Tài liệu Cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên thị trường chứng khoán

BỘ TƯ PHÁP VIỆN KHOA HỌC PHÁP LÝ BÁO CÁO PHÚC TRÌNH ĐỀ TÀI KHOA HỌC CẤP BỘ CƠ CHẾ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP VÀ XỬ LÝ VI PHẠM TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN Ban chủ nhiệm Đề tài Chủ nhiệm: TS. Đinh Thị Mai Phương Thư ký: Ths. Trần Thị Quang Hồng Hà Nội, tháng 05/2011 1 DANH SÁCH NHÓM NGHIÊN CỨU CHỦ NHIỆM ĐỀ TS. Đinh Thị Mai Phương – Trưởng Ban NCPL Dân sự TÀI - Kinh tế, Viện Khoa học Pháp lý – Bộ Tư pháp THƯ KÝ ThS. Trần Thị Quang Hồng – Phó trưởng Ban NCPL Dân sự - Kinh tế, Viện Khoa học Pháp lý – Bộ Tư pháp. THÀNH VIÊN 1. PGS. TS. Quách Đức Pháp - Chủ tịch Hiệp hội các nhà NGHIÊN CỨU VÀ đầu tư tài chính (VAFI). CỘNG TÁC VIÊN 2. PGS. TS. Đặng Văn Thanh- Phó Chủ tịch Hiệp hội các nhà đầu tư tài chính (VAFI). 3. NCS. Chu Thị Hoa- Ban NCPL Dân sự- Kinh tế, Viện Khoa học Pháp lý, Bộ Tư pháp. 4. Ths. Tạ Thị Tài, Bộ Tư pháp. 5. Ths. Nguyễn Đức Ngọc- Trường Đai học luật Hà Nội. 6. Nguyễn Thị Thanh Hương - Thanh tra UBCKNN 7. CN. Lê Thị Hoàng Thanh, NCV, Ban NCPL Dân sự Kinh tế, Viện Khoa học Pháp lý – Bộ Tư pháp. 8. CN. Phạm Văn Bằng, Nghiên cứu viên, Ban NCPL Dân sự - Kinh tế, Viện Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp. 9. CN. Trương Hồng Quang, Viện Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp. 10. CN. Nguyễn Mai Trang, Viện Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp. 11. CN. Đỗ Thị Thúy Hằng, Viện Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp. 12. CN. Nguyễn Hữu Thắng, Viện Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp. 2 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Công ty chứng khoán: CTCK Công ty quản lý quỹ: CTQLQ SGDCK: SGDCK Tổ chức phát hành: TCPH UBCKNN: UBCKNN 3 MỤC LỤC --------***-------- CHƯƠNG I MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN KHI TIẾP CẬN CƠ CHẾ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP VÀ XỬ LÝ VI PHẠM TRÊN TTCK 1. Tổng quan về TTCK................................................................................ 17 1.1. Đối tượng của TTCK.................................................................... 17 1.2. Chủ thể tham gia TTCK ............................................................... 19 1.3. Cấu trúc TTCK............................................................................. 20 1.4. Bối cảnh phát triển của TTCK Việt Nam...................................... 23 2. Tranh chấp và vi phạm trên TTCK........................................................ 24 2.1. Nhận diện các tranh chấp và vi phạm trên TTCK ......................... 25 2.2. Tình hình tranh chấp và vi phạm trên TTCK Việt Nam................ 29 3. Cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK .................. 36 3.1. Nhận diện cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK .................................................................................... 36 3.2. Vai trò của cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK và các yếu tố để đánh giá cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK ............................................... 40 3.2.1. Vai trò của cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trong việc đảm bảo một TTCK minh bạch, lành mạnh và vận hành có hiệu quả............................................. 40 3.2.2. Các yếu tố để đánh giá cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK....................................................... 41 4 CHƯƠNG II CƠ CHẾ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP VÀ XỬ LÝ VI PHẠM TRÊN TTCK CỦA MỘT SỐ QUỐC GIA TRÊN THẾ GIỚI 1. Cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK của Trung Quốc ......................................................................................... 44 1.1. Cơ chế xử lý vi phạm trên TTCK Trung Quốc .................................44 1.2. Cơ chế giải quyết tranh chấp trên TTCK Trung Quốc ......................54 2. Cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK của Hoa Kỳ ..................................................................................................57 2.1. Cơ chế xử lý vi phạm trên TTCK Hoa Kỳ ........................................57 2.2. Cơ chế giải quyết tranh chấp trên TTCK Hoa Kỳ............................ 67 3. Cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK của Australia ...............................................................................................70 CHƯƠNG III THỰC TRẠNG CƠ CHẾ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP, XỬ LÝ VI PHẠM TRÊN TTCK VÀ VIỆC VẬN HÀNH CÁC CƠ CHẾ NÀY Ở VIỆT NAM 1. Thực trạng cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK Việt Nam.................................................................................80 1.1. Thực trạng cơ chế giải quyết tranh chấp trên TTCK Việt Nam ......................................................................................80 1.1.1. Thực trạng các quy định pháp luật về giải quyết tranh chấp trên TTCK Việt Nam.....................................................80 1.1.2. Các thiết chế giải quyết tranh chấp trên TTCK và phương thức sử dụng ............................................................86 5 1.1.3. Các điều kiện đảm bảo cơ chế giải quyết tranh chấp trên TTCK Việt Nam ..............................................................................89 1.2. Thực trạng cơ chế xử lý vi phạm trên TTCK Việt Nam.................90 1.2.1. Thực trạng pháp luật về xử lý vi phạm trên TTCK Việt Nam .......................................................................................90 1.2.2. Các thiết chế giám sát và xử lý vi phạm trên TTCK Việt Nam....................................................................................117 1.2.3. Các điều kiện đảm bảo cho việc giám sát, phát hiện và xử lý vi phạm trên TTCK Việt Nam .......................................119 1.3. Các quy định pháp luật khác tác động đến cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK Việt Nam ......................124 2. Thực trạng vận hành cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK Việt Nam ....................................................................127 2.1. Thực trạng vận hành cơ chế giải quyết tranh chấp trên TTCK Việt Nam.....................................................................................127 2.2. Thực trạng vận hành cơ chế xử lý vi phạm trên TTCK Việt Nam.....................................................................................130 CHƯƠNG IV HOÀN THIỆN CƠ CHẾ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP VÀ XỬ LÝ VI PHẠM TRÊN TTCK VIỆT NAM 1. Yêu cầu hoàn thiện cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK Việt Nam hiện nay..............................................................136 1.1. Yêu cầu hoàn thiện pháp luật về điều tiết thị trường - điều kiện tiên quyết để hoàn thiện cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi 6 phạm trên TTCK.................................................................................137 1.2. Yêu cầu hoàn thiện đối với cơ chế giải quyết tranh chấp trên TTCK...........................................................................................137 1.3. Yêu cầu hoàn thiện đối với cơ chế xử lý vi phạm trên TTCK ..............139 2. Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên TTCK Việt Nam hiện nay ......................................................140 2.1. Hoàn thiện pháp luật điều tiết TTCK...................................................140 2.2. Hoàn thiện pháp luật về dân sự tạo cơ sở cho việc giải quyết tranh chấp trên TTCK..................................................................143 2.3. Hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực của các thiết chế và các điều kiện bảo đảm nhằm phát huy vai trò của cơ chế xử lý vi phạm trên TTCK ..............................................................................143 2.4. Đa dạng hóa cơ chế giải quyết tranh chấp trên TTCK, nâng cao năng lực của các thiết chế giải quyết tranh chấp trên TTCK nhằm xây dựng một cơ chế giải quyết tranh chấp đa dạng, hữu hiệu và dễ tiếp cận............................................................................................146 7 MỞ ĐẦU I. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI: Thị trường chứng khoán ở Việt Nam trong những năm qua đã có những bước phát triển vượt bậc và thực sự trở thành một thị trường quan trọng trong hệ thống các thị trường cơ bản của nền kinh tế, có tác động to lớn không chỉ đến đời sống kinh tế mà cả đời sống xã hội. Vai trò của TTCK đối với nền kinh tế có thể được thể hiện qua các thông số1 sau đây: Các chỉ tiêu 31/12/2008 30/11/2009 225.934 669.000 18% 55% 338 385 102 105 43 47 1.090 1.016 550.000 730.000 9-10 15.8 thị trường Giá 1. trị vốn hóa thị trường (tỷ đồng) Mức độ vốn 2. hóa/GDP năm 2008(%) Số lượng cổ 3. phiếu niêm yết Số lượng công 4. ty chứng khoán Số lượng công 5. ty quản lý quỹ Số lượng công 6. ty đại chúng đã đăng ký 7 Số tài khoản mở tại CTCK 8. Hệ số P/E 1 Giải pháp nào cho sự phát triển bền vững TTCK Việt Nam- PGS. TS. Nguyễn Thị Mùi, Trường Đào tạo và PTNNL Viettinbank 8 Tính đến năm 2010, tổng giá trị vốn hóa thị trường chiếm gần 40% GDP, có hơn 600 công ty niêm yết và khoảng 300.000 tài khoản nhà đầu tư2. Tuy nhiên, theo đánh giá chung thì thị trường chứng khoán ở Việt Nam vẫn đang được đánh giá là vẫn ở thời kỳ sơ khai và so với dân số cũng như tiềm năng của thị trường thì khả năng mở rộng của thị trường còn rất lớn. Vì vậy, hoàn thiện các thể chế cho sự phát triển lành mạnh của thị trường này là yêu cầu tất yếu để đảm bảo những tác động tích cực của thị trường lên đời sống kinh tế và xã hội. Luật Chứng khoán đã được Quốc hội ban hành ngày tháng 29 tháng 6 năm 2006 và có hiệu lực từ ngày 01/01/2007, Chính phủ cũng đã ban hành các Nghị định hướng dẫn Luật này, trong đó có Nghị định 36/2007/NĐ-CP về xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực chứng khoán, Nghị định 85/2010/NĐ-CP về xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực chứng khoán. Kể từ thời điểm ban hành, các văn bản này đã có tác động tích cực trong việc thiết lập một thị trường chứng khoán Việt Nam tương đối ổn định. Song, cũng phải thấy rằng mặc dù trong các quy định hiện hành, rất nhiều các quy định về giám sát thị trường đã được đặt ra, song chưa có một cơ chế đủ mạnh để đảm bảo thực thi các quy định này trên thực tế. Cơ quan duy nhất có thẩm quyền xử lý các vi phạm hành chính hiện nay là Thanh tra Uỷ ban chứng khoán Nhà nước đã xử lý khá nhiều vi phạm, nhưng thường tập trung vào vi phạm của các công ty đại chúng và với những vi phạm dễ bị phát hiện như không công bố thông tin, làm sai lệch hồ sơ niêm yết, hồ sơ phát hành và ngay cả khi đã có rất nhiều trường hợp bị xử phạt, các vi phạm dạng này vẫn diễn ra phổ biến, thể hiện tính răn đe của các biện pháp xử lý chưa cao. Bên cạnh đó, nhiều hành vi vi phạm được coi là tiềm ẩn rất lớn trong những thị trường mới nổi như giao dịch nội gián, lũng đoạn thị trường… gần như không được phát hiện, xử lý. Điều này không chỉ cho thấy những bất ổn trong các quy định về xử lý vi phạm mà còn cho thấy cơ chế thực thi giám sát chưa có hiệu quả cao. Các tranh chấp trên thị trường chứng khoán được giải quyết tại 2 Thông tin trên Đài truyền hình Hà Nội- Chương trình Thương hiệu chứng khoán uy tín, ngày 11 tháng 10 năm 2010. 9 các cơ quan giải quyết tranh chấp chính thống là tòa án, trọng tài cũng rất ít và thống kê cho thấy cho đến nay mới chỉ có một vài vụ tranh chấp về chứng khoán được giải quyết tại toà án. Điều này, trên thực tế không thể hiện các tranh chấp về chứng khoán là hiếm gặp (phần lớn các chuyên gia cho rằng tranh chấp trên thị trường xảy ra tương đối nhiều nhưng chủ yếu được các bên tự giải quyết hoặc chấp nhận chịu thiệt), song lại cho thấy các cơ chế giải quyết chính thức hiện nay (chủ yếu là con đường toà án) chưa thực sự đáp ứng được mong muốn của các chủ thể tham gia thị trường, đặc biệt là các nhà đầu tư. Trong bối cảnh thị trường còn sơ khai và đang có những tốc độ phát triển nhanh chóng, việc định hình một cơ chế phù hợp để giải quyết những vấn đề vốn được coi là mặt trái nhưng lại là tất yếu của quá trình tồn tại của thị trường chứng khoán sẽ là một nhân tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển lành mạnh và vững chắc của thị trường. Thực tế và lý luận đều cho thấy chứng khoán là một lĩnh vực có những đặc thù riêng và do vậy, những vi phạm cũng như tranh chấp trong lĩnh vực này đòi hỏi phải có một cơ chế phù hợp để giám sát, phát hiện, xử lý và giải quyết kịp thời, tránh những tác động xấu ảnh hưởng tới thị trường và bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể tham gia thị trường. Vấn đề pháp lý liên quan đến chứng khoán cũng như giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán ở các nước có nền kinh tế thị trường phát triển được coi là những vấn đề tương đối kinh điển. Tuy nhiên, trong phạm vi nguồn thông tin mà nhóm chuẩn bị đề cương tiếp cận được thì có thể thấy vấn đề giải quyết tranh chấp cũng như xử lý vi phạm về chứng khoán cũng vẫn là vấn đề được nhiều học giả cũng như những tổ chức nghiên cứu quan tâm. Có thể kể đến các bài viết về cơ chế hoà giải, trọng tài trong giải quyết tranh chấp về chứng khoán như: “Trọng tài trong lĩnh vực chứng khoán là gì”3 do hãng Luật Forman thực hiện; “Đã đến lúc cần hoàn thiện cơ 3 Xem What is arbitration trên trang web http://www.bryanforman.com/lawyer-attorney1054163.html; 10 chế trọng tài” của Karen Donovan, “Trọng tài chứng khoán- một câu chuyện thành công: tương lai sẽ là gì?” của Deborah Masucci; bài viết “Tranh chấp về chứng khoán” trong loạt bài “Inside the mind” v.v. Một số sách gần đây cũng đã được xuất bản, chủ yếu phân tích về loại vi phạm điển hình là giao dịch nội gián, ví dụ cuốn “Insider trading” của William K. S. Wang và Marc I. Steinberg. Ngoài các tài liệu trên, các trang web của nhiều SGDCK và uỷ ban chứng khoán trên thế giới đều đề cập đến vấn đề giám sát thị trường và xử lý vi phạm, giải quyết khiếu nại. Những nghiên cứu này cho thấy đến nay, lý luận về một cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm phù hợp và có hiệu quả trong lĩnh vực đặc thù và khá phức tạp là chứng khoán vẫn còn đang là vấn đề được thảo luận. Ở Việt Nam, cùng sự phát triển hết sức sôi động của thị trường chứng khoán thời gian qua, các thông tin về chứng khoán và thị trường chứng khoán cũng đã chiếm một thời lượng và trang viết không nhỏ trên các phương tiện thông tin đại chúng ở Việt Nam. Trong số đó, có rất nhiều những thông tin và bài viết đề cập đến các tranh chấp và vi phạm trên thị trường4. Các bài viết này đã phần nào phản ánh được bức tranh đa dạng về các vi phạm và tranh chấp trong lĩnh vực chứng khoán ở Việt Nam. Tuy nhiên, những bài viết này chủ yếu mang tính thông tin, thiếu tính lý luận và những đề xuất phù hợp mang tính chuyên môn cao. UBCKNN, với tư cách là cơ quan quản lý nhà nước chuyên ngành về chứng khoán cũng đã tiến hành nhiều nghiên cứu khoa học về chứng khoán nói chung và về việc giám sát, xử lý vi phạm trên thị trường chứng khoán nói riêng. Trong số những nghiên cứu này có thể kể đến Đề tài “Nhận diện vi phạm và hoàn thiện pháp luật xử lý vi phạm trên thị trường chứng khoán”; “Giải pháp hoàn thiện hoạt động thanh tra, giám sát công ty chứng khoán” thực hiện năm 2003; Năm 2004 có Đề tài “Hợp tác quốc tế trong phòng tránh, phát hiện và xử lý các giao dịch bất hợp pháp trên 4 Có thể lấy các ví dụ như “Cảnh giác với cổ phiếu rởm” trên báo Người lao động; Vụ kiện tranh chấp cổ phiếu đầu tiên ở Đắc Lắc trên báo Công an nhân dân ngày 26/2/2008; Tranh chấp 19.300 cổ phiếu của Công ty Cổ phần Âu Lạc trên Diễn đàn Doanh nghiệp ngày 8/10/2007, Tranh chấp về chuyển nhượng cổ phần, cổ phiếu trong công ty cổ phần trên Diễn đàn Doanh nghiệp ngày 11 thị trường chứng khoán trong bối cảnh hội nhập”; “Giải pháp hoàn thiện hoạt động thanh tra, giám sát các tổ chức niêm yết trên TTCKVN”; năm 2005 có đề tài “Một số giải pháp ngăn ngừa hoạt động giao dịch nội gián trên thị trường chứng khóan Việt Nam”; “Luật hình sự và việc xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khóan”; Năm 2007 có đề tài “Giải pháp tăng cường hoạt động thanh tra đối với hành vi giao dịch nội bộ, thao túng thị trường”. Các nghiên cứu này, nhìn chung mới tập trung vào vấn đề vi phạm và xử lý vi phạm, trong khi lại thiếu vắng những nghiên cứu về tranh chấp và giải quyết tranh chấp trong lĩnh vực chứng khoán. Vấn đề vi phạm được nghiên cứu trong nhiều đề tài, song chủ yếu đi vào từng dạng vi phạm cụ thể như giao dịch nội gián, thao túng thị trường hay đi vào các biện pháp giám sát và xử lý cụ thể như thanh tra, xử lý hình sự hay hợp tác quốc tế. Chính vì vậy, vấn đề cơ chế xử lý vi phạm chưa được đặt ra một cách toàn diện và có sự liên kết về cơ chế xử lý giữa tất cả các tổ chức có vai trò giám sát thị trường, các biện pháp xử lý vi phạm được phân tích trên cơ sở các cơ chế chung mà chưa nghiên cứu các cơ chế đặc thù. Việc nghiên cứu cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán ở Việt Nam một cách toàn diện về mặt lý luận và gắn với thực tiễn hiện nay của thị trường chứng khoán Việt Nam sẽ góp phần củng cố các cơ sở khoa học toàn diện và đầy đủ hơn, phục vụ cho việc hoàn thiện cơ chế tranh chấp và xử lý vi phạm hiện nay, góp phần đảm bảo sự phát triển ổn định và lành mạnh của thị trường. Với mục tiêu đề cập một cách toàn diện các vấn đề về tranh chấp, vi phạm cũng như giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trên thị trường chứng khoán, Đề tài đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu như sau: - Phân tích các đặc thù của các tranh chấp và vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán và tác động của những đặc thù này đối với hoạt động giám sát, phát hiện và xử lý các vi phạm và đối với cơ chế giải quyết các tranh chấp phát sinh. 12 - Đánh giá vai trò của các chủ thể tham gia thị trường và yêu cầu liên hệ giữa các chủ thể này (nhà đầu tư, tổ chức phát hành, tổ chức niêm yết, trung tâm lưu ký, trung tâm giao dịch, ngân hàng giám sát, ngân hàng chỉ định thanh toán, công ty chứng khoán, công ty quản lý quỹ, Uỷ ban Chứng khoán Nhà nước, Hiệp hội chứng khoán) trong việc giám sát, phát hiện vi phạm và trong việc giải quyết các tranh chấp về chứng khoán. - Phân tích, đối chiếu thực trạng tồn tại và vận hành của các cơ chế giải quyết tranh chấp và cơ chế xử lý vi phạm hiện hành và so với các yêu cầu đặc thù trong lĩnh vực chứng khoán; - Nghiên cứu các kinh nghiệm quốc tế về việc xây dựng cơ chế giám sát, phát hiện, xử lý vi phạm trên thị trường chứng khoán và các cơ chế giải quyết tranh chấp và những bài học có thể áp dụng ở Việt Nam; - Nghiên cứu, đề xuất các cơ chế phù hợp để hoàn thiện hệ thống pháp luật hiện hành về giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán. II. PHẠM VI NGHIÊN CỨU Theo Đại từ điển tiếng Việt, Nhà xuất bản Văn hoá thông tin năm 1999 thì “Cơ chế” là cách thức theo đó một quá trình thực hiện hoặc cách thức sắp xếp, tổ chức để làm đường hướng, cơ sở theo đó mà thực hiện (trang 464). Từ điển Từ và ngữ Hán Việt – Nhà xuất bản Từ điển Bách Khoa năm 2002, trang C149 định nghĩa "Cơ chế là cách thức sắp xếp theo một trật tự nhất định". Theo Từ điển Tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học do Giáo sư Hoàng Phê chủ biên, Nhà xuất bản Đà Nẵng năm 2004 thì “Cơ chế là cách thức theo đó một quá trình thực hiện”. Trong lĩnh vực pháp luật, cách thức vận động của tất cả các quá trình sẽ được định hình bởi một khuôn khổ đã định từ trước: đó chính là các quy định pháp luật, dưới sự dẫn dắt của các chủ thể là những người thực thi, đồng thời chịu sự tác động bởi các điều kiện nhất định như nguồn lực, phương tiện hay 13 còn gọi là các điều kiện đảm bảo. Tất cả các yếu tố này sẽ quyết định cách thức, hay là cơ chế pháp lý của một quá trình. Với ý nghĩa đó, trong phạm vi nghiên cứu của đề tài này, cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán được hiểu là hệ thống các thể chế (quy định pháp luật), các thiết chế (chủ thể) thực thi và điều kiện đảm bảo để giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán. Với ý nghĩa là tất cả những gì liên quan đến việc tạo ra và lưu thông chứng khoán trên thị trường, chứng khoán là lĩnh vực có phạm vi tương đối rộng, từ quá trình hình thành, quản trị các doanh nghiệp với tư cách là những tổ chức phát hành, cung cấp hàng hóa cho thị trường đến các hoạt động phát hành, các quá trình chuyển giao chứng khóan từ giao dịch trên thị trường phi tập trung thành chứng khoán giao dịch trên thị trường tập trung, các giao dịch trao đổi, mua bán chứng khoán trên thị trường thứ cấp và sơ cấp. Tuy nhiên, do khuôn khổ nguồn lực của Đề tài, trong Báo cáo này, việc nghiên cứu sẽ tập trung vào các vi phạm và tranh chấp phát sinh trong quá trình thực hiện các giao dịch chứng khoán trên thị trường sơ cấp và thứ cấp, không đề cập tới các dạng vi phạm, tranh chấp phát sinh ở các giai đoạn trước giao dịch (chẳng hạn như quá trình cổ phần hóa, niêm yết v.v.) hay trong hoạt động quản trị doanh nghiệp. Báo cáo này cũng không đi vào phân tích các yêu cầu về giám sát và xử lý vi phạm nhằm đảm bảo an toàn hệ thống tài chính nói chung mà chỉ nghiên cứu về một thành tố của hệ thống tài chính là thị trường chứng khoán. 14 III. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU: Căn cứ vào phạm vi nghiên cứu đã được xác định như trên, nội dung nghiên cứu của đề tài dự kiến gồm các phần sau: Phần thứ nhất: Nhận diện các dạng tranh chấp và vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán và các yêu cầu đặt ra đối với việc phát hiện, xử lý vi phạm cũng như giải quyết tranh chấp về chứng khoán 1. Phân tích về các dạng tranh chấp có thể phát sinh từ các mối quan hệ trên thị trường chứng khoán (mối quan hệ giữa nhà đầu tư với tổ chức phát hành, với các nhà môi giới, các tổ chức dịch vụ đầu tư, các định chế trung gian thanh toán, các tổ chức giám sát thị trường, trung tâm giao dịch chứng khoán, cơ quan quản lý v.v.); đặc thù của các tranh chấp này cũng như các yêu cầu về giải quyết tranh chấp phát sinh trong lĩnh vực chứng khoán; vai trò của từng chủ thế trong giải quyết các tranh chấp phát sinh. 2. Phân tích về các hành vi vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán và yêu cầu đối với viêc giám sát, phát hiện, xử lý các vi phạm về chứng khoán (các dạng hành vi vi phạm, vai trò của các chủ thể khác nhau trong việc giám sát, phát hiện, xử lý vi phạm v.v.). Phần thứ hai: Cơ chế giải quyết tranh chấp, xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán và thực trạng ở Việt Nam 1. Các vấn đề lý luận cơ bản về cơ chế giải quyết tranh chấp, xử lý vi phạm và các bộ phận cấu thành của cơ chế giải quyết tranh chấp, xử lý vi phạm. 2. Đánh giá thực trạng vi phạm và tranh chấp trong lĩnh vực chứng khoán hiện nay ở Việt Nam. 3. Đánh giá thực trạng cơ chế giải quyết tranh chấp, xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán ở Việt Nam, vai trò của cơ chế này trong việc đảm bảo sự phát triển lành mạnh và bình ổn của thị trường (bao gồm thực trạng giám sát, phát hiện và xử lý vi phạm; thực trạng giải quyết tranh chấp; các quy định pháp luật hiện hành về vấn đề này, vai trò của các chủ thể và các điều kiện đảm bảo sự vận hành của cơ chế) 15 4. Yêu cầu hoàn thiện cơ chế giải quyết tranh chấp, xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán ở Việt Nam. Phần thứ ba: Nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế về giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán. Phần này sẽ phân tích về cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán ở một số quốc gia nhằm tìm kiếm những cách tiếp cận chung hoặc những mô hình thành công trong thiết lập cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm về chứng khoán. Các quốc gia được lựa chọn để nghiên cứu bao gồm các quốc gia có nền kinh tế thị trường phát triển và có thị trường chứng khoán có ảnh hưởng lớn trên thế giới là Hoa Kỳ, Nhật Bản, quốc gia Thái Bình Dương có ảnh hưởng đến Việt Nam hiện nay là Ôx-trây-li-a, quốc gia có điều kiện chuyển đổi như Việt Nam là Trung Quốc và một quốc gia trong khu vực Đông Nam Á là Singapore. Phần thứ tư: Hệ thống giải pháp, kiến nghị hoàn thiện cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán ở Việt Nam. Trên cơ sở các phân tích, nhận định đã được rút ra từ các phần nghiên cứu trước, phần này sẽ đưa ra các giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trong lĩnh vực chứng khoán ở Việt Nam. 16 CHƯƠNG I MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN KHI TIẾP CẬN CƠ CHẾ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP VÀ XỬ LÝ VI PHẠM TRÊN TTCK 1. Tổng quan về TTCK TTCK ra đời trong xã hội hiện đại và đã được coi là một phần không thể thiếu, một trong những loại thị trường căn bản của nền kinh tế thị trường. Đây là thị trường tương đối phức tạp với những đặc thù về đối tượng, chủ thể tham gia thị trường và cấu trúc của thị trường. Những điểm đặc thù này sẽ có tác động lớn đến đến những yếu tố cần có của một cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm hiệu quả trên thị trường. 1.1. Đối tượng của TTCK TTCK là một thị trường đặc biệt vì nó lưu hành một loại hàng hoá đặc biệt: các chứng khoán. Ở TTCK, người ta không thể dùng tay hoặc mắt để kiểm tra trên tờ chứng khoán xem nó tốt hay xấu, tức là nó sẽ mang lại cho họ lợi nhuận hay làm cho số tiền của họ bị giảm giá trị. Phần đông công chúng không thể thành thạo trong việc phân tích mức độ rủi ro của mỗi loại chứng khoán để quyết định xem mua loại nào. Vì lợi ích thu được từ các chứng khoán này nhiều khi còn phụ thuộc vào kết quả hoạt động của doanh nghiệp trong tương lai. Do vậy, không phải ai cũng xét đoán được chính xác khả năng và mức độ rủi ro của nó. Mặt khác, bản thân chứng chỉ chứng khoán không hề có công năng, nó chỉ là một chứng thư mà nhìn vào nó người mua không có được một thông tin gì ngoài việc đảm bảo cho họ có một khoản lợi ích nằm ở đâu đó. Chính vì vậy, người ta có thể lợi dụng sự thiếu thông tin của họ để tống cho họ những thứ “hàng” ế ẩm sau khi đã dùng những lời lẽ văn hoa để làm cho họ tin rằng đó là hàng tốt. Đó là những lý do để khẳng định chứng khoán là một loại hàng hoá đặc biệt và TTCK là một thị trường đặc biệt. Xem xét hoạt động của thị trường này càng khẳng định thêm điều đó. 17 Người bán trên thị trường này là người có dư thừa tiền đem tiền nhượng đi nhưng không phải với tư cách là tiền mà nhượng đi với tư cách là vốn, nghĩa là một việc nhượng vốn đi với tư cách là hàng hoá nhằm thu được khoản tiền lãi nhất định. Còn đối với người mua, cái mà họ cần cũng chính là vốn để phát triển và mở rộng kinh doanh. Thông thường, trong khi bán, cái mà người bán thực tế nhượng đi là giá trị sử dụng của hàng hoá. Trong TTCK, cái mà người bán nhượng đi cũng chính là quyền sử dụng khoản tiền đó với tư cách sử dụng vốn và nhờ vào việc sử dụng số vốn đó, người mua thu được số lợi nhuận lớn hơn số lợi tức phải trả cho người bán. Như vậy, có thể nói rằng, thực chất đối tượng mua bán trên TTCK là mua bán quyền sử dụng vốn. Giá cả của hàng hoá đặc biệt đó trên TTCK chính là số lợi tức mà người phát hành trả cho người mua. Tuỳ theo hình thức cụ thể mà giá cả của hàng hoá đó được thể hiện dưới hình thức lợi tức trái phiếu hoặc lợi tức cổ phần (cổ tức). Như vậy, giá cả của hàng hoá này có thể được xác định trước như trái phiếu chính phủ, trái phiếu công ty, có thể chưa được xác định như: cổ phiếu. Xem xét hình thức mua bán trên TTCK cho thấy người mua quyền sử dụng vốn lại là người phát hành, người bán chứng khoán, còn người bán quyền sử dụng vốn lại đóng vai trò là người mua chứng khoán. Ở đây, đối với người mua quyền sử dụng vốn thì chứng khoán là một khế ước mà người mua vốn cam kết trả một chuỗi lợi tức trong tương lai cho người có vốn đã nhượng đi. Chứng khoán được biểu hiện ra bên ngoài như một laọi sản phẩm đặc biệt của người cần vốn bán ra thị trường. Người ta coi đó là “sản phẩm tài chính”. Còn đối với người bán quyền sử dụng vốn thay vì số vốn đã nhượng đi, người ta nhận được chứng khoán và chứng khoán đó đã đưa lại cho họ quyền được hưởng những khoản thu nhập nhất định dưới hình thức lợi tức. Vì thế, người nhượng quyền sử dụng vốn là người mua chứng khoán, cũng có thể nói họ là người mua quyền hưởng những khoản thu nhập nhất định. Đối với họ, chứng khoán được coi như một loại tài sản và được gọi là sản phẩm tài chính. 18 1.2. Chủ thể tham gia TTCK Như đã đề cập ở trên, TTCK là một thị trường đặc biệt, ở đó lưu hành một loại hàng hoá đặc biệt – chứng khoán. Để đảm bảo cho sự vận hành của thị trường này, người ta phải tổ chức cho nó một hệ thống hoạt động đặc biệt. Với sự tham gia của không chỉ người mua và người bán mà nhìn một cách tổng hợp, TTCK bao gồm các chủ thể sau: a) Người phát hành: là những người muốn huy động vốn trên thị trường bằng cách phát hành và bán các chứng khoán. Bao gồm: Chính phủ, các công ty và chính quyền các địa phương. b) Người đầu tư: là những người có vốn và muốn đầu tư bằng cách mua các loại chứng khoán trên TTCK. Nhóm chủ thể này rất đa dạng và chiếm số lượng đông nhất thị trường. Đó có thể là các cá nhân, hộ gia đình, các tổ chức tài chính phi ngân hàng, quỹ hưu trí, quỹ bảo hiểm, thậm chí cả các công ty, các ngân hàng thương mại… Căn cứ vào quy mô, mức độ tham gia thị trường và năng lực tham gia thị trường, nhóm này thường được chia thành nhà đầu tư thông thường và các tổ chức đầu tư chuyên nghiệp. c) Các nhà môi giới và các tổ chức cung cấp dịch vụ chứng khoán khác Đây là những tổ chức có chức năng cung cấp dịch vụ trên TTCK, được coi là những nhà trung gian thị trường, trong đó có hai nhà cung cấp dịch vụ chính là các CTCK và CTQLQ. d) Người tổ chức thị trường Với mục đích tạo ra một địa điểm giao dịch ổn định và có được các phương tiện điều hành có hiệu quả, các CTCK (tổ chức của những người kinh doanh chứng khoán) thoả thuận với nhau để thành lập một công ty với chức năng là phục vụ cho các hoạt động giao dịch chứng khoán. Nhiệm vụ của công ty này là tìm địa điểm để đặt nơi giao dịch, mua sắm trang thiết bị phục vụ giao dịch và tổ chức các giao dịch. Tên của các công ty này thường được gọi là SGDCK. 19 đ) Người điều tiết quản lý thị trường Đây là người ban hành các luật lệ cho hoạt động của thị trường, tổ chức công tác giám sát, theo dõi mọi hoạt động của thị trường. Người hoạt động với tư cách người điều hoà này chính là nhà nước – trong đó có những cơ quan chuyên môn được nhà nước thành lập để thực hiện nhiệm vụ này. Chức năng của nhà nước trên TTCK được thể hiện trên hai mặt: một mặt, đặt ra luật lệ, tức là xác định xây dựng quy tắc cho trò chơi, mặt khác tổ chức kiểm tra giám sát các hoạt động trên thị trường kịp thời xử lý mọi hành vi vi phạm. 1.3. Cấu trúc TTCK Dựa trên những tiêu chí khác nhau, người ta có những cách nhìn nhận cấu trúc TTCK khác nhau5: i) Xét theo sự lưu thông của chứng khoán trên thị trường: TTCK có hai loại: thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp. - Thị trường sơ cấp hay còn gọi là thị trường cấp 1: là thị trường mà ở đó các công ty và nhà nước phát hành các loại chứng khoán nhằm thu hút các nguồn vốn tiết kiệm đầu tư – nên còn gọi là thị trường phát hành. Đó là TTCK lần đầu được phát hành ra nhằm tạo lập một doanh nghiệp cổ phần, doanh nghiệp huy động thêm vốn, chính phủ, chính quyền địa phương phát hành chứng khoán mới. Thị trường sơ cấp thiết lập đựơc mối quan hệ trực tiếp giữa người có khả năng cung ứng vốn và những người có nhu cầu về vốn. Thị trường này là một công cụ cấp vốn hợp lý và có hiệu quả nhất làm tăng thêm vốn đầu tư phát triển kinh tế từ các nguồn tiết kiệm trong lưu thông mà không đòi hỏi phải phát hành thêm tiền vào lưu thông trong cơ chế kinh tế thị trường. - Thị trường thứ cấp còn gọi là thị trường cấp 2 là thị trường mua đi, bán lại các chứng khoán đã được phát hành qua thị trường sơ cấp. Ở thị trường này, quyền sở hữu chứng khoán luôn được chuyển từ người đầu tư này 5 Nguồn: Điều kiện pháp lý cho sự hình thành TTCK ở Việt Nam - Tạ Thị Tài - Luận văn tốt nghiệp, 1996 20