh
nghiÖp cæ phÇn vµ liªn doanh thu hót nhiÒu vèn trong n-íc còng nh- vèn ®Çu
t- n-íc ngoµi còng t¨ng nhanh. Sù ra ®êi cña c¸c cæ phiÕu, tr¸i phiÕu do c¸c
c«ng ty cæ phÇn, c¸c doanh nghiÖp nhµ n-íc, ph¸t hµnh t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi
cho thÞ tr-êng chøng kho¸n ra ®êi.
Thªm vµo ®ã, nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng còng ®ang lµm tiÕn triÓn dÇn thãi quen
vµ nÕp nghÜ cña d©n chóng sÏ ®-îc c«ng nhËn v× nã ®¸p øng ®-îc nhu cÇu cña
ng-êi ®Çu t- vèn. Ng-êi sö dông vèn vµ c¶ cña nhµ n-íc.
C¸c yÕu tè trªn ®©y t¹o thuËn lîi cho sù ra ®êi cña thÞ tr-êng chøng kho¸n vµ
kh¼ng ®Þnh lµ thÞ tr-êng chøng kho¸n sÏ ®-îc c«ng nhËn v× nã ®¸p øng ®-îc
nhu cÇu cña ng-êi ®Çu t- vèn, ng-êi sö dông vèn vµ c¶ cña nhµ n-íc.
3. Chñ thÓ tham gia thÞ tr-êng chøng kho¸n.
Ai cã thÓ tham gia thÞ tr-êng chøng kho¸n.
Mäi ng-êi d©n trong c¶ n-íc ®Òu cã thÓ tham gia mua, b¸n chøng kho¸n qua
s¸u c«ng ty chøng kho¸n theo nguyªn t¾c: Giao dÞch chøng kho¸n lµ qua trung
gian nh-: C«ng ty CKCP B¶o ViÖt (Hµ Néi); C«ng ty chøng kho¸n Th¨ng
Long (HN); C«ng ty CKCP Sµi Gßn; C«ng ty CKCP Ng©n hµng Th-¬ng m¹i
cæ phÇn ¸ Ch©u (TPHCM); C«ng ty CKCP B×nh D-¬ng; C«ng ty TNHHCK
Ng©n hµng ®Çu t- vµ ph¸t triÓn ViÖt Nam. C¸c c«ng ty chøng kho¸n cã vèn
®iÒu lÖ tõ 6 tû ®ång ®Õn 55 tû ®ång chuyªn m«i giíi chøng kho¸n tù doanh
b¶o l·nh, ph¸t hµnh, qu¶n lý danh môc ®Çu t- l-u ký. ChØ ®¹i diÖn c¸c c«ng ty
chøng kho¸n míi ®-îc giao dÞch trùc tiÕp trªn hÖ thèng m¸y tÝnh, kh¸ch hµng
muèn lµm quen vµ th«ng th¹o t×nh h×nh thÞ tr-êng chøng kho¸n cÇn lùa chän,
t×m cho m×nh mét c«ng ty chøng kho¸n cung cÊp th«ng tin, t- vÊn vµ lµm m«i
giíi mua b¸n CP.
Ai còng cã thÓ tham gia phiªn giao dÞch víi sè tiÒn tèi thiÓu 10.000®. HiÖn
nay mÖnh gi¸ CP ph¸t hµnh thÊp nhÊt lµ 100.000® nh-ng phiªn giao dÞch ®Çu
19
tiªn cã thÓ do c«ng ty ph¸t hµnh CP víi mÖnh gi¸ 100000® nh»m t¹o ®iÒu kiÖn
cho ng-êi Ýt tiÒn còng cã thÓ mua ®-îc.
§Ó tham gia thÞ tr-êng chøng kho¸n ng-êi mua cÇn ®¨ng ký më tµi kho¶n
tiÒn mÆt t¹i ng©n hµng ®-îc chØ ®Þnh thanh to¸n chøng kho¸n vµ mét tµi kho¶n
chøng kho¸n còng t¹i ng©n hµng nµy. Ng-êi b¸n còng vËy, thÞ tr-êng giao
dÞch chøng kho¸n sÏ më cöa tõ 8h s¸ng ®Õn 15h chiÒu c¸c ngµy thø 2,4,6
hµng tuÇn. Khi phiªn giao dÞch ®-îc më (thÝ dô vµo 8h s¸ng ngµy 20/7) ng-êi
mua cÇm sæ tµi kho¶n ®Õn c¸c c«ng ty chøng kho¸n hoÆc v¨n phßng ®¹i diÖn
c«ng ty b¸n chøng kho¸n. Kh¸ch hµng cã thÓ ra lÖnh mua b¸n tr-íc phiªn
giao dÞch vµ ®-îc th«ng tin liªn tôc qua Internet, ®iÖn tho¹i, Fax… vÒ kÕt qu¶
mua b¸n trong phiªn giao dÞch vÒ gi¸ CP cña m×nh b¸n ra, gi¸ c¸c lo¹i CP ë
tõng thêi ®iÓm.
4. Hµng ho¸ ë thÞ tr-êng chøng kho¸n.
C©u hái ®-a ra hµng ho¸ ë thÞ tr-êng chøng kho¸n ViÖt Nam lµ g×?
§ã lµ CP vµ tr¸i phiÕu, ®ã lµ hai lo¹i chøng kho¸n c¬ b¶n, cæ phiÕu lµ chøng
kho¸n vèn (ng-êi ®Çu t- lµ chñ së h÷u), tr¸i phiÕu lµ chøng kho¸n nî (ng-êi
®Çu t- lµ chñ nî), gi¸ tr¸i phiÕu th-êng Ýt biÕn ®éng h¬n so víi gi¸ cæ phiÕu do
tiÒn l·i thu ®-îc tõ tr¸i phiÕu lµ cè ®Þnh, cßn cæ phiÕu cã thÓ t¨ng gi¶m tïy
thuéc lîi nhuËn cña doanh nghiÖp. Biªn ®é gi¸ chøng kho¸n kh«ng v-ît qu¸
+5% (Víi CP) lµ 1,8% víi tr¸i phiÕu ng-êi ®Çu t- vµo chøng kho¸n kh«ng
ph¶i tr¶ mét kho¶n thuÕ nµo.
Nhµ ®Çu t- (ng-êi mua) b»ng lßng víi lîi nhuËn thÊp nh-ng æn ®Þnh th-êng
chän tr¸i phiÕu lµm ®èi t-îng ®Çu t-. Ng-îc l¹i ai d¸m m¹o hiÓm, chÊp nhËn
rñi ro ®Ó lÊy mét tiÒm n¨ng lîi nhuËn lín sÏ chän cæ phiÕu.
Theo uû ban chøng kho¸n nhµ n-íc hiÖn c¶ n-íc cã 370 c«ng ty cæ phÇn
trong ®ã cã trªn 100 c«ng ty cã kh¶ n¨ng niªm yÕt trªn thÞ tr-êng chøng
kho¸n. Tuy nhiªn ®Ó t¹o lßng tin cña c«ng chóng, hµng ho¸ trong thêi gian
®Çu ®ßi hái chÊt l-îng vµ æn ®Þnh. V× vËy c«ng ty CP c¬ ®iÖn l¹nh REE vµ
20
- Xem thêm -