Tài liệu Cụm di tích đình - chùa hữu bằng (hà tây) kiến trúc và điêu khắc luận văn ths.khảo cổ học

®¹i häc quèc gia hµ néi tr−êng ®¹i häc khoa häc x· héi vμ nh©n v¨n ......... X W......... ph¹m ®øc h©n côm di tÝch ®×nh-chïa h÷u b»ng (hμ t©y) kiÕn tróc vμ ®iªu kh¾c luËn v¨n th¹c sÜ khoa häc lÞch sö Hµ Néi - 2009 1 ®¹i häc quèc gia hµ néi tr−êng ®¹i häc khoa häc x· héi vμ nh©n v¨n ......... X W......... ph¹m ®øc h©n côm di tÝch ®×nh-chïa h÷u b»ng (hμ t©y) kiÕn tróc vμ ®iªu kh¾c Chuyªn ngµnh: Kh¶o cæ häc M· sè: 60 22 60 luËn v¨n th¹c sÜ khoa häc lÞch sö Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS.TS hoμng v¨n kho¸n Hµ Néi - 2009 2 Môc lôc Lêi cam ®oan Môc lôc Trang 01 B¶ng c¸c ch÷ viÕt t¾t Trang 04 Danh môc b¶n ®å, b¶n vÏ, b¶n ¶nh côm di tÝch ®×nh - chïa lµng H÷u B»ng Trang 05 Trang 16 Më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi Trang 16 2. Môc ®Ých nghiªn cøu Trang 18 3. §èi t−îng, ph¹m vi nghiªn cøu Trang 18 4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu Trang 18 5 Nh÷ng kÕt qu¶ vµ ®ãng gãp cña luËn v¨n Trang 19 6. KÕt cÊu cña luËn v¨n Trang 19 Ch−¬ng Mét. Tæng quan t− liÖu Trang 20 1.1. LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò Trang 20 1.1.1. LÞch sö nghiªn cøu ®×nh lµng Trang 20 1.1.2. LÞch sö nghiªn cøu chïa lµng Trang 27 1.2. Kh«ng gian, vÞ trÝ ®Þa v¨n hãa lµng H÷u B»ng Trang 30 1.3. §èi t−îng ®−îc t«n thê t¹i côm di tÝch ®×nh-chïa lµng H÷u B»ng Trang 32 1.3.1. Kh¸i niÖm Thµnh hoµng vµ Thµnh hoµng lµng Trang 32 1.3.2. VÞ thÇn ®−îc thê t¹i ®×nh H÷u B»ng Trang 35 1.3.3. T−îng thê t¹i chïa lµng H÷u B»ng Trang 38 TiÓu kÕt ch−¬ng mét Trang 38 Ch−¬ng Hai: KiÕn tróc ®×nh-chïa lµng H÷u B»ng Trang 40 2.1. C¶nh quan m«i tr−êng côm di tÝch Trang 40 2.2. KiÕn tróc Trang 41 4 2.1.1. Mét vµi kh¸i niÖm Trang 41 2.2.2. Kh«ng gian côm di tÝch Trang 45 2.2.3. KiÕn tróc ®×nh Trang 46 2.2.3.1. Bè côc mÆt b»ng Trang 46 2.2.3.2. CÇu n−íc Trang 47 2.2.3.3. B×nh phong Trang 48 2.2.3.4. Nghi m«n Trang 50 2.2.3.5. Nhµ T¶, H÷u vu Trang 51 2.2.3.6. §¹i ®×nh Trang 53 2.2.3.7. èng muèng Trang 61 2.2.3.8. HËu cung Trang 63 2.2.3.9. Niªn ®¹i x©y dùng Trang 64 2.2.4. Trang 65 KiÕn tróc chïa 2.2.4.1. Bè côc mÆt b»ng Trang 65 2.2.4.2. Tam quan Trang 65 2.2.4.3. Gi¶i vò Trang 68 2.2.4.4. Tam b¶o Trang 68 2.2.4.5. VÊn ®Ò niªn ®¹i Trang 72 TiÓu kÕt ch−¬ng hai Trang 73 Ch−¬ng Ba: NghÖ thuËt trang trÝ ®iªu kh¾c ë Trang 75 côm di tÝch ®×nh-chïa lµng H÷u B»ng 3.1. NghÖ thuËt trang trÝ ®iªu kh¾c ë ®×nh Trang 75 3.1.1. Trang trÝ trªn ®Êt nung, v«i v÷a Trang 75 3.1.2. §iªu kh¾c trang trÝ trªn gç Trang 76 3.1.3. Trang trÝ trªn c¸c di vËt cã gi¸ trÞ Trang 84 3.2. NghÖ thuËt trang trÝ ®iªu kh¾c ë chïa Trang 88 3.2.1. Trang trÝ trªn ®¸, v«i v÷a Trang 88 5 3.2.2. §iªu kh¾c trªn thµnh phÇn kiÕn tróc Trang 89 3.2.3. §iªu kh¾c trªn T−îng trßn Trang 93 3.3. §Æc tr−ng kü thuËt ®iªu kh¾c Trang 98 TiÓu kÕt ch−¬ng ba Trang 99 KÕt luËn, ®¸nh gi¸ Trang 100 1. §¸nh gi¸ gi¸ trÞ di tÝch Trang 100 1.1. Gi¸ trÞ vÒ mÆt kiÕn tróc Trang 100 1.2. Gi¸ trÞ vÒ nghÖ thuËt ®iªu kh¾c trang trÝ Trang 102 2. Nh÷ng ®Þnh h−íng c¬ b¶n cho viÖc b¶o tån ph¸t huy gi¸ trÞ côm di tÝch ®×nh-chïa lµng H÷u B»ng trong giai Trang 104 ®o¹n hiÖn nay. 2.1. Nh÷ng v¨n b¶n, ph−¬ng ch©m c¬ b¶n 2.2. Nh÷ng bµi b¶n cÇn thiÕt ®Ó tiÕn hµnh b¶o tån côm di tÝch ®×nh-chïa lµng H÷u B»ng Trang 104 Trang 107 tµi liÖu tham kh¶o Trang 111 Phô lôc Trang 118 6 B¶ng c¸c ch÷ viÕt t¾t B.E.F.E.O. Bulletin de l' Ecole Francaise d' Extrªme-Orient Bd. B¶n dÞch C−¬ng Môc Kh©m §Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc DTH T¹p chÝ D©n Téc Häc §NTC §¹i Nam nhÊt thèng chÝ §HTH §¹i häc Tæng Hîp Gs Gi¸o s− H. Hµ Néi KCH T¹p chÝ Kh¶o cæ häc LTHCLC LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ NCNT T¹p chÝ Nghiªn cøu NghÖ thuËt NCVHNT T¹p chÝ Nghiªn cøu V¨n ho¸ NghÖ thuËt NPHMVKCH Nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ Kh¶o cæ häc Nxb Nhµ xuÊt b¶n PGS Phã gi¸o s− PTS Phã tiÕn sü t/c T¹p chÝ tr. trang TS TiÕn sü Toµn th− §¹i ViÖt sö ký toµn th− Tp HCM Thµnh phè Hå ChÝ Minh VHDG T¹p chÝ V¨n ho¸ D©n gian VHTT V¨n ho¸ Th«ng tin 7 danh môc b¶n ®å, b¶n vÏ, b¶n ¶nh côm di tÝch ®×nh-chïa lμng h÷u b»ng (th¹ch thÊt - hµ t©y) I. Danh môc b¶n ®å B¶n ®å 01: VÞ trÝ tØnh Hµ T©y trong kh«ng gian ch©u thæ B¾c bé (Nguån: TËp B¶n ®å hµnh chÝnh ViÖt Nam, Nxb B¶n ®å. H 2002) II. Danh môc b¶n vÏ - B¶n vÏ 01: MÆt b»ng tæng thÓ côm di tÝch ®×nh chïa lµng H÷u B»ng - B¶n vÏ 02: MÆt b»ng m¸i tæng thÓ ®×nh - B¶n vÏ 03: MÆt b»ng nÒn tæng thÓ ®×nh - B¶n vÏ 04: Chi tiÕt b×nh phong - B¶n vÏ 05: MÆt b»ng vµ mÆt ®øng trôc 1- 8 Nghi m«n. - B¶n vÏ 06: MÆt ®øng trôc 1-2 Nhµ bia - B¶n vÏ 07: MÆt b»ng Nhµ bia - B¶n vÏ 08: MÆt c¾t 1-1 Nhµ bia - B¶n vÏ 09: MÆt ®øng trôc 1’-8’ T¶ vu - B¶n vÏ 10: MÆt ®øng trôc 8’-1’ T¶ vu - B¶n vÏ 11: MÆt ®øng trôc A’-D T¶ vu - B¶n vÏ 12: MÆt ®øng trôc D-A’ T¶ vu - B¶n vÏ 13: MÆt b»ng nÒn T¶ vu - B¶n vÏ 14: MÆt c¾t 1-1 T¶ vu - B¶n vÏ 15: MÆt c¾t 2-2 T¶ vu - B¶n vÏ 16: MÆt c¾t 3-3 T¶ vu - B¶n vÏ 17: MÆt ®øng trôc 1’-8’ H÷u vu - B¶n vÏ 18: MÆt ®øng trôc 8’-1’ H÷u vu - B¶n vÏ 19: MÆt ®øng trôc A’-D H÷u vu 8 - B¶n vÏ 20: MÆt ®øng trôc D-A’ H÷u vu - B¶n vÏ 21: MÆt b»ng nÒn H÷u vu - B¶n vÏ 22: MÆt c¾t 1-1 H÷u vu - B¶n vÏ 23: MÆt c¾t 2-2 H÷u vu - B¶n vÏ 24: MÆt c¾t 3-3 H÷u vu - B¶n vÏ 25: MÆt ®øng trôc 1’-10’ §¹i ®×nh - B¶n vÏ 26: MÆt ®øng trôc 10’-1’ §¹i ®×nh + HËu cung - B¶n vÏ 27: MÆt ®øng trôc J-A’ §¹i ®×nh + HËu cung - B¶n vÏ 28: MÆt ®øng trôc A’-J §¹i ®×nh + HËu cung - B¶n vÏ 29: MÆt b»ng nÒn §¹i ®×nh - B¶n vÏ 30: MÆt b»ng m¸i h¹ §¹i ®×nh - B¶n vÏ 31: MÆt b»ng m¸i th−îng §¹i ®×nh - B¶n vÏ 32: MÆt c¾t 1-1 §¹i ®×nh + HËu cung - B¶n vÏ 33: MÆt c¾t 2-2 §¹i ®×nh - B¶n vÏ 34: MÆt c¾t 3-3 §¹i ®×nh - B¶n vÏ 35: MÆt c¾t A-A §¹i ®×nh - B¶n vÏ 36: MÆt c¾t B-B èng muèng - B¶n vÏ 37: MÆt c¾t C-C èng muèng - B¶n vÏ 38: MÆt c¾t D-D HËu cung - B¶n vÏ 39: Chi tiÕt v× n¸ch trôc 3 §¹i ®×nh - B¶n vÏ 40: Chi tiÕt v× n¸ch trôc 3 §¹i ®×nh - B¶n vÏ 41: Chi tiÕt v× n¸ch trôc 3 §¹i ®×nh - B¶n vÏ 42: Chi tiÕt v× n¸ch trôc 5 §¹i ®×nh - B¶n vÏ 43: Chi tiÕt v× n¸ch trôc 5 §¹i ®×nh - B¶n vÏ 44: Chi tiÕt v¸n giã trôc 5 §¹i ®×nh - B¶n vÏ 45: Chi tiÕt v× nãc trôc H HËu cung 9 - B¶n vÏ 46: MÆt b»ng tæng thÓ Chïa + V¨n chØ H÷u B»ng - B¶n vÏ 47: MÆt b»ng nÒn tæng thÓ chïa H÷u B»ng - B¶n vÏ 48: MÆt b»ng m¸i tæng thÓ chïa H÷u B»ng - B¶n vÏ 49: MÆt ®øng trôc 1-6 Tam quan - B¶n vÏ 50: MÆt ®øng trôc A-D Tam quan - B¶n vÏ 51: MÆt c¾t 1-1 Tam quan - B¶n vÏ 52: MÆt c¾t 2-2 Tam quan - B¶n vÏ 53: MÆt ®øng trôc 1-6 Tam b¶o - B¶n vÏ 54: MÆt ®øng trôc E-L Tam b¶o - B¶n vÏ 55: MÆt ®øng trôc 2-5 Tam b¶o - B¶n vÏ 56: MÆt c¾t 3-3 Tam b¶o - B¶n vÏ 57: MÆt c¾t 4-4 Tam b¶o III. Danh môc b¶n ¶nh: - ¶nh 01: Ch©u thæ B¾c Bé nh×n tõ VÖ tinh (Nguån: Google Earth 2007) - ¶nh 02: HuyÖn Th¹ch ThÊt nh×n tõ VÖ tinh (Nguån: Google Earth 2007) - ¶nh 03: VÞ trÝ x· H÷u B»ng chôp tõ VÖ tinh (Nguån: Google Earth 2007) - ¶nh 04: VÞ trÝ côm di tÝch ®×nh, chïa H÷u B»ng chôp tõ VÖ tinh (Nguån: Google Earth 2007) - ¶nh 05: MÆt tr−íc côm di tÝch ®×nh chïa H÷u B»ng (chôp n¨m 1987); Nguån: Côc Di s¶n V¨n hãa - ¶nh 06: MÆt ®øng ®×nh H÷u B»ng (chôp n¨m 1987); Nguån: Côc Di s¶n V¨n hãa - ¶nh 07: MÆt bªn ®×nh H÷u B»ng (chôp n¨m 1987); Nguån: Côc Di s¶n V¨n hãa - ¶nh 08: MÆt tr−íc Tam quan chïa H÷u B»ng (chôp n¨m1987); Nguån: Côc Di s¶n V¨n hãa 10 - ¶nh 09: MÆt ®øng CÇu n−íc - ¶nh 10: MÆt ®øng B×nh phong - ¶nh 11: MÆt ®øng Nghi m«n nh×n tõ h−íng T©y. - ¶nh 12: MÆt bªn ®×nh nh×n tõ h−íng T©y Nam. - ¶nh 13: MÆt ®øng T¶ vu nh×n tõ h−íng B¾c. - ¶nh 14: MÆt ®øng H÷u vu nh×n tõ h−íng Nam. - ¶nh 15: KÕt cÊu bé v× T¶ vu. - ¶nh 16: KÕt cÊu bé v× nãc T¶ vu. - ¶nh 17: KÕt cÊu bé v× nãc H÷u vu. - ¶nh 18: KÕt cÊu v× nãc gian håi T¶ vu. - ¶nh 19: MÆt ®øng §¹i ®×nh nh×n tõ h−íng T©y, trôc 1’-10’. - ¶nh 20: MÆt bªn §¹i ®×nh, HËu cung, trôc A’- J. - ¶nh 21: MÆt bªn nh×n tõ h−íng §«ng B¾c. - ¶nh 22: MÆt bªn nh×n tõ h−íng §«ng Nam. - ¶nh 23: MÆt bªn HËu cung nh×n tõ h−íng Nam. - ¶nh 24: MÆt bªn èng muèng HËu cung nh×n tõ h−íng Nam. - ¶nh 25: MÆt bªn HËu cung nh×n tõ h−íng B¾c. - ¶nh 26: Chi tiÕt giao m¸i §¹i ®×nh - èng muèng nh×n tõ h−íng §«ng B¾c. - ¶nh 27: Chi tiÕt “L−ìng long triÒu nhËt” trªn bê nãc §¹i ®×nh. - ¶nh 28: Chi tiÕt K×m nãc trªn m¸i §¹i ®×nh. - ¶nh 29: Chi tiÕt ®ao m¸i trªn phÝa tr−íc HËu cung. - ¶nh 30: Chi tiÕt ®Çu ®ao m¸i d−íi bªn ph¶i phÝa sau HËu cung. - ¶nh 31: Chi tiÕt ®Çu ®ao bªn tr¸i m¸i sau §¹i ®×nh. 11 - ¶nh 32: Chi tiÕt con x« m¸i tr−íc bªn tr¸i §¹i ®×nh. - ¶nh 33: Chi tiÕt con x« m¸i tr−íc bªn ph¶i §¹i ®×nh. - ¶nh 34: Chi tiÕt con gièng ®Êt lung trang trÝ trªn ®Çu ®ao m¸i §¹i ®×nh. - ¶nh 35: Chi tiÕt ®Çu ®ao bªn ph¶i phÝa tr−íc §¹i ®×nh. - ¶nh 36: Chi tiÕt l−ìi cµy ®Çu ®ao trªn m¸i tr−íc §¹i ®×nh. - ¶nh 37: Chi tiÕt bÈy hiªn phÝa tr−íc §¹i ®×nh. - ¶nh 38: Chi tiÕt bÈy hiªn phÝa sau §¹i ®×nh. - ¶nh 39: Chi tiÕt kÎ gãc phÝa sau HËu cung. - ¶nh 40: Chi tiÕt bé cöa bøc bµn gian gi÷a phÝa tr−íc §¹i ®×nh. - ¶nh 41: Chi tiÕt hÖ rÇm sµn gç §¹i ®×nh. - ¶nh 42: Chi tiÕt ch©n t¶ng §¹i ®×nh. - ¶nh 43: Kh«ng gian bªn trong §¹i ®×nh nh×n tõ ph¶i sang tr¸i. - ¶nh 44: Kh«ng gian bªn trong §¹i ®×nh nh×n tõ tr¸i sang ph¶i. - ¶nh 45: Néi thÊt gian gi÷a §¹i ®×nh. - ¶nh 46: Kh«ng gian bªn trong §¹i ®×nh nh×n tõ tr¸i sang ph¶i. - ¶nh 47: Chi tiÕt bµn thê HËu thÇn t¹i §¹i ®×nh. - ¶nh 48: Chi tiÕt lan can gian gi÷a §¹i ®×nh. - ¶nh 49: Chi tiÕt v× nãc gian gi÷a §¹i ®×nh (C-D) trôc 3. - ¶nh 50: Chi tiÕt v× nãc gian gi÷a §¹i ®×nh (D-C) trôc 8. - ¶nh 51: Chi tiÕt v× nãc gian bªn §¹i ®×nh (D-C) trôc 9. - ¶nh 52: Chi tiÕt v× nãc gian bªn §¹i ®×nh (C-D) trôc 2. - ¶nh 53: Chi tiÕt v× n¸ch §¹i ®×nh (C-B) trôc 8. - ¶nh 54: Chi tiÕt v× n¸ch §¹i ®×nh (B-C) trôc 5. 12 - ¶nh 55: Chi tiÕt v× n¸ch §¹i ®×nh (C-B) trôc 9. - ¶nh 56: Chi tiÕt v× n¸ch §¹i ®×nh (C-B) trôc 5. - ¶nh 57: Chi tiÕt v× n¸ch §¹i ®×nh (B-C) trôc 2. - ¶nh 58: Chi tiÕt v× n¸ch §¹i ®×nh (B-C) trôc 5. - ¶nh 59: KÕt cÊu gãc bªn tr¸i phÝa tr−íc §¹i ®×nh. - ¶nh 60: KÕt cÊu gãc bªn tr¸i phÝa sau §¹i ®×nh. - ¶nh 61: Chi tiÕt v× n¸ch gian håi bªn tr¸i phÝa tr−íc §¹i ®×nh. - ¶nh 62: Chi tiÕt v× n¸ch gian håi bªn tr¸i phÝa sau §¹i ®×nh. - ¶nh 63: Chi tiÕt v× n¸ch gian håi bªn ph¶i phÝa tr−íc §¹i ®×nh. - ¶nh 64: Chi tiÕt v× n¸ch gian håi bªn ph¶i phÝa sau §¹i ®×nh. - ¶nh 65: Chi tiÕt v× n¸ch §¹i ®×nh (E-D) trôc 9. - ¶nh 66: Chi tiÕt v× n¸ch §¹i ®×nh (D-E) trôc 2. - ¶nh 67: Chi tiÕt ®Çu d− t¹i §¹i ®×nh - trôc C - 8. - ¶nh 68: Chi tiÕt ®Çu d− t¹i §¹i ®×nh - trôc D-5. - ¶nh 69: Chi tiÕt nèi gi÷a §¹i ®×nh víi èng muèng bªn tr¸i. - ¶nh 70: Chi tiÕt ®Çu d− t¹i §¹i ®×nh - trôc C-5. - ¶nh 71: Chi tiÕt nèi gi÷a §¹i ®×nh víi èng muèng bªn tr¸i. - ¶nh 72: Chi tiÕt v¸n dong t¹i bªn tr¸i èng muèng. - ¶nh 73: Chi tiÕt nèi gi÷a §¹i ®×nh víi èng muèng bªn ph¶i. - ¶nh 74: Chi tiÕt v¸n dong t¹i bªn ph¶i èng muèng. - ¶nh 75: Chi tiÕt bøc ch¹m c¸ chÐp t¹i èng muèng. - ¶nh 76: Chi tiÕt nghª chÇu t¹i èng muèng. - ¶nh 77: Chi tiÕt kÎ sèi bªn tr¸i ®ì m¸i §¹i ®×nh vµ èng muèng. 13 - ¶nh 78: Chi tiÕt kÎ sèi bªn ph¶i ®ì m¸i §¹i ®×nh vµ èng muèng. - ¶nh 79: Chi tiÕt phÝa tr−íc èng muèng. - ¶nh 80: Chi tiÕt v× nãc èng muèng (5-6) trôc G. - ¶nh 81: Chi tiÕt v× nãc èng muèng (5-6) trôc G bªn ph¶i. - ¶nh 82: Chi tiÕt v× nãc èng muèng (5-6) trôc G bªn tr¸i. - ¶nh 83: Chi tiÕt v× nãc èng muèng (5-6) trôc H. - ¶nh 84: Chi tiÕt v¸n b−ng bªn ph¶i èng muèng - ¶nh 85: Chi tiÕt v¸n b−ng bªn tr¸i èng muèng - ¶nh 86: Chi tiÕt v× nãc èng muèng (5-6) trôc H. - ¶nh 87: Chi tiÕt v× nãc èng muèng (5-6) trôc H bªn ph¶i. - ¶nh 88: Chi tiÕt v× nãc èng muèng (5-6) trôc H bªn tr¸i. - ¶nh 89: Chi tiÕt v× n¸ch èng muèng (6-7) trôc H. - ¶nh 90: Chi tiÕt v× n¸ch èng muèng (4-5) trôc H. - ¶nh 91: Chi tiÕt b¹o cöa tr−íc HËu cung trôc 6-H. - ¶nh 92: Chi tiÕt v× nãc HËu cung (H-I) trôc 5. - ¶nh 93: Chi tiÕt kÎ v× n¸ch HËu cung (6-7) trôc I. - ¶nh 94: §å thê tù ®−îc cÊt gi÷ trong HËu cung. - ¶nh 95: Chi tiÕt cöa vâng gian gi÷a èng muèng. - ¶nh 96: Cuèn th− niªn ®¹i “B¶o §¹i 7 - 1932” t¹i §¹i ®×nh. - ¶nh 97: Bé ®¹i ®ao thê t¹i gian gi÷a §¹i ®×nh. - ¶nh 98: H−¬ng ¸n gian gi÷a èng muèng. - ¶nh 99: Chi tiÕt ngùa thê t¹i §¹i ®×nh. - ¶nh 100: Chi tiÕt ngùa thê t¹i §¹i ®×nh. 14 - ¶nh 101: Chi tiÕt ®«i H¹c thê t¹i èng muèng. - ¶nh 102: Chi tiÕt hoµnh phi “Mü tôc kh¶ phong” t¹i §¹i ®×nh. - ¶nh 103: Chi tiÕt bµi vÞ thê “Tam vÞ Nam H¶i ®¹i v−¬ng” t¹i HËu cung. - ¶nh 104: Chi tiÕt kiÖu thê t¹i ®×nh, PCNT TK 19. - ¶nh 105: Chi tiÕt kiÖu thê t¹i ®×nh, PCNT TK 18. - ¶nh 106: §å thê tù t¹i ®×nh H÷u B»ng. - ¶nh 107: Mò thê Thµnh hoµng t¹i ®×nh H÷u B»ng. - ¶nh 108: S¾c phong cho Thµnh hoµng - ¶nh 109: S¾c phong cho Thµnh hoµng - ¶nh 110: S¾c phong cho Thµnh hoµng - ¶nh 111: S¾c phong cho Thµnh hoµng - ¶nh 112: B¶n sao thÇn tÝch Thµnh hoµng lµng (niªn ®¹i B¶o §¹i 11-1936). - ¶nh 113: MÆt ®øng nhµ bia nh×n tõ h−íng Nam. - ¶nh 114: C¸c v¨n bia t¹i nhµ bia. - ¶nh 115: MÆt ®øng Tam quan nh×n tõ h−íng T©y. - ¶nh 116: K×m nãc m¸i Tam quan. - ¶nh 117: Kh«ng gian bªn trong Tam quan nh×n tõ ph¶i sang tr¸i. - ¶nh 118: Kh«ng gian bªn trong Tam quan nh×n tõ tr¸i sang ph¶i. - ¶nh 119: KÎ hiªn phÝa tr−íc Tam quan. - ¶nh 120: Dßng niªn ®¹i “B¶o §¹i thÊt niªn...”(1932) t¹i th−îng l−¬ng Tam quan - ¶nh 121: Gi¶i vò bªn ph¶i TiÒn ®−êng - ¶nh 122: Gi¶i vò bªn tr¸i TiÒn ®−êng - ¶nh 123: MÆt ®øng h−íng T©y TiÒn ®−êng 15 - ¶nh 124: MÆt bªn chïa H÷u B»ng nh×n tõ h−íng B¾c - ¶nh 125: MÆt bªn Tam b¶o nh×n tõ h−íng B¾c - ¶nh 126: MÆt bªn Tam b¶o nh×n tõ h−íng §«ng - ¶nh 127: MÆt tr−íc Nhµ tæ nh×n tõ h−íng T©y - ¶nh 128: K×m nãc trªn m¸i TiÒn ®−êng - ¶nh 129: Ch©n t¶ng t¹i Tam quan - ¶nh 130: Ch©n t¶ng t¹i TiÒn ®−êng - ¶nh 131: V× nãc gian gi÷a bªn ph¶i TiÒn ®−êng - ¶nh 132: V× nãc gian gi÷a bªn tr¸i TiÒn ®−êng - ¶nh 133: V× nãc gian bªn bªn ph¶i TiÒn ®−êng - ¶nh 134: V× nãc gian bªn bªn tr¸i TiÒn ®−êng - ¶nh 135: KÎ hiªn phÝa tr−íc TiÒn ®−êng - ¶nh 136: V× n¸ch gian håi bªn ph¶i phÝa tr−íc TiÒn ®−êng - ¶nh 137: Chi tiÕt v× n¸ch gian håi bªn ph¶i phÝa tr−íc TiÒn ®−êng - ¶nh 138: Chi tiÕt v× n¸ch gian håi bªn ph¶i phÝa tr−íc TiÒn ®−êng - ¶nh 139: V× n¸ch gian håi bªn tr¸i phÝa tr−íc TiÒn ®−êng - ¶nh 140: Chi tiÕt v× n¸ch gian håi bªn tr¸i phÝa tr−íc TiÒn ®−êng - ¶nh 141: Chi tiÕt v× n¸ch gian håi bªn tr¸i phÝa tr−íc TiÒn ®−êng - ¶nh 142: MÆt tr−íc Th−îng ®iÖn - ¶nh 143: Chi tiÕt trang trÝ trªn v¸n mª v× n¸ch èng muèng - ¶nh 144: Chi tiÕt trang trÝ trªn v¸n mª v× n¸ch èng muèng - ¶nh 145: Chi tiÕt v× nãc phÝa tr−íc Th−îng ®iÖn - ¶nh 146: Chi tiÕt v× nãc Th−îng ®iÖn 16 - ¶nh 147: Chi tiÕt v× n¸ch bªn ph¶i Th−îng ®iÖn - ¶nh 148: Chi tiÕt v× n¸ch bªn tr¸i Th−îng ®iÖn - ¶nh 149, 150: Dßng niªn ®¹i “ChÝnh Hßa nhÞ niªn Canh Ngä träng xu©n khëi t¹o ®¹i c¸t - B¶o §¹i b¸t niªn Quý DËu xu©n trïng tu” t¹i th−îng l−¬ng gian gi÷a TiÒn ®−êng - ¶nh 151: Bé t−îng Tam thÕ, TuyÕt s¬n, Di lÆc, Quan ©m t¹i Th−îng ®iÖn - ¶nh 152: Ban thê Quan ©m Nam H¶i t¹i gian håi bªn tr¸i Th−îng ®iÖn - ¶nh 153: T−îng Quan ©m Nam H¶i, PCNT thÕ kû 17 - ¶nh 154: T−îng «ng, bµ hËu PhËt, PCNT ®Çu thÕ kû 19 - ¶nh 155: T−îng Quan ©m Tèng tö, PCNT ®Çu thÕ kû 19 - ¶nh 156: T−îng Quan ©m ®øng, PCNT cuèi thÕ kû 18 - ¶nh 157: T−îng Adi®µ ®øng, PCNT thÕ kû 17 - ¶nh 158: T−îng V¨n thï, Phæ hiÒn, PCNT cuèi thÕ kû 18 - ¶nh 159: T−îng ¤ng Hoµng, PCNT ®Çu thÕ kû 19 - ¶nh 160: T−îng Quan ©m Liªn hoa, PCNT ®Çu thÕ kû 19 - ¶nh 161: T−îng Kim ®ång, Ngäc n÷, PCNT ®Çu thÕ kû 19 - ¶nh 162: T−îng Nam Tµo, B¾c §Èu, PCNT ®Çu thÕ kû 19 - ¶nh 163: T−îng §øc Th¸nh HiÒn, PCNT ®Çu thÕ kû 19 - ¶nh 164: T−îng DiÖm nhiªn, §¹i sÜ, PCNT ®Çu thÕ kû 19 - ¶nh 165: T−îng Th¸nh t¨ng, Thæ ®Þa, PCNT ®Çu thÕ kû 19 - ¶nh 166: T−îng §Þa t¹ng, ThÝch ca s¬ sinh, PCNT ®Çu thÕ kû 19 - ¶nh 167: Bé t−îng B¸t bé Kim C−¬ng, PCNT cuèi thÕ kû 18 - ¶nh 168: Bé t−îng B¸t bé Kim C−¬ng, PCNT cuèi thÕ kû 18 - ¶nh 169: T−îng NhÞ vÞ Hé ph¸p, PCNT cuèi thÕ kû 18 17 - ¶nh 170: T−îng NhÞ vÞ Hé ph¸p, PCNT cuèi thÕ kû 19 - ¶nh 171: Bé tranh B¸t bé Kim C−¬ng, PCNT cuèi thÕ kû 19 - ¶nh 172: Tranh NhÞ vÞ Hé ph¸p, PCNT cuèi thÕ kû 19 - ¶nh 173: Chu«ng, niªn ®¹i Minh MÖnh n¨m thø ba (1822). - ¶nh 174: Kh¸nh, niªn ®¹i Minh MÖnh n¨m thø 20 (1839). - ¶nh 175: H−¬ng ¸n, PCNT thÕ kû 18 t¹i TiÒn ®−êng. - ¶nh 176: Bia hËu PhËt, ®Æt t¹i gian ch¸i bªn tr¸i Tam quan. - ¶nh 177: SÊu ®¸ thµnh bËc, PCNT thÕ kû 17. - ¶nh 178: SÊu ®¸ thµnh bËc, PCNT thÕ kû 17. 18 Më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi 1.1. H¬n 80% d©n sè n−íc ta lµ nh÷ng ng−êi n«ng d©n, sinh sèng trong c¸c lµng x· vµ lµng x· kh«ng chØ lµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ b¶n cña ViÖt Nam mµ cßn quyÕt ®Þnh h×nh ¶nh x· héi vµ v¨n ho¸ ViÖt Nam. Thêi Trung ®¹i vµ CËn ®¹i ®· xuÊt hiÖn vµ tån t¹i ë hÇu hÕt c¸c lµng-x· mét s¶n phÈm v¨n ho¸ ®Æc s¾c: ng«i ®×nh lµng, chïa lµng. Cho ®Õn nay, c¸c ®×nh, chïa lµng cña ng−êi ViÖt vÉn chiÕm mét vÞ trÝ kh¸ ®Æc biÖt vµ quan träng trong kho tµng di s¶n v¨n ho¸ ViÖt Nam, lµ s¶n phÈm v¨n ho¸ h÷u thÓ ®Æc tr−ng cña ng−êi ViÖt vµ trong ký øc cña mçi ng−êi d©n ViÖt, h×nh ¶nh "c©y ®a, giÕng n−íc, s©n ®×nh" m·i m·i lµ h×nh ¶nh Quª h−¬ng. Trong c«ng cuéc ®−a ®Êt n−íc tiÕn lªn theo ®Þnh h−íng XHCN, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta chñ tr−¬ng x©y dùng mét nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. T×m hiÓu, nghiªn cøu vÒ ®×nh lµng, chïa lµng lµ mét trong nh÷ng ng¶ ®−êng t×m vÒ Céi nguån, vÒ B¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc. 1.2. Ng«i ®×nh lµng ViÖt cã bÒ dµy lÞch sö l©u ®êi, nh−ng trªn thùc tÕ nh÷ng ng«i ®×nh lµng sím nhÊt hiÖn cßn lµ nh÷ng ®×nh lµng cña thÕ kû 16. Bªn c¹nh ng«i ®×nh lµng ë rÊt nhiÒu lµng ViÖt cæ cßn cã mét c«ng tr×nh t«n gi¸o kh¸c g¾n bã víi d©n th«n lµ ng«i chïa lµng. §×nh, chïa g¾n bã mËt thiÕt víi nhau, chi phèi ®êi sèng v¨n hãa lµng x·. ë nhiÒu lµng x· t¹o thµnh côm di tÝch kh«ng thÓ t¸ch rêi. §èi víi kh¶o cæ häc nãi riªng vµ ®èi víi khoa häc lÞch sö nãi chung, ®×nh lµng, chïa lµng lµ nh÷ng ®èi t−îng nghiªn cøu ®¸ng chó ý. Theo sè liÖu kiÓm kª di tÝch cña B¶o tµng tæng hîp Hµ T©y n¨m 1995, trªn toµn tØnh Hµ T©y cã 2388 di tÝch vµ lµ mét trong nh÷ng tØnh cã sè l−îng di tÝch ®Ëm ®Æc nhÊt toµn quèc. Trong tæng sè 2388 di tÝch c¸c lo¹i ®ã cã 823 ®×nh (chiÕm 1/3 tæng sè di tÝch), 890 chïa, 33 di tÝch c¸ch m¹ng, di tÝch l−u niÖm Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, 18 di tÝch danh lam th¾ng c¶nh, 92 di tÝch lÞch sö 19 vµ 532 c¸c di tÝch ®×nh, chïa, ®Òn, miÕu, qu¸n, nhµ thê… Víi viÖc tËp trung mét mËt ®é di tÝch ®×nh lµng dµy ®Æc, víi nhiÒu ng«i ®×nh næi tiÕng nh−: §×nh lµng Thuþ Phiªu, Chu QuyÕn, Hoµng X¸, §¹i Phïng, trong ®ã cã nh÷ng ng«i ®×nh lµng ®−îc coi lµ cæ nhÊt n−íc: ®×nh lµng Thuþ Phiªu, huyÖn Ba V× [50], tØnh Hµ T©y - xø §oµi tõ l©u ®· xøng ®¸ng víi c©u tæng kÕt cña d©n gian: “cÇu Nam- chïa B¾c - ®×nh §oµi”. Theo c¸c nhµ chuyªn m«n, thÕ kû 17 lµ giai ®o¹n bïng næ cña kiÕn tróc ®iªu kh¾c d©n gian ViÖt, tiªu biÓu nhÊt lµ nghÖ thuËt kiÕn tróc vµ ®iªu kh¾c ®×nh lµng, chïa lµng. RÊt nhiÒu trong ®ã lµ nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc nghÖ thuËt tiªu biÓu, lµm s¸ng danh di s¶n kiÕn tróc cæ truyÒn cña d©n téc ta. Trong sè ®ã, ®×nh, chïa lµng H÷u B»ng (Th¹ch ThÊt - Hµ T©y) næi lªn nh− mét côm di tÝch kiÕn tróc nghÖ thuËt tiªu biÓu, ®Æc s¾c. Côm di tÝch ®×nh, chïa lµng H÷u B»ng cßn gi÷ ®−îc ®Çy ®ñ c¸c h¹ng môc kiÕn tróc cïng víi c¸c thµnh phÇn, cÊu kiÖn kiÕn tróc thÕ kû 17, 18, 19. H¬n thÕ n÷a, côm di tÝch cßn b¶o l−u ®−îc nhiÒu c¸c m¶ng ch¹m kh¾c, trang trÝ, hÖ thèng t−îng ph¸p ®Æc s¾c mang phong c¸ch nghÖ thuËt thÕ kû 17, 18. MÆc dï vËy, víi côm di tÝch ®×nh, chïa lµng H÷u B»ng, trõ méi vµi bµi viÕt, h×nh ¶nh m« t¶ mét c¸ch kh¸i l−îc vÒ kiÕn tróc, nghÖ thuËt ®iªu kh¾c, mét khãa luËn tèt nghiÖp cña sinh viªn §H V¨n Hãa viÕt vÒ ®×nh lµng H÷u B»ng cßn l¹i tíi nay vÉn ch−a cã mét c«ng tr×nh kh¶o cøu ®Çy ®ñ, cô thÓ vµ toµn diÖn vÒ côm di tÝch kiÕn tróc nghÖ thuËt ®éc ®¸o nµy… 1.3. §−îc lµm viÖc vµ c«ng t¸c t¹i ViÖn b¶o tån di tÝch - Bé V¨n hãa, ThÓ thao vµ Du lÞch, tõ l©u t«i ®· cã mong −íc vµ niÒm say mª t×m hiÓu vÒ c¸c di tÝch kiÕn tróc cæ truyÒn trªn ®Êt n−íc ta. ViÖc hiÓu biÕt vÒ di tÝch kiÕn tróc sÏ gióp chóng ta cã c¸i nh×n ®óng ®¾n, cã ®−îc sù tr©n träng víi nh÷ng di s¶n cha «ng ®Ó l¹i, tõ ®ã cã nh÷ng ®Þnh h−íng ®óng ®¾n cho viÖc b¶o tån, g×n gi÷ vµ ph¸t huy gi¸ trÞ cña c¸c di tÝch trong cuéc sèng ®−¬ng ®¹i. 20 Nh÷ng lý do kh¸ch quan vµ chñ quan nh− vËy ®· khiÕn t«i quyÕt t©m chän ®Ò tµi luËn v¨n tèt nghiÖp Cao häc chuyªn ngµnh Kh¶o cæ häc kho¸ 2005 - 2008 lµ: Côm di tÝch ®×nh chïa H÷u B»ng (Hµ T©y) - KiÕn tróc vµ ®iªu kh¾c. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu 2.1. Ph©n tÝch cô thÓ vÒ c¶nh quan, m«i tr−êng lµng H÷u B»ng; vÒ NghÖ thuËt kiÕn tróc vµ ®iªu kh¾c ë ®×nh, chïa lµng H÷u B»ng. 2.2. Nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ l¹i mét sè vÊn ®Ò vÒ kiÕn tróc cæ vµ ®iªu kh¾c - trang trÝ thuéc phong c¸ch nghÖ thuËt thÕ kû 17, 18. 2.3. Suy nghÜ, ®¸nh gi¸ vÒ lo¹i h×nh kiÕn tróc ®×nh, chïa lµng trong dßng ph¸t triÓn chung cña kiÕn tróc ViÖt. 3. §èi t−îng, ph¹m vi nghiªn cøu 3.1. §èi t−îng nghiªn cøu cña LuËn v¨n ®· ®−îc chØ râ trong tªn ®Ò tµi: kiÕn tróc vµ ®iªu kh¾c ë côm di tÝch ®×nh, chïa lµng H÷u B»ng. 3.2. Tuy nhiªn, ph¹m vi nghiªn cøu cña luËn v¨n cßn ®−îc më réng Ýt nhiÒu, lµm c¬ së so s¸nh, ®¸nh gi¸ (®ã lµ nh÷ng ng«i ®×nh, chïa lµng t¹i c¸c ®Þa ph−¬ng kh¸c). - Ngoµi ra, ®Ó cã thªm t− liÖu ®èi s¸nh vÒ c¸c trang trÝ ®iªu kh¾c, chóng t«i sÏ sö dông c¶ c¸c t− liÖu mü thuËt cæ (®iªu kh¾c vµ ®å häa) trªn c¸c chÊt liÖu kh¸c. §ã lµ nh÷ng ®å ¸n trang trÝ trªn ®å gèm, ®å sø, ®å ®¸ vµ g¹ch trang trÝ kiÕn tróc cã ghi niªn ®¹i chÝnh x¸c cña thÕ kû 17, 18. 4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 4.1. LuËn v¨n sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p cña kh¶o cæ häc. Trong kh¶o s¸t - ®iÒn d· thùc ®Þa lµ c¸c thao t¸c lÊy t− liÖu b»ng: ®o vÏ, chôp ¶nh, dËp th¸c b¶n hoa v¨n vµ v¨n bia. Trong nghiªn cøu lµ c¸ch kh¶o t¶, so s¸nh, ph©n tÝch vµ tæng hîp vÒ nghÖ thuËt, kÕt cÊu kiÕn tróc vµ nghÖ thuËt trang trÝ. 4.2. KÕt hîp liªn ngµnh, trong luËn v¨n cßn sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p, thao t¸c cña H¸n N«m häc, nghÖ thuËt häc, kiÕn tróc häc. 21