Tài liệu Cơ chế cạnh tranh giữa các doanh nghiệp xuất khẩu cá tra việt nam nhìn từ lý thuyết trò chơi

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH CHƯƠNG TRÌNH GIẢNG DẠY KINH TẾ FULBRIGHT ------------- HUỲNH THỊ HỒNG HẠNH CƠ CHẾ CẠNH TRANH GIỮA CÁC DOANH NGHIỆP XUẤT KHẨU CÁ TRA VIỆT NAM NHÌN TỪ LÝ THUYẾT TRÒ CHƠI LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG TP. Hồ Chí Minh – Năm 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH CHƯƠNG TRÌNH GIẢNG DẠY KINH TẾ FULBRIGHT ------------- HUỲNH THỊ HỒNG HẠNH CƠ CHẾ CẠNH TRANH GIỮA CÁC DOANH NGHIỆP XUẤT KHẨU CÁ TRA VIỆT NAM NHÌN TỪ LÝ THUYẾT TRÒ CHƠI LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG Chuyên ngành: Chính sách công Mã số: 60340402 Hướng dẫn khoa học: TS. VŨ THÀNH TỰ ANH TP. Hồ Chí Minh – Năm 2017 ii LỜI CẢM ƠN Đầu tiên, tôi muốn gửi lời cảm ơn chân thành tới TS. Vũ Thành Tự Anh vì đã ủng hộ tôi ngay từ những ngày đầu manh nha ý tưởng về đề tài này. Cám ơn thầy đã truyền nhiệt huyết nghiên cứu, định hướng đường đi và cách thức làm việc để tôi tìm ra được kết quả nghiên cứu cuối cùng. Tôi tìm được từ quá trình làm luận văn không chỉ là câu trả lời cho câu hỏi nghiên cứu mà hơn tất cả là phương pháp làm việc, phương pháp tư duy và niềm vui khi được áp dụng những kiến thức đã học vào thực tế. Trân trọng cám ơn thầy. Cảm ơn Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright, quý thầy cô và các cô chú nhân viên trong trường đã hết lòng giúp đỡ và tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình thực hiện luận văn cũng như trong thời gian hai năm học tập và nghiên cứu tại trường. Xin gửi lời cảm ơn tới các anh chị đồng nghiệp, các chuyên gia và chủ doanh nghiệp đã nhận lời giúp đỡ và góp ý chân thành cho tôi trong quá trình thu thập thông tin để thực hiện luận văn này. Cuối cùng là cảm ơn tập thể lớp MPP8 đã luôn đồng hành cùng tôi vượt qua mọi khó khăn trong 2 năm vừa qua. Huỳnh Thị Hồng Hạnh i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu của cá nhân do tôi thực hiện. Các số liệu và trích dẫn được sử dụng trong luận văn đều được dẫn nguồn và chính xác nhất trong phạm vi hiểu biết của tôi. Kết quả thực hiện của luận văn là trung thực và chưa từng được công bố dưới bất kỳ hình thức nào. Luận văn này không nhất thiết thể hiện quan điểm của Chương trình giảng dạy kinh tế Fulbright hoặc Trường Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh. Tác giả luận văn Huỳnh Thị Hồng Hạnh iii TÓM TẮT Khác với các loại nông sản xuất khẩu chủ lực khác của Việt Nam như gạo, cà phê, hồ tiêu, ... cá tra xuất khẩu của Việt Nam hiện chiếm đến hơn 90% thị phần xuất khẩu cá tra của thế giới. Nói cách khác, hầu như không có đối thủ cạnh tranh nào trên thế giới có thể so sánh với Việt Nam về năng lực sản xuất cá tra phi lê và quy mô thị phần xuất khẩu. Tuy nhiên, từ năm 2012 trở lại đây, ngành cá tra Việt Nam đã phải chứng kiến một áp lực giảm giá xuất khẩu kéo dài ở hầu khắp các thị trường. Hệ quả là hàng loạt các doanh nghiệp phá sản, nông dân nuôi cá treo ao, các doanh nghiệp hiện hữu phải đối mặt với rất nhiều khó khăn để duy trì hoạt động sản xuất kinh doanh. Thực trạng đó đặt ra cho ngành cá tra Việt Nam một câu hỏi lớn về nguyên nhân vì sao giá giảm. Để tìm câu trả lời cho câu hỏi lớn của ngành cá tra, bài nghiên cứu này chọn cách tiếp cận của kinh tế học vi mô về cấu trúc thị trường để phân tích và mô hình hóa thị trường cá tra nhằm tìm ra cơ sở để giải quyết vấn đề nghiên cứu. Trong đó, lý thuyết trò chơi được sử dụng làm công cụ để xác định trạng thái cân bằng mà thị trường hướng tới. Theo đó, thị trường cá tra được mô hình hóa dưới dạng một trò chơi động trong đó từng nhóm người chơi với các đặc điểm và động cơ thôi thúc khác nhau sẽ lựa chọn những chiến lược áp đảo khác nhau để cạnh tranh. Kết cục của trò chơi là kết quả của việc phối hợp các chiến lược áp đảo giữa các người chơi và giúp giải thích cho hiện trạng ngành cá tra Việt Nam. Kết quả nghiên cứu cho thấy áp lực rất lớn mà các doanh nghiệp xuất khẩu cá tra phải đối mặt, trong đó giảm giá là chiến lược mà các doanh nghiệp phải chấp nhận để tồn tại. Cơ chế cạnh tranh giữa các doanh nghiệp cũng giải thích cho nguyên nhân thất bại của một số chính sách của nhà nước đối với ngành trong thời gian qua. Đồng thời, thông qua các lập luận có cơ sở lý thuyết và bằng chứng thực tế ủng hộ, kết quả nghiên cứu giúp bác bỏ nhiều lập luận gây tranh cãi về ngành cá tra Việt Nam; cung cấp thông tin hữu ích cho nhiều bên liên quan bao gồm: doanh nghiệp xuất khẩu hiện hữu và tiềm năng, cơ quan chức năng, người nghiên cứu và người làm chính sách. iv MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN.......................................................................................................................ii TÓM TẮT ............................................................................................................................iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT.................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG...........................................................................................................vii DANH MỤC HÌNH VẼ ....................................................................................................viii CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU ............................................................................................. 1 1.1. Bối cảnh nghiên cứu ............................................................................................... 1 1.2. Vấn đề nghiên cứu .................................................................................................. 4 1.3. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................... 4 1.4. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................. 4 1.5. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................ 4 1.6. Cấu trúc bài viết ...................................................................................................... 4 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ KHUNG PHÂN TÍCH ................................. 5 2.1. Tổng quan các nghiên cứu trước............................................................................. 5 2.2. Các cơ sở lý thuyết quan trọng ............................................................................... 7 2.2.1. Cơ sở lý thuyết về cấu trúc thị trường có yếu tố độc quyền ............................ 7 2.2.2. Cơ sở lý thuyết về trạng thái cân bằng thị trường và ứng dụng của lý thuyết trò chơi. ...................................................................................................................... 8 2.3. Khung phân tích ...................................................................................................... 9 2.4. Nguồn thông tin ...................................................................................................... 9 CHƯƠNG 3. ĐẶC ĐIỂM THỊ TRƯỜNG CÁ TRA VÀ MÔ HÌNH TƯƠNG TÁC CHIẾN LƯỢC GIỮA CÁC DOANH NGHIỆP XUẤT KHẨU ................................ 11 3.1. Cấu trúc thị trường cá tra ...................................................................................... 11 3.2. Các người chơi chính ............................................................................................ 12 3.2.1. Cơ cấu tài sản – nguồn vốn của hai loại hình doanh nghiệp.......................... 13 3.2.2. Cơ cấu chi phí giữa 2 loại hình doanh nghiệp ............................................... 14 3.2.3. Tóm tắt ưu nhược điểm của 2 loại hình doanh nghiệp .................................. 16 3.3. Các giả định quan trọng của mô hình ................................................................... 17 3.4. Xây dựng mô hình ................................................................................................ 17 3.4.1. Số lượng người chơi ...................................................................................... 17 3.4.2. Không gian chiến lược ................................................................................... 17 v 3.4.3. Động cơ của các doanh nghiệp ...................................................................... 17 3.4.4. Chiến lược áp đảo của các doanh nghiệp ....................................................... 19 CHƯƠNG 4. KẾT CỤC CỦA MÔ HÌNH VÀ CÁC GIẢ THUYẾT THAY THẾ .. 23 4.1. Giai đoạn 1: Cạnh tranh giảm giá bán .................................................................. 23 4.1.1. Cạnh tranh giữa các DNCB cá tra xuất khẩu với nhau .................................. 23 4.1.2. Cạnh tranh giữa các DNCB và các DNTM ................................................... 26 4.1.3. Trạng thái cân bằng........................................................................................ 26 4.2. Giai đoạn 2: Cạnh tranh hạ chi phí sản xuất ......................................................... 27 4.2.1. Chiến lược tăng cường liên kết ngành theo chiều dọc ................................... 27 4.2.2. Chiến lược hạ giá thành bằng giảm chất lượng ............................................. 28 4.2.3. Trạng thái cân bằng thị trường....................................................................... 28 4.3. Các giải thuyết khác về nguyên nhân chính gây ra áp lực giảm giá cá tra. .......... 32 4.3.1. (H1): Giá cá tra giảm do cung tăng vượt cầu ................................................. 32 4.3.2. (H2) : Giá cá tra giảm là do áp lực cạnh tranh từ các sản phẩm thay thế ....... 34 4.3.3. (H3): Giá cá tra giảm là do rào cản tại các thị trường nhập khẩu (áp lực từ phía các đối thủ ngoài nước). ................................................................................... 36 4.4. Kết luận chung ...................................................................................................... 37 CHƯƠNG 5. HÀM Ý CHÍNH SÁCH .......................................................................... 39 5.1. Về phía cơ quan quản lý nhà nước ....................................................................... 39 5.2. Về phía doanh nghiệp ........................................................................................... 40 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................. 41 PHỤ LỤC 01: GIỚI THIỆU MỘT SỐ BÀI TOÁN ĐIỂN HÌNH TRONG LÝ THUYẾT TRÒ CHƠI ................................................................................................... 43 PHỤ LỤC 02: LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA NGÀNH CÁ TRA VIỆT NAM ............................................................................................................ 46 vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt AC ASEAN Thuật ngữ tiếng Anh Average cost Association of Southeast Asian Nations Thuật ngữ tiếng Việt Chi phí trung bình Hiệp hội các nước Đông Nam Á ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long DNCB Doanh nghiệp chế biến xuất khẩu DNTM Doanh nghiệp thương mại xuất khẩu Food and Agriculture FAO Organization of the United Tổ chức Nông Lương thế giới Nations MC Marginal cost Chi phí biên MR Marginal revenue Doanh thu biên ROS Return on sales Tỷ suất sinh lợi trên doanh thu Vietnam Association of Seafood Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Exporters and Producers Thủy sản Việt Nam VASEP VCSH Vốn Chủ sở hữu vii DANH MỤC BẢNG Bảng 1-1: Kim ngạch xuất khẩu cá tra Việt Nam năm 2016 ................................................. 1 Bảng 3-1: Cơ cấu tài sản – nguồn vốn của một số DNCB xuất khẩu tiêu biểu ................... 13 Bảng 3-2: Cơ cấu chi phí của một số DNCB xuất khẩu tiêu biểu ....................................... 15 Bảng 3-3: Cơ cấu giá vốn hàng bán của 1 kg cá tra phi lê thịt trắng ................................... 16 Bảng 4-1: Tình hình thua lỗ và áp lực trả nợ của Công ty CP Thủy sản Bình An đến 2012 ............................................................................................................................................. 24 Bảng 4-2: Tình hình thua lỗ và áp lực trả nợ của Công ty CP Việt An đến 2016 ............... 25 Bảng 4-3: Sản lượng nhập khẩu cá tra phi lê đông lạnh vào một số thị trường chính từ năm 2012 – 2014 ......................................................................................................................... 33 Bảng 4-4: Nguồn cung các sản phẩm cá phi lê thịt trắng đến năm 2014 và ước tính đến 2017 ..................................................................................................................................... 34 viii DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 1-1: Diễn biến giá xuất khẩu cá tra trung bình sang một số thị trường từ năm 2011 2013 ....................................................................................................................................... 2 Hình 1-2: Diễn biến giá nhập khẩu cá tra của Mỹ từ Việt Nam từ 2010 – đầu 2016 ........... 2 Hình 1-3: Chỉ số giá ngành cá thế giới từ 1990 – 2016 ......................................................... 3 Hình 3-1: Diễn biến lãi suất vay vốn trong giai đoạn 2009 – 2012: .................................... 14 Hình 3-2: Đồ thị điểm cân bằng của thị trường cá tra ......................................................... 20 Hình 4-1: Biên sinh lợi của một số doanh nghiệp lớn trong ngành đến 2016 ..................... 29 Hình 4-2: Sơ đồ cây quyết định của mô hình ..................................................................... 31 Hình 4-3: Nguồn cung cá tra và cá rô phi sản xuất từ 1990 – 2013 .................................... 33 Hình 4-4: Diễn biến giá các loại cá phi lê thịt trắng tại các thị trường nhập khẩu .............. 34 Hình 4-5: Sự chuyển dịch cơ cấu thị trường xuất khẩu cá tra Việt Nam qua các năm ........ 37 Hình 5-1: Kim ngạch và sản lượng xuất khẩu cá tra Việt Nam từ năm 2006 – 2011.......... 47 Hình 5-2: Diện tích nuôi cá tra tại ĐBSCL đến năm 2007 .................................................. 48 1 CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU 1.1. Bối cảnh nghiên cứu Cá tra hiện là một trong những loài thủy sản nước ngọt được nuôi gần bờ lớn nhất trên thế giới (FAO, 2013). Các nhà sản xuất cá tra chính bao gồm các quốc gia/vùng lãnh thổ sở hữu các lưu vực sông thuận lợi cho sự phát triển của loài cá này bao gồm: Việt Nam, Thái Lan, Myanmar, Campuchia, Trung Quốc, Lào, Indonesia, Malaysia, Bangladesh, … Trong đó, Việt Nam chiếm hơn 80% sản lượng cá tra sản xuất của thế giới (FAO, 2013). Nếu xét về thị phần xuất khẩu thì Việt Nam chiếm trên 95% sản lượng cá tra xuất khẩu của thế giới trong giai đoạn từ 2007 – 2014 (Nguyen Tien Thong, Nguyen Van Giap, & et al., 2014). Như vậy, khác với các loại nông sản khác cũng là thế mạnh xuất khẩu của Việt Nam như gạo, cà phê, tiêu, điều, ... hầu như không có đối thủ nào trên thế giới có thể cạnh tranh được với Việt Nam về thị phần cá tra phi lê đông lạnh. Theo Hiệp hội Thủy sản Việt Nam (VASEP), kim ngạch xuất khẩu cá tra năm 2016 đạt hơn 1,7 tỷ USD, chiếm 24,3% tổng kim ngạch xuất khẩu thủy sản cả nước. Cả nước có khoảng 70 nhà máy chế biến phi lê cá tra và cung cấp việc làm cho hơn 200.000 lao động. Các thị trường xuất khẩu cá tra lớn nhất của Việt Nam năm 2016 là Mỹ, Trung Quốc và Hong Kong, EU và ASEAN. Bảng 1-1: Kim ngạch xuất khẩu cá tra Việt Nam năm 2016 22.6% So với cùng kỳ 2015 (% ) 22.8% 305 17.8% 88.7% EU 261 15.2% -8.4% 4 ASEAN 135 7.9% -20.0% 5 Mexico 84 4.9% -12.0% 6 Brazil 68 4.0% -12.5% 7 Colombia 55 3.2% -5.4% 8 Ảrập Xêut 51 3.0% -16.6% 9 Các TT khác 367 21.4% -1.8% 10 Tổng cộng 1,715 100.0% 9.6% Thị trường TT 1 Mỹ 2 TQ và HK 3 Kim ngạch XK năm 2016 (triệu USD) 387 Tỷ lệ (% ) Nguồn: VASEP 2 Tuy chiếm tỷ trọng xuất khẩu cá tra phi lê áp đảo thế giới, các sản phẩm cá tra của Việt Nam luôn phải đối mặt với áp lực giảm giá xuất khẩu kéo dài ở hầu khắp các thị trường. Hình 1-1: Diễn biến giá xuất khẩu cá tra trung bình sang một số thị trường từ năm 2011 - 2013 (Nguồn: Agromonitor) Hình 1-2: Diễn biến giá nhập khẩu cá tra của Mỹ từ Việt Nam từ 2010 – đầu 2016 (Nguồn: Tạp chí thị trường giá cả, tháng 7/2016) Theo thống kê của FAO, giai đoạn từ năm 2010 đến nay chỉ số giá ngành cá đối mặt với 2 chu kỳ lớn, tuy nhiên đường xu hướng giá nhìn chung là không giảm. Như vậy, xu hướng giá của các sản phẩm cá tra xuất khẩu của Việt Nam có phần tiêu cực hơn so với diễn biến chỉ số giá ngành cá nói chung và chỉ số giá các loại cá nuôi trồng nói riêng trên thế giới. 4 khẩu và buộc nghị định 36 phải hoãn thời gian hiệu lực. Đến tháng 5/2017, nghị định 55/2017/NĐ-CP ra đời thay thế cho nghị định 36 và lược bỏ phần lớn các quy định về chất lượng sản phẩm và điều kiện xuất khẩu cá tra của nghị định 36. 1.2. Vấn đề nghiên cứu Đề tài này chọn nghiên cứu về một vấn đề mà nhiều người cho là “nghịch lý” khi nói về ngành cá tra Việt Nam: thị phần xuất khẩu cá tra áp đảo thế giới và thế bị động chấp nhận giá bán sụt giảm kéo dài của các doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam. 1.3. Mục tiêu nghiên cứu Nghiên cứu nhằm xác định nguồn gốc của áp lực giảm giá xuất khẩu và từ đó gợi mở những giải pháp nhằm cải thiện tình trạng ngành. 1.4. Câu hỏi nghiên cứu Vì sao giá xuất khẩu cá tra của cá tra Việt Nam sụt giảm kéo dài qua thời gian? Nếu tiếp tục xu hướng hiện tại thì đâu là mức giá cân bằng của thị trường? 1.5. Phương pháp nghiên cứu Để trả lời câu hỏi nghiên cứu, tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính với cách tiếp cận của kinh tế học vi mô về cấu trúc thị trường và lý thuyết trò chơi. 1.6. Cấu trúc bài viết Sau phần giới thiệu, bài nghiên cứu được cấu trúc thành 4 phần chính. Cơ sở lý thuyết và khung phân tích được trình bày ở Chương 2. Chương 3 tập trung phân tích các đặc điểm của thị trường cá tra và xây dựng mô hình tương tác chiến lược giữa các doanh nghiệp xuất khẩu trên thị trường. Chương 4 trình bày kết cục của mô hình và các giả thuyết thay thế. Chương 5 sẽ giành cho phần kết luận và hàm ý chính sách. 3 Hình 1-3: Chỉ số giá ngành cá thế giới từ 1990 – 2016 (Nguồn: http://www.fao.org/in-action/globefish/fishery-information/resource-detail/en/c/338601/) Giá xuất khẩu cá tra Việt Nam giảm trong thời gian dài đã và đang thách thức sức chịu đựng của ngành cá tra Việt Nam. Giá xuất khẩu giảm ảnh hưởng lớn đến kết quả kinh doanh của các doanh nghiệp cá tra Việt Nam và người nuôi cá trong nước. Trong năm 2016, diễn biến giá thu mua cá tra nguyên liệu tại ao dao động từ 18.000 – 23.000 đ/kg, so với cùng kỳ năm 2015 giảm 3.000 – 4.000 đồng/kg1, bình quân người nuôi lỗ 1.500 – 2.000 đồng/kg. Người nuôi treo ao hoặc sản xuất cầm chừng dẫn đến diện tích nuôi cá tại các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) biến động mạnh. Trong khi đó, các doanh nghiệp chế biến cá tra xuất khẩu thì phải đối mặt với biên sinh lợi ngày càng thu hẹp. “Nghịch lý về thế thương lượng của ngành cá tra” là cụm từ ngày càng phổ biến và trở thành câu hỏi lớn của các doanh nghiệp trong ngành và người làm chính sách. Trước thực trạng đó, ngày 29/04/2014 Chính phủ ban hành nghị định 36 về nuôi, chế biến và xuất khẩu cá tra đánh dấu nỗ lực nhằm nâng cao uy tín của cá tra Việt Nam trên trường quốc tế. Những điểm then chốt của Nghị định bao gồm: đăng ký hợp đồng xuất khẩu, điều kiện về tiêu chuẩn chất lượng như tỷ lệ mạ băng, hàm lượng nước trong sản phẩm, … Tuy nhiên, nhiều nội dung của nghị định đã bị phản đối gay gắt từ phía các doanh nghiệp xuất Theo Tổng cục Thủy sản – Tổng kết sản xuất, tiêu thụ cá tra năm 2016 và bàn giải pháp phát triển bền vững, tháng 12/2016. 1 5 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ KHUNG PHÂN TÍCH Nội dung chương này trình bày kết quả nghiên cứu của các tác giả đi trước, các cơ sở lý thuyết có liên quan đến đề tài và lựa chọn khung phân tích. Trong đó, kết quả nghiên cứu của các tác giả đi trước là nguồn dữ liệu quý giá được đề tài kế thừa và phát triển. Đặc biệt, đề tài sử dụng nhiều cơ sở lý thuyết của kinh tế học vi mô để giải quyết các câu hỏi nghiên cứu. 2.1. Tổng quan các nghiên cứu trước Mặc dù cá tra/cá da trơn được đánh giá là một trong những ngành có tốc độ phát triển nhanh nhất trong số các chủng loại thủy sản nuôi trồng trên thế giới, lĩnh vực này chưa được sự quan tâm đúng mức của giới nghiên cứu. Bằng chứng là các công trình nghiên cứu có liên quan đến ngành còn rất hạn chế. Đến thời điểm thực hiện bài nghiên cứu này, tác giả thu thập được một số kết quả nghiên cứu đáng lưu ý từ một số ít nhà nghiên cứu trong và ngoài nước như trình bày dưới đây. Trong một nghiên cứu năm 2014, các tác giả Nguyễn Tiến Thông, Nguyễn Văn Giáp và cộng sự đã ước tính một hàm cầu ngược cho cá tra để xác định tác động của việc tăng sản lượng lên giá bán. Theo đó, tất cả các hệ số co giãn riêng phần của giá đều có ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa 1% và có giá trị từ - 0.2 đến – 0.917, trung bình là – 0.419 tại tất cả các thị trường bao gồm ASEAN và Đông Á; Bắc Mỹ; Úc và New Zealand; Nga và Đông Âu; Nam và Trung Mỹ; Tây Âu và phần còn lại của thế giới. Hay nói cách khác, trong điều kiện các nhân tố khác không đổi nếu sản lượng tăng 1% sẽ dẫn đến giá bán giảm trung bình là 0.419%. Kết quả này cho thấy, các chính sách kêu gọi cắt giảm sản lượng xuất khẩu cá tra của Việt Nam nhằm cải thiện giá bán là không có cơ sở và có thể làm tình trạng ngành diễn biến xấu hơn vì ứng với 1% mức sụt giảm trong sản lượng sẽ dẫn đến chưa tới 0.5% mức tăng của giá bán. Đồng thời, nghiên cứu cũng cho thấy các thị trường nhập khẩu cá tra có mức độ thay thế cho nhau khá tốt, đặc biệt là Tây Âu và Bắc Mỹ. Hạn chế của nghiên cứu này là chưa bao gồm các loại cá thịt trắng khác vào mô hình nhưng các hệ số co giãn riêng phần của giá tại tất cả các thị trường đều nhỏ và có ý nghĩa thống kê cho thấy nhiều khả năng sự thay thế giữa cá tra và các loại cá phi lê thịt trắng khác là không hoàn hảo (Nguyen Tien Thong et al., 2014). 6 Cùng quan điểm với các tác giả trên về khả năng thay thế giữa các thị trường nhập khẩu là 2 tác giả đến từ đại học Kinh tế TP HCM: Từ Văn Bình và Nguyễn Hữu Huy Nhựt (2014). Thông qua thu thập số liệu về giá bán và sản lượng xuất khẩu hàng tháng của cá tra phi lê trong khoảng thời gian từ 1999 đến 2011, mô hình hồi quy của các tác giả (đã tính đến tác động của tỷ giá và lạm phát) cho thấy tác động của thuế chống bán phá giá mà Mỹ áp đặt lên cá tra Việt Nam có thể ảnh hưởng đến kim ngạch và sản lượng xuất khẩu cá tra vào thị trường này trong ngắn hạn nhưng hoạt động xuất khẩu cá tra của Việt Nam trong dài hạn nhìn chung không bị ảnh hưởng đáng kể do khả năng tìm kiếm thị trường mới thay thế Mỹ. Kết quả này cho thấy quy mô rộng lớn và sự năng động của thị trường; đồng thời “cuộc chiến” giữa cá tra Việt Nam với cá da trơn Mỹ chưa phải là toàn bộ câu chuyện về các thị trường nhập khẩu cá tra của Việt Nam (Tu Van Binh & Nguyen Huu Huy Nhut, 2014). Nói về thị trường các sản phẩm thay thế, tác giả Tô Thị Kim Hồng và Nguyễn Minh Đức trong bài báo “Competition between US Catfish and Imported Fish: A Demand System Analysis” đã chỉ ra: thuế chống bán phá giá của Mỹ áp lên sản phẩm cá tra Việt Nam có tác động tích cực đến thị phần của cá hồi và cá rô phi nhập khẩu vào Mỹ trong khi có tác động tiêu cực lên thị phần của cá da trơn nhập khẩu và sản xuất nội địa, tuy nhiên tác động này là không lớn (To Thi Kim Hong & Nguyen Minh Duc, 2009). Kết quả này không mâu thuẫn với kết quả nghiên cứu của tác giả Nguyễn Tiến Thông và cộng sự (2014) và củng cố cho ngụ ý rằng áp lực từ phía các sản phẩm thay thế là không tránh khỏi nhưng tác động thay thế là không lớn. Trong một nghiên cứu khác về quản trị chuỗi giá trị cá tra xuất khẩu của Việt Nam sang Đức, tác giả Nguyễn Tiến Thông và cộng sự đã nêu ra vấn đề tương tự như vấn đề nghiên cứu của luận văn này là khả năng quyết định giá của các nhà xuất khẩu cá tra Việt Nam (với vị thế là một nhà sản xuất cá tra áp đảo của thế giới) trong chuỗi giá trị cá tra xuất khẩu sang Đức. Kết quả của nghiên cứu này chỉ ra rằng chuỗi bán lẻ ở Đức chi phối giá xuất khẩu của cá tra Việt Nam (Nguyen Tien Thong, 2015). Tuy nhiên, câu hỏi vì sao với vị thế là một nhà sản xuất cá tra áp đảo trên thế giới nhưng các nhà xuất khẩu nước ta lại không chủ động được giá bán thì vẫn còn chưa có câu trả lời. Mỗi nghiên cứu của các tác giả trên nhằm giải thích cho các khía cạnh khác nhau của nhiều vấn đề mà ngành cá tra Việt Nam đang đối mặt và góp phần phác họa bức tranh tổng thể về 7 thị trường cá tra Việt Nam và thế giới. Tuy nhiên, kết quả nghiên cứu của các tác giả này không nhằm vào giải quyết câu hỏi vì sao giá xuất khẩu cá tra sụt giảm kéo dài? Kết quả nghiên cứu của đề tài này được kỳ vọng sẽ giúp hoàn thiện mảng ghép quan trọng của thị trường cá tra về nguyên nhân chính gây ra áp lực giảm giá bán cá tra trong thời gian qua. 2.2. Các cơ sở lý thuyết quan trọng 2.2.1. Cơ sở lý thuyết về cấu trúc thị trường có yếu tố độc quyền Thế lực độc quyền bán là khả năng của doanh nghiệp định giá cao hơn chi phí biên. Vì vậy, một cách tự nhiên để đo lường thế lực độc quyền bán là xem xét độ lớn của phần chênh lệch giữa mức giá tối đa hóa lợi nhuận và chi phí biên. Thước đo thế lực độc quyền bán này được giới thiệu bởi nhà kinh tế học Abba Lerner vào năm 1934, gọi là chỉ số thế lực độc quyền bán Lerner (Pindyck & Rubinfeld, 2015). 𝐿= 𝑃 − 𝑀𝐶 −1 = ⁄ 𝐸𝑑 𝑃 Trong đó, Ed là độ co giãn của cầu của doanh nghiệp và phụ thuộc vào các yếu tố sau đây: + Độ co giãn của cầu thị trường: Do cầu của doanh nghiệp có độ co giãn ít nhất bằng độ co giãn của cầu thị trường, độ co giãn của cầu thị trường giới hạn thế lực độc quyền bán tiềm năng. + Số lượng doanh nghiệp trên thị trường: Nếu có nhiều doanh nghiệp thì khả năng là không doanh nghiệp nào gây được sức ảnh hưởng đáng kể lên giá bán. + Sự tương tác giữa các doanh nghiệp: Ngay cả khi chỉ có 2 hay 3 doanh nghiệp trên thị trường thì mỗi doanh nghiệp cũng không có khả năng tăng giá lên rất cao để tăng lợi nhuận nếu các doanh nghiệp cạnh tranh quyết liệt với nhau. Đây được xem là yếu tố đặc biệt quan trọng trong việc quyết định thế lực độc quyền bán. Các dạng cấu trúc thị trường có yếu tố độc quyền phổ biến bao gồm thị trường cạnh tranh độc quyền và thị trường độc quyền nhóm: 8 Thị trường cạnh tranh độc quyền: (1) Giống với thị trường cạnh tranh hoàn hảo ở điểm là có rất nhiều hãng và các hãng mới có thể tự do gia nhập ngành; (2) khác với thị trường cạnh tranh hoàn hảo ở chỗ là sản phẩm được làm cho khác biệt. Khi đó thế lực độc quyền của một hãng phụ thuộc vào sự thành công trong việc làm khác biệt hàng hóa của mình so với hàng hóa của các hãng khác. Thị trường độc quyền nhóm có đặc điểm: (1) Sản phẩm có thể được phân biệt hoặc không, (2) Có một vài hãng nắm phần lớn hay toàn bộ sản lượng, (3) Trong thị trường độc quyền nhóm, một số hoặc tất cả các hãng giành được lợi nhuận quan trọng trong dài hạn vì những rào cản gia nhập làm cho những hãng mới khó hoặc không thể gia nhập thị trường. 2.2.2. Cơ sở lý thuyết về trạng thái cân bằng thị trường và ứng dụng của lý thuyết trò chơi. Mỗi cấu trúc thị trường với những đặc trưng khác nhau sẽ dẫn đến các trạng thái cân bằng tại các mức giá và sản lượng khác nhau. Khi một thị trường trong trạng thái cân bằng, các công ty sẽ cố gắng làm những gì tốt nhất có thể và không có lý do gì để họ thay đổi giá hoặc sản lượng. Trong 3 hình thái cấu trúc thị trường là cạnh tranh hoàn hảo, độc quyền và độc quyền cạnh tranh, giá và sản lượng cân bằng được xác định theo nguyên tắc tối đa hóa lợi nhuận của các doanh nghiệp tại điểm có doanh thu biên bằng với chi phí biên (MR = MC). Khi đó, mỗi hãng làm những gì tốt nhất có thể và tối đa hóa lợi nhuận. Riêng đối với cấu trúc thị trường có tương tác chiến lược giữa các doanh nghiệp, điểm cân bằng thị trường được quyết định bởi kết quả tương tác chiến lược giữa các bên tham gia thị trường và nguyên tắc MR = MC không còn phù hợp. Vì vậy, để xác định điểm cân bằng thị trường của các loại hình cấu trúc thị trường này, chúng ta cần sử dụng một công cụ có khả năng phân tích được tương tác chiến lược giữa các bên tham gia thị trường. Công cụ đó là Lý thuyết trò chơi (Vu Thanh Tu Anh, 2015). Lý thuyết trò chơi nghiên cứu các tình huống ra quyết định có liên quan đến nhiều bên và các quyết định của mỗi bên ảnh hưởng đến lợi ích và quyết định của các bên khác (Gibbons, 1992). Nguyên tắc làm cơ sở để xác định trạng thái cân bằng trong thị trường có 9 tương tác chiến lược giữa các bên là: Mỗi hãng làm tốt nhất có thể khi được cho trước những gì mà đối thủ cạnh tranh đang làm (John Nash, 1951). 2.3. Khung phân tích Việc trả lời 2 câu hỏi nghiên cứu của đề tài thật chất là đi trả lời 2 câu hỏi thay thế là: giá bán được quyết định như thế nào và điểm cân bằng của thị trường ở đâu? Hai câu hỏi này cũng chính là những nội dung quan trọng của kinh tế học vi mô đối với các dạng cấu trúc thị trường. Do đó, khung phân tích của đề tài sẽ bám sát các cơ sở lý thuyết của kinh tế học vi mô áp dụng đối với thị trường cá tra. Đồng thời, các nguyên tắc của lý thuyết trò chơi sẽ được sử dụng làm công cụ để phân tích tương tác chiến lược giữa các doanh nghiệp nhằm xác định điểm cân bằng cho thị trường. Cụ thể, đề tài lấy ý tưởng từ bài toán hàng hóa công của Hardin và dựa trên nguyên tắc cạnh tranh về giá với những sản phẩm đồng nhất của Bertrand để mô hình hóa tương tác chiến lược giữa các doanh nghiệp xuất khẩu cá tra. Mô hình của thị trường cá tra như sẽ trình bày trong phần tiếp theo được xây dựng dựa trên một số giả định quan trọng (trên cơ sở các đặc trưng của thị trường cá tra) và có nhiều điều chỉnh so với các bài toán điển hình của Hardin và Bertrand.2 2.4. Nguồn thông tin Bài nghiên cứu sử dụng nhiều nguồn dữ liệu để phục vụ cho quá trình thiết kế, kiểm định và điều chỉnh mô hình nghiên cứu. Cụ thể: Dữ liệu thứ cấp về ngành được thu thập từ các nguồn chính là Hiệp hội Thủy sản, Hiệp hội Cá Tra, Ngân hàng Thế giới, Tổ chức nông lương thế giới (FAO), kết quả nghiên cứu của các tác giả đi trước, ... Dữ liệu thứ cấp về tương tác chiến lược giữa các doanh nghiệp: Báo chí chính thống, các bình luận của nhiều chuyên gia, chủ doanh nghiệp trong ngành; báo cáo tài chính, công bố thông tin của các doanh nghiệp xuất khẩu cá tra đang niêm yết trên thị trường chứng khoán, ... 2 Bài toán của Hardin và Bertrand được trình bày chi tiết tại Phụ lục 01. 10 Dữ liệu sơ cấp từ phỏng vấn trực tiếp chủ doanh nghiệp và chuyên gia trong ngành. Trong đó: + Giai đoạn thiết kế mô hình dựa trên các thông tin tích lũy từ nhiều cuộc gặp gỡ trực tiếp giữa tác giả và các doanh nghiệp trong ngành trong giai đoạn từ năm 2013 – 2015. Các doanh nghiệp được phỏng vấn bao gồm: Công ty CP Gò Đàng (AGD), Công ty CP Xuất nhập khẩu Cửu Long An Giang (ACL), Công ty TNHH XNK Thủy Sản Đông Á, Công ty CP Hùng Vương (HVG), Công ty CP XNK Thủy sản An Giang (AGF), Công ty CP Thủy sản Số 4 (TS4), Công ty CP Hải sản Trang Trại Xanh. + Giai đoạn điều chỉnh mô hình được tác giả tiến hành thông qua 4 cuộc phỏng vấn trực tiếp. Thành phần tham gia phỏng vấn gồm: 1 chủ doanh nghiệp, 1 chuyên gia nghiên cứu về ngành cá tra, 2 giám đốc ngành cá và thủy sản tại một ngân hàng thương mại. Phản hồi của các chuyên gia thông qua các cuộc trao đổi này là cơ sở để tác giả kiểm định lại các giả thuyết, điều chỉnh mô hình và đi đến kết luận cuối cùng.